دیوان اشعار نظامی

[sorna]

شبی چون سحر زیور آراسته

به چندین دعای سحر خواسته


ز مهتاب روشن جهان تابناک

برون ریخته نافه از ناف خاک


تهی گشته بازار خاک از خروش

ز بانگ جرسها بر آسوده گوش


رقیبان شب گشته سرمست خواب

فرو برده سر صبح صادق به آب


من از شغل گیتی بر افشانده دست

به زنجیر فکرت شده پای بست


گشاده دل و دیده بر دوخته

به ره داشتن خاطر افروخته


که چون بایدم مطرحی ساختن

شکاری در آن مطرح انداختن


فکنده سرین را سراسیمه‌وار

چو بالین گوران به گوران نگار


سرم بر سرم زانو آورده جای

زمین زیر سر آسمان زیرپای


قراری نه در رقص اعضای من

سر من شده کرسی پای من


به جولان اندیشهٔ ره نورد

ز پهلو به پهلو شده گرد گرد


تن خویش در گوشه بگذاشته

به صحرای جان توشه برداشته


گه از لوح ناخوانده عبرت پذیر

گه از صحف پیشینگان درس گیر


چو شمع آتش افتاده در باغ من

شده باغ من آتشین داغ من


گدازنده چون موم در آفتاب

به مومی چنین بسته بر دیده خواب


مگر جاودان از من آموختند

که از موم خود خواب را دوختند


در آن رهگذرهای اندیشناک

پراکنده شد بر سرم مغز پاک


درآمد به من خوابی از جوش مغز

در آن خواب دیدم یکی باغ نغز


کز آن باغ رنگین رطب چیدمی

و زو دادمی هر که را دیدمی


رطب چین درآمد ز نوشینه خواب

دماغی پرآتش دهانی پرآب


برآورده مؤذن به اول قنوت

که سبحان حی الذی لایموت


برآمد زمن نالهٔ ناگهی

کز اندیشه پر گشتم از خود تهی


چو صبح سعادت برآمد پگاه

شدم زنده چون باد در صبحگاه


شب افروز شمعی برافروختم

وز اندیشه چون شمع می‌سوختم


دلم با زبان در سخن پروری

چو هاروت و زهره به افسونگری


که بی شغل چندین نباید نشست

دگر باره طرزی نو آرم بدست


نوائی غریب آورم در سرود

دهم جان پیشینگان را درود


برآرم چراغی ز پروانه‌ای

درختی برآرایم از دانه‌ای


که هر که افکند میوه‌ای زان درخت

نشاننده را گوید ای نیک بخت


به شرطی که مشتی فرومایگان

ندزدند کالای همسایگان


گرفتم سرتیز هوشان منم

شهنشاه گوهر فروشان منم


همه خوشه چینند و من دانه‌کار

همه خانه پرداز و من خانه‌دار


برین چار سو چون نهم دستگاه

که ایمن نباشم ز دزدان راه


که دارد دکانی در این چار سو

که رخنه ندارد ز بسیار سو


چو دریا چرا ترسم از قطره دزد

که ابرم دهد بیش ازان دست مزد


اگر برفروزی چو مه صد چراغ

ز خورشید باشد برو نام داغ


شنیدم که رندی جگر تافته

درستی کهن داشت نو یافته


شنید از دبیران دینار سنج

که زر زر کشد در جهان گنج گنج


به بازار شد تا به زر زر کشد

به یک مغربی مغربی درکشد


به دکان گوهر فروشی رسید

که زر بیشتر زان به یک جا ندید


فرو ریخته زر یک انبان چست

قراضه قراضه درستا درست


به امید آن گنج دیوار بست

برانداخت دینار خود را ز دست


چو دینارش از دست پرواز کرد

سوی گنج صراف سر باز کرد


فروماند مرد از زر انگیختن

وز آن یک عدد درصد آمیختن


به زاری نمود از پی زر خروش

بنالید در مرد جوهر فروش


که از ملک دنیا به چندین درنگ

درستی زر آورده بودم به چنگ


شنیدم نه از زیرکی ز ابلهی

که زر زر کشد چون برابر نهی


به گنجینهٔ این دکان تاختم

زر خود برابر برانداختم


مگر گردد آن زر بدین ریخته

خود این زر بدان زر شد آمیخته


بخندید صراف آزاد مرد

وز آمیزش زر بدو قصه کرد


که بسیار ناید براندکی

یکی بر صد آید نه صد بر یکی


بران کس که شد دزد بنگاه من

بسست این مثل شحنهٔ راه من


بسا آسیا کوغریوان بود

چو بینند مزدور دیوان بود


ز دزدان مرا بس شد این دست مزد

که بر من نیارند زد بانگ دزد


سیاهان که تاراج ره می‌کنند

به دزدی جهان را سیه می‌کنند


به روز آتشی برنیارند گرم

که دارد همی دیده از دیده شرم


دبیران نگر تا بروز سپید

قلم چون تراشند از مشک بید


نهان مرا آشکارا برند

ز گنجه است اگر تا بخارا برند


نخرند کالا که پنهان بود

که کالای دزدیده ارزان بود


ولیکن چو غیب آشکارا شود

دل دوستان بی مدارا شود


اگر دزد برده ندارد نفیر

بود دزد خود شحنهٔ دزدگیر


به ارمن گذارم که خود روزگار

به هر نیک و بد باشد آموزگار


ترازوی گردون گردش بسیچ

نماند و نماند نسنجیده هیچ

[sorna]

بیا ساقی آن می نشان ده مرا

از آن داروی بیهشان ده مرا


بدان داروی تلخ بیهش کنم

مگر خویشتن را فراموش کنم


نظامی بس این صاحب آوازگی

کهن گشتن و هم‌چنان تازگی


چو شیران سرپنجه بگشای چنگ

چو روبه میارای خود را به رنگ


شنیدم که روباه رنگین بروس

خود آرای باشد به رنگ عروس


چو باران بود روز یا باد و گرد

برون ناورد موی خویش از نورد


به کنجی کند بی علف جای خویش

نلیسد مگر دست با پای خویش


پی پوستی خون خود را خورد

همه کس تن او پوست را پرورد


سرانجام کاید اجل سوی او

وبال تن او شود موی او


بدان موینه قصد خونش کنند

به رسوائی از سر برونش کنند


بساطی چه باید بر آراستن

کزو ناگزیر است برخاستن


هر آن جانور کو خودآرای نیست

طمع را بر آزار او رای نیست


برون آی از این پردهٔ هفت رنگ

که زنگی بود آینه زیر زنگ


بس این جادوئیها برانگیختن

چو جادو به کس درنیامیختن


نه گوگرد سرخی نه لعل سپید

که جوینده باشد ز تو ناامید


به مردم درآمیز اگر مردمی

که با آدمی خو گرست آدمی


اگر کان گنجی چو نائی بدست

بسی گنج از اینگونه در خاک هست


چو دور افتد از میوه خور میوه‌دار

چه خرما بود نخل بن را چه خار


جوانی شد و زندگانی نماند

جهان گو ممان چون جوانی نماند


جوانی بود خوبی آدمی

چو خوبی رود کی بود خرمی


چو پی سست و پوسیده گشت استخوان

دگر قصه سخت روئی مخوان


غرور جوانی چو از سر نشست

ز گستاخ کاری فرو شوی دست


بهی چهرهٔ باغ چندان بود

که شمشاد با لاله خندان بود


چو باد خزانی درآید به باغ

زمانه دهد جای بلبل به زاغ


شود برگ ریزان ز شاخ بلند

دل باغبانان شود دردمند


ریاحین ز بستان شود ناپدید

در باغ را کس نجوید کلید


بنال ای کهن بلبل سالخورد

که رخساره سرخ گل گشت زرد


دو تا شد سهی سرو آراسته

کدیور شد از سایه برخاسته


چو تاریخ پنجه درآمد به سال

دگرگونه شد بر شتابنده حال


سر از بار سنگین درآمد به سنگ

جمازه به تنگ آمد از راه تنگ


فرو ماند دستم ز می خواستن

گران گشت پایم ز بر خاستن


تنم گونهٔ لاجوردی گرفت

گلم سرخی انداخت زردی گرفت


هیون رونده ز ره مانده باز

به بالینگه آمد سرم را نیاز


همان بور چوگانی باد پای

به صد زخم چوگان نجنبد ز جای


طرب را به میخانه گم شد کلید

نشان پشیمانی آمد پدید


برآمد ز کوه ابر کافور بار

مزاج زمین گشت کافور خوار


گهی دل به رفتن نیاید به گوش

صراحی تهی گشت و ساقی خموش


سر از لهو پیچید و گوش از سماع

که نزدیک شد کوچگه را وداع


به وقتی چنین کنج بهتر ز کاخ

که دوران کند دست یازی فراخ


تماشای پروانه چندان بود

که شمع شب افروز خندان بود


چو از شمع خالی کنی خانه را

نبینی دگر نقش پروانه را


به روز جوانی و نوزادگی

زدم لاف پیری و افتادگی


کنون گر به غم شادمانی کنم

به پیرانه سر چون جوانی کنم


چو پوسیده چوبی که در کنج باغ

فروزنده باشد به شب چون چراغ


شب افروز کرمی که تابد ز دور

ز بی‌نوری شب زند لاف نور


اگر دیدمی در خود افزایشی

طلب کردمی جای آسایشی


به آسودگی عمر نو کردمی

جهان را به شادی گرو کردمی


چو روز جوانی به پایان رسید

سپیده دم از مشرق آمد پدید


به تدبیر آنم که سر چون نهم

چگونه پی از کار بیرون نهم


سری کو سزاوار باشد به تاج

سرین گاه او مشک باید نه عاج


از آن پیش کاین هفت پرگار نیز

کند خط عمر مرا ریز ریز


درآرم به هر زخمه‌ای دست خویش

نگهدارم آوازهٔ هست خویش


به هر مهره‌ای حقه‌بازی کنم

به واماند خود چاره‌سازی کنم


چو رهوار گیلیم ازین پل گذشت

به گیلان ندارم سر بازگشت


در این ره چو من خوابنیده بسیست

نیارد کسی یاد که آنجا کسیست


به یادآور ای تازه کبک دری

که چون بر سر خاک من بگذری


گیا بینی از خاکم انگیخته

سرین سوده پائین فرو ریخته


همه خاک فرش مرا برده باد

نکرده ز من هیچ هم عهد یاد


نهی دست بر شوشه خاک من

به یاد آری از گوهر پاک من


فشانی تو بر من سرشکی ز دور

فشانم من از آسمان بر تو نور


دعای تو بر هر چه دارد شتاب

من آمین کنم تا شود مستجاب


درودم رسانی رسانم درود

بیائی بیایم ز گنبد فرود


مرا زنده پندار چون خویشتن

من آیم به جان گر تو آیی به تن


مدان خالی از هم نشینی مرا

که بینم تو را گر نبینی مرا


لب از خفته‌ای چند خامش مکن

فرو خفتگان را فرامش مکن


چو آن‌جا رسی می درافکن به جام

سوی خوابگاه نظامی خرام


نپنداری ای خضر پیروز پی

که از می مرا هست مقصود می


از آن می همه بی‌خودی خواستم

بدان بی‌خودی مجلس آراستم


مرا ساقی از وعده ایزدیست

صبوح از خرابی می‌از بیخودیست


وگرنه به یزدان که تا بوده‌ام

به می دامن لب نیالوده‌ام

[sorna]

بیا ساقی از سر بنه خواب را

می ناب ده عاشق ناب را


میی گو چو آب زلال آمده است

بهر چار مذهب حلال آمده است


دلا تا بزرگی نیاری به دست

به جای بزرگان نشاید نشست


بزرگیت باید در این دسترس

به یاد بزرگان برآور نفس


سخن تا نپرسند لب بسته دار

گهر نشکنی تیشه آهسته‌دار


نپرسیده هر کو سخن یاد کرد

همه گفته خویش را باد کرد


به بی دیده نتوان نمودن چراغ

که جز دیده را دل نخواهد به باغ


سخن گفتن آنگه بود سودمند

کز آن گفتن آوازه گردد بلند


چو در خورد گوینده ناید جواب

سخن یاوه کردن نباشد صواب


دهن را به مسمار بر دوختن

به از گفتن و گفته را سوختن


چه می‌گویم ای نانیوشنده مرد

ترا گوش بر قصهٔ خواب و خورد


چه دانی که من خود چه فن میزنم

دهل بر در خویشتن میزنم


متاع گران مایه دارم بسی

نیارم برون تا نخواهد کسی


خریدار در چون صدف دیده دوخت

بدین کاسدی در نشاید فروخت


مرا با چنین گوهری ارجمند

همی حاجت آید به گوهر پسند


نیوشنده‌ای خواهم از روزگار

که گویم به دور از آموزگار


بکاوم به الماس او کان خویش

کنم بسته در جان او جان خویش


زمانه چنین پیشه‌ها پر دهد

یکی درستاند یکی در دهد


دلی کو که بی جان خراشی بود

کمندی که بی دور باشی بود


مگر مار برد گنج از آن رو نشست

که تا رایگان مهره ناید به دست


اگر نخل خرما نباشد بلند

ز تاراج هر طفل یابد گزند


به شحنه توان پاس ره داشتن

به خاکستر آتش نگه داشتن


ازین خوی خوش کو سرشت منست

بسی رخنه در کار و کشت منست


دگر رهروان کاین کمر بسته‌اند

به خوی بد از رهزنان رسته‌اند


بدان تا گریزند طفلان راه

چو زنگی چرا گشت باید سیاه


به راهی که خواهم شدن رخت کش

ره آورد من بس بود خوی خوش


به خوی خوش آموده به گوهرم

بدین زیستم هم بدین بگذرم


چو از بهر هر کس دری سفتنی است

سرودی هم از بهر خود گفتنی است


ز چندین سخن گو سخن یاد دار

سخن را منم در جهان یادگار


سخن چون گرفت استقامت به من

قیامت کند تا قیامت به من


منم سرو پیرای باغ سخن

به خدمت میان بسته چون سرو بن


فلک‌وار دور از فسوس همه

سرآمد ولی پای بوس همه


چو برجیس در جنگ هر بدگمان

کمان دارم و برندارم کمان


چو زهره درم در ترازو نهم

ولی چون دهم بی ترازو دهم


نخندم بر اندوه کس برق‌وار

که از برق من در من افتد شرار


به هر خار چون گل صلائی زنم

به هر زخم چون نی نوائی زنم


مگر کاتش است این دل سوخته

که از خار خوردن شد افروخته


چو دریا شوم دشمنی عیب شوی

نه چون آینه دوستی عیب گوی


به خواهنده آن به خشم از مال و گنج

که از باز دادن نیایم به رنج


نمایم جو و گندم آرم به جای

نه چون جو فروشان گندم نمای


پس و پیش چون آفتابم یکیست

فروغم فراوان فریب‌اند کیست


پس هیچ پشتی چنان نگذرم

که در پیش رویش خجالت برم


ز بدگوی بد گفته پنهان کنم

به پاداش نیکش پشیمان کنم


نگویم بداندیش را نیز بد

کزان گفته باشم بداندیش خود


بدین نیکی آرندم از دشت و رود

ز نیکان و از نیکنامان درود


وزین حال اگر نیز گردان شوم

زیارتگه نیک مردان شوم


شوم بر درم ریز خود در فشان

کنم سرکشی لیک با سرکشان


ز بی آلتی وانماندم به کنج

جهان باد و از باد ترسد ترنج


ز شاهان گیتی در این غار ژرف

که را بود چون من حریفی شگرف


که دید است بر هیچ رنگین گلی

ز من عالی آوازه‌تر بلبلی


به هر دانشی دفتر آراسته

به هر نکته‌ای خامه‌ای خواسته


پذیرفته از هر فنی روشنی

جداگانه در هر فنی یک فنی


شکر دانم از هر لب انگیختن

گلابی ز هر دیده‌ای ریختن


کسی را که در گریه آرم چو آب

بخندانمش باز چون آفتاب


به دستم دراز دولت خوش عنان

طبر زد چنین شد طبر خون چنان


توانم در زهد بر دوختن

به بزم آمدن مجلس افروختن


ولیکن درخت من از گوشه رست

ز جا گر بجنبد شود بیخ سست


چهله چهل گشت و خلوت هزار

به بزم آمدن دور باشد ز کار


به هنگام سیل آشکارا شدن

نشاید ز ری تا بخارا شدن


همان به که با این چنین باد سخت

برون ناورم چون گل از گوشه رخت


به خود کم شوم خلق را رهنمای

همایون ز کم دیدن آمد همای


سرم پیچد از خفتن و تاختن

ندانم جز این چاره‌ای ساختن


گه از هر سخن بر تراشم گلی

بر آن گل زنم ناله چون بلبلی


اگر به ز خود گلبنی دیدمی

گل سرخ یا زرد ازو چیدمی


چو از ران خود خورد باید کباب

چه گردم به در یوزه چون آفتاب


نشینم چو سیمرغ در گوشه‌ای

دهم گوش را از دهن توشه‌ای


ملالت گرفت از من ایام را

به کنج ارم بردم آرام را


در خانه را چون سپهر بلند

زدم بر جهان قفل و بر خلق بند


ندانم که دور از چه سان میرود

چه نیک و چه بد در جهان میرود


یکی مرده شخصم به مردی روان

نه از کاروانی و در کاروان


به صد رنج دل یک نفس می‌زنم

بدان تا نخسبم جرس می‌زنم


ندانم کسی کو به جان و به تن

مراد و ستر دارد از خویشتن


ز مهر کسان روی برتافتم

کس خویش هم خویش را یافتم

[sorna]

بر عاشقان نیک اگر بد شوم

همان به که معشوق خود خود شوم


گرم نیست روزی ز مهر کسان

خدایست رزاق و روزی رسان


در حاجت از خلق بربسته به

ز دربانی آدمی رسته به


مرا کاشکی بودی آن دسترس

که نگذارمی حاجت کس به کس


در این مندل خاکی از بیم خون

نیارم سر آوردن از خط برون


بدین حال و مندل کسی چون بود

که زندانی مبدل خون بود


در خلق را گل براندوده‌ام

درین در بدین دولت آسوده‌ام


چهل روز خود را گرفتم زمام

کادیم از چهل روز گردد تمام


چو در چار بالش ندیدم درنگ

نشستم در این چار دیوار تنگ


ز هر جو که انداختم در خراس

دری باز دادم به جوهر شناس


هزار آفرین بر سخن پروری

که بر سازد از هر جوی جوهری


تر و خشکی اشک و رخسار من

به کهگل براندود دیوار من


تن اینجا به پست جوین ساختن

دل آنجا به گنجینه پرداختن


به بازی نبردم جهان را به سر

که شغلی دگر بود جز خواب و خور


نخفتم شبی شاد بر بستری

که نگشادم آن شب ز دانش دری


ضمیرم نه زن بلکه آتش‌زنست

که مریم صفت بکر آبستنست


تقاضای آن شوی چون آیدش

که از سنگ و آهن برون آیدش


بدین دل‌فریبی سخن‌های بکر

به سختی توان زادن از راه فکر


سخن گفتن بکر جان سفتن است

نه هر کس سزای سخن گفتن است


به دری سفالینه‌ای سفته گیر

سرودی به گرمابه در گفته گیر


بیندیش از آن دشتهای فراخ

کز آواز گردد گلو شاخ شاخ


چو بر سکه شاه زر میزنی

چنان زن که گر بشکند نشکنی


جهودی مسی را زراندود کرد

دکان غارتیدن بدان سود کرد


نه انجیر شد نام هر میوه‌ای

نه مثل زبیده است هر بیوه‌ای


دو هندو برآید ز هندوستان

یکی دزد باشد دیگر پاسبان


من از آب این نقره تابناک

فرو شستم آلودگیهای خاک


ازین پیکر آنگه گشایم پرند

که باشد رسیده چو نخل بلند


چو در میوهٔ نارسیده رسی

بجنبانیش نارسیده کسی


کند سوقیی سیب را خانه رس

ولی خوش نیاید به دندان کس


شود نرم از افشردن انجیر خام

ولی چون خوری خون برآید ز کام


شکوفه که بیگه نخندد به شاخ

کند میوه را بر درختان فراخ


زمینی که دارد بر و بوم سست

اساسی برو بست نتوان درست


به رونق توانم من این کار کرد

به بی‌رونقی کار ناید ز مرد


چو در دانه باشد تمنای سود

کدیور در آید به کشت و درود


غله چون شود کاسد و کم بها

کند برزگر کار کردن رها


ترنم شناسان دستان نیوش

ز بانگ مغنی گرفتند گوش


ضرورت شد این شغل را ساختن

چنین نامه نغز پرداختن


که چون در کتابت شود جای گیر

نیوشنده را زان بود ناگزیر


به نقشی که نزد کلان نیست خرد

نمودم بدین داستان دستبرد


از این آشنا روی‌تر داستان

خنیده نیامد بر راستان


دگر نامه‌ها را که جوئی نخست

به جمهور ملت نباشد درست


نباشد چنین نامه تزویر خیز

نبشته به چندین قلمهای تیز


به نیروی نوک چنین خامه‌ها

شرف دارد این بر دگر نامه‌ها


از آن خسروی می که در جام اوست

شرف نامهٔ خسروان نام اوست


سخنگوی پیشینه دانای طوس

که آراست روی سخن چون عروس


در آن نامه کان گوهر سفته راند

بسی گفتنیهای ناگفته ماند


اگر هر چه بشنیدی از باستان

به گفتی دراز آمدی داستان


نگفت آنچه رغبت پذیرش نبود

همان گفت کز وی گزیرش نبود


دگر از پی دوستان زله کرد

که حلوا به تنها نشایست خورد


نظامی که در رشته گوهر کشید

قلم دیده‌ها را قلم درکشید


بناسفته دری که در گنج یافت

ترازوی خود را گهر سنج یافت


شرف‌نامه را فرخ آوازه کرد

حدیث کهن را بدو تازه کرد

[sorna]

بیا ساقی آن ارغوانی شراب

به من ده که تا مست گردم خراب


مگر زان خرابی نوائی زنم

خراباتیان را صلائی زنم


مرا خضر تعلیم گر بود دوش

به رازی که نامه پذیرای گوش


که ای جامگی خوار تدبیر من

ز جام سخن چاشنی گیر من


چو سوسن سر از بندگی تافته

نم از چشمه زندگی یافته


شنیدم که درنامه خسروان

سخن راند خواهی چو آب روان


مشو ناپسندیده را پیش باز

که در پردهٔ کژ نسازند ساز


پسندیدگی کن که باشی عزیز

پسندیدگانت پسندیده نیز


فرو بردن اژدها بی‌درنگ

بی‌انباشتن در دهان نهنگ


از آن خوش‌تر آید جهان‌دیده را

که بیند همی ناپسندیده را


مگوی آنچه دانای پیشینه گفت

که در در نشاید دو سوراخ سفت


مگر در گذرهای اندیشه گیر

که از باز گفتن بود ناگزیر


درین پیشه چون پیشوای نوی

کهن پیشگان را مکن پیروی


چو نیروی بکر آزمائیت هست

به هر بیوه خود را میالای دست


مخور غم به صیدی که ناکرده‌ای

که یخنی بود هر چه ناخورده‌ای


به دشواری آید گهر سوی سنگ

ز سنگش تو آسان کی آری به چنگ


همه چیز ار بنگری لخت لخت

به سختی برون آید از جای سخت


گهر جست نتوان به آسودگی

بود نقره محتاج پالودگی


کسی کو برد برتر و خشک رنج

ز ماهی درم یابد از گاو گنج


کسی کو برد برتر و خشک رنج

ز ماهی درم یابد از گاو گنج


خم نقره خواهی وزرینه طشت

ز خاک عراقت نباید گذشت


زری تا دهستسان و خوارزم و چند

نوندی نه بینی به جز لور کند


به خاری و خزری و گیلی و کرد

به نانباره هر چار هستند خرد


نخیزد ز مازندران جز دو چیز

یکی دیو مردم یکی دیو نیز


نروید گیاهی ز مازندران

که صد نوک زوبین نبینی در آن


عراق دل افروز باد ارجمند

که آوازه فضل ازو شد بلند


از آن گل که او تازه دارد نفس

عرق ریزه‌ای در عراقست و بس


تو نیز آن به ای پیک علوی نژاد

که گرد جهان بر نگردی چو باد


به گوهر کنی تیشه را تیز کن

عروس سخن را شکر ریز کن


تو گوهر من از کان اسکندری

سکندر خود آید به گوهر خری


جهانداری آید خریدار تو

به زودی شود بر فلک کار تو


خریدار چون بر در آرد بها

نشاید ره بیع کردن رها


چو دریا خرد گوهر از کان تنگ

دهد کشتی در به یکباره سنگ


ز دریای او گنج گوهر مپوش

دری میستان گوهری می فروش


میانجی چنان کن برای صواب

که هم سیخ برجا بود هم کباب


چو دلداری خضرم آمد به گوش

دماغ مرا تازه گردید هوش


پذیرا سخن بود شد جایگیر

سخن کز دل آید بود دلپذیر


چو در من گرفت آن نصیحت گری

زبان برگشادم به در دری


نهادم ز هر شیوه هنگامه‌ای

مگر در سخن نو کنم نامه‌ای


در آن حیرت آباد بی‌یاوران

زدم قرعه بر نام نام آوران


هر آیینه کز خاطرش تافتم

خیال سکندر درو یافتم


مبین سرسری سوی آن شهریار

که هم تیغ زن بود و هم تاجدار


گروهیش خوانند صاحب سریر

ولایت ستان بلکه آفاق گیر


گروهی ز دیوان دستور او

به حکمت نبشتند منشور او


گروهی ز پاکی و دین پروری

پذیرا شدندش به پیغمبری


من از هر سه دانه که دانا فشاند

درختی برومند خواهم نشاند


نخستین درپادشائی زنم

دم از کار کشورگشائی زنم


ز حکمت برآرایم آنگه سخن

کنم تازه با رنجهای کهن


به پیغمبری کویم آنگه درش

که خواند خدا نیز پیغمبرش


سه در ساختم هر دری کان گنج

جداگانه بر هر دری برده رنج


بدان هر سه دریا بدان هر سه در

کنم دامن عالم از گنج پر


طرازی نوانگیزم اندر جهان

که خواهد ز هر کشوری نورهان

[sorna]

دریغ آیدم کاین نگارین نورد

بود در سفینه گرفتار گرد


در دولتی کو؟ کزین دستکار

به دیوار او بر نشانم نگار


پرندی چنین زنده‌دارش کنم

ز گرد زمین رستگارش کنم


بدین نامه نامور دیر باز

بمانم بر او نام او را دراز


نشستن‌گهی سازمش زین سریر

که باشد بروجاودان جای گیر


به حرفی مسجل کنم نام او

که ماند درین جنبش آرام او


نه حرفی که عالم زیادش برد

نه باران بشوید نه بادش برد


به شرطی که چون من در این دستگاه

رسانم سرش را به خورشید و ماه


مرا نیز ازو پایگاهی رسد

به اندازه سر کلاهی رسد


ز خورشید روشن توان جست نور

که شد راه سایه ازین کار دور


غلیواژ را با کبوتر چکار

به باز ملک در خور است این شکار


نظامی که نظم دری کار اوست

دری نظم کردن سزاوار اوست


چنان گوید این نامه نغز را

که روشن کند خواندنش مغز را


دل دوستان را بدو نور باد

وزو دیدهٔ دشمنان دور باد


نواگر نوای چکاوک بود

چو دشمن زند تیز ناوک بود


در آن دایره کاین سخن رانده‌ام

درون پرور خویش را خوانده‌ام


که این نامه را نغز و نامی کند

گرامی کنش را گرامی کند


چنان برگشاید پر و بال او

که نیک اختری خیزد از فال او


نشاط اندر آرد به خوانندگان

مفرح رساند به دانندگان


فسرده‌دلان را درآرد به کار

غم آلودگان را شود غمگسار


نوازش کند سینهٔ خسته را

گشایش دهد کار در بسته را


گرش ناتوانی تمنا کند

خدایش به خواندن توانا کند


وگر ناامیدیش گیرد به دست

به دست آورد هر امیدی که هست


هر آنچ از خدا خواستم زین قیاس

خدا داد و بر داده کردم سپاس


همایون‌تر آن شد که این بزمگاه

همایون بود خاصه در بزم شاه

[sorna]

بیا ساقی آن آب یاقوت‌وار

در افکن بدان جام یاقوت بار


سفالینه جامی که می جان اوست

سفالین زمین خاک ریحان اوست


علم برکش ای آفتاب بلند

خرامان شو ای ابر مشگین پرند


بنال ای دل رعد چون کوس شاه

بخند ای لب برق چون صبحگاه


به بار ای هوا قطره ناب را

بگیر ای صدف در کن این آب را


برا ای در از قعر دریای خویش

ز تاج سر شاه کن جای خویش


شهی که آرزومند معراج توست

زمین بوس او درةالتاج توست


سکندر شکوهی که در جمله ساز

شکوه سکندر بدو گشت باز


زمین زنده‌دار آسمان زنده کن

جهان گیر دشمن پراکنده کن


طرفدار مغرب به مردانگی

قدر خان مشرق به فرزانگی


جهان پهلوان نصرةالدین که هست

بر اعدای خود چون فلک چیره‌دست


مخالف پس اندیش و او پیش بین

بداندیش کم مهر و او بیش‌کین


خداوند شمشیر و تخت و کلاه

سه نوبت زن پنج نوبت پناه


به رستم رکابی روان کرده رخش

هم اورنگ پیرای و هم تاج بخش


شهان را ز رسمی که آیین بود

کلید آهنین گنج زرین بود


جز او کاهن تیغ روشن کند

کلید از زر و گنج از آهن کند


چو آب فرات آشکارانواز

چو سرچشمه نیل پنهان گداز


اگر سایه بر آفتاب افکند

در آن چشمهٔ آتش آب افکند


وگر ماه نو را براتی دهد

ز نقص کمالش نجاتی دهد


گر انعام او بر شمارد کسی

بدان تا کند شکر نعمت بسی


ز شکر وی آن نعمت افزون بود

ولی نعمتی بیش از این چون بود


فلک وار با هر که بندد کمر

بر آب افکند چون زمینش سیر


بریزد در آشوب چون میغ او

سر تیغ کوه از سر تیغ او


هر آنچ او نموده گه کارزار

نه رستم نموده نه اسفندیار


صلاح جهان آن شب آمد پدید

که از مولد این صبح صادق دمید


کجا گام زد خنگ پدرام او

زمین یافت سرسبزی از گام او


به هر دایره کو زده ترکتاز

ز پرگار خطش گره کرده باز


بران بقعه کاو بارگی تاخته

زمین گنج قارون برانداخته


بر آن دژ که او رایت انگیخته

سر کوتوال از دژ آویخته


اگر دیگران کاصلشان آدمیست

همه مردمند او همه مردمیست


ندانم کس از مردم روشناس

کزان مردمی نیست بر وی سپاس


ز بس ناز و نعمت کزو رانده‌اند

ولی‌نعمت عالمش خوانده‌اند


اگر مرده‌ای سر آرد ز گور

بگیرد همه شهر و بازار شور


هزاران دل مرده از عدل شاه

شود زنده و خصم ناید به راه


چو عیسی بسی مرده را زنده کرد

به خلقی چنین خلق را بنده کرد


جهان بود چون کان گوهر خراب

به آبادی افتاد ازین آفتاب


زمین دوزخی بود بی کار و کشت

به ابری چنین تازه شد چون بهشت


ز هر نعمتی کایدش نو به نو

دهد بخش خواهندگان جو به جو


به هر نیکوی چون خرد پی‌برد

جهان یاد نیک از جهان کی بود


گر از نخل طوبی رسد در بهشت

به هر کوشکی شاخ عنبر سرشت


رسد شرق تا غرب احسان او

به هر خانه‌ای نعمت خوان او


زهی بارگاهی که چون آفتاب

ز مشرق به مغرب رساند طناب


به کیخسروی نامش افتاده چست

نسب کرده بر کیقبادی درست


به هر وادیی کو عنان تافته

در منه به دامن درم یافته


ز کنجش زمین کیسه بر دوخته

سمن سیم و خیری زر اندوخته


کجا گنج دانی پشیزی در او

که از گنج او نیست چیزی در او


چو از تاج او شد فلک سر بلند

سرش باد از آن تاج فیروزمند


زهی خضر و اسکندر کاینات

که هم ملک داری هم آب حیات


چو اسکندری شاه کشورگشای

چو خضر از ره افتاده را رهنمای


همه چیز داری که آن درخورست

نداری یکی چیز و آن همسرست


چو دریا نگویم گران سایه‌ای

همانا که چون کان گرانمایه‌ای


چو در صید شیران شعار افکنی

به تیری دو پیکر شکار افکنی


چو در جنگ پیلان گشائی کمند

دهی شاه قنوج را پیل بند


اگر شیر گور افکند وقت زور

تو شیر افکنی بلکه بهرام گور


چه دولت که در بند کار تو نیست

چه مقصود کان در کنار تو نیست


بسا گردن سخت کیمخت چرم

که شد چون دوال از رکاب تو نرم


دو شخص ایمنند از تو کایی به جوش

یکی نرم گردن یکی سفته گوش


به عذر از تو بدخواه جان می‌برد

بدین عهد رایت جهان می‌برد


چو برگشت گرد جهان روزگار

ز شش پادشه ماند شش یادگار

[sorna]

کلاه از کیومرث تختگیر

ز جمشید تیغ از فریدون سریر


ز کیخسرو آن جام گیتی نمای

که احکام انجم درو یافت جای


فروزنده آیینهٔ گوهری

نمودار تاریخ اسکندری


همان خاتم لعل بر دوخته

به مهر سلیمانی افروخته


بدین گونه شش چیز در حرف تست

گواه سخن نام شش حرف تست


جز این نیز بینم تو را شش خصال

که بادی برومند ازو ماه و سال


یکی آنکه از گنج آراسته

دهی آرزوهای ناخواسته


دویم مردمی کردن بی قیاس

عوض باز ناجستن از حق‌شناس


سوم دل به شفقت برآراستن

ستمدیده را داد دل خواستن


چهارم علم بر ثریا زدن

چو خورشید لشگر به تنها زدن


همان پنجم از مجرم عذر خواه

ز روی کرم عفو کردن گناه


ششم عهد و پیمان نگهداشتن

وفا داری از یاد نگذاشتن


ز تو شش جهت بی روائی مباد

وز این شش خصالت جدائی مباد


به پرواز ملکت دو شاهین به کار

یکی در خزینه یکی در شکار


دو مار از برای تو توفیر سنج

یکی مار مهره یکی مار گنج


جهان خسروا زیر هفت آسمان

طرفدار پنجم توئی بی گمان


جهان را به فرمان چندین بلاد

ستون در تست ذات العماد


همه شب که مه طوف گردون کند

چراغ ترا روغن افزون کند


همه روز خورشید با تاج زر

به پائین تخت تو بندد کمر


سپارنده پادشاهی به تو

سپرد از جهان هر چه خواهی به تو


بدان داد ملکت که شاهی کنبی

چو داور شوی داد خواهی کنی


که بازی کند بر پریشه زور

نه پیلی نهد پای بر پشت مور


سپاس از خداوند گیتی پناه

که بیشست از این قصه انصاف شاه


به انصاف شه چشم دارم یکی

که بیند در این داستان اندکی


گر افسانه‌ای بیند از کار دور

نه سایه بر او گستراند نه نور


وگر بیند از در در او موج موج

سراینده را سر برآرد به اوج


در این گنجنامه زر از جهان

کلید بسی گنج کردم نهان


کسی کان کلید زر آرد به دست

طلسم بسی گنج داند شکست


وگر گنج پنهان نیارد پدید

شود خرم آخر به زرین کلید


تو دانی که این گوهر نیم سفت

چه گنجینه‌ها دارد اندر نهفت


نشاط از تو دارد گهر سفتنم

سزاوار توست آفرین گفتنم


خرد کاسمان را زمین می‌کند

برین آفرین آفرین می‌کند


چو فرمان چنین آمد از شهریار

که بر نام ما نقش بند این نگار


به گفتار شه مغز را تر کنم

بگفت کان مغز در سر کنم


فرستم عروسی بدان بزمگاه

کزو چشم روشن شود بزم شاه


عروسی چنین شاه را بنده باد

بران فحل آفاق فرخنده باد


به اندازه آنکه نزدیک و دور

چراغ جهان تاب را هست نور


گل باغ شه عالم افروز باد

چراغ شبش مشعل روز باد


دریده دهن بد سگالش چو داغ

زبان سوخته دشمنش چون چراغ


نظامی چو دولت در ایوان او

شب و روز باد آفرین خوان او


ز چشم بد آن کس نیابد گزند

که پیوسته سوزد بر آتش سپند


ز سحر آن سرا را نیابی خراب

که دارد سفالینه‌ای پر سداب


سداب و سپند رقیبان شاه

دعای نظامی است در صبحگاه

[sorna]

بیا ساقی آن راحت‌انگیز روح

بده تا صبوحی کنم در صبوح


صبوحی که بر آب کوثر کنم

حلالست اگر تا به محشر کنم


جهان در بدو نیک پروردنست

بسی نیک و بدهاش در گردنست


شب و روز از این پرده نیلگون

بسی بازی چابک آرد برون


گر آید ز من بازیی دلپذیر

هم از بازی چرخ گردنده گیر


ز نیرنگ این پرده دیر سال

خیالی شدم چون نبازم خیال


برآنم که این پرده خالی کنم

درین پرده جادو خیالی کنم


خیالی برانگیزم از پیکری

که نارد چنان هیچ بازیگری


نخست آنچنان کردم آغاز او

که سوز آورد نغمه ساز او


چنان گفتم از هر چه دیدم شگفت

که دل راه باور شدش برگرفت


حسابی که بود از خرد دوردست

سخن را نکردم بر او پای بست


پراکنده از هر دری دانه‌ای

برآراستم چون صنم خانه‌ای


بنا به اساسی نهادم نخست

که دیوار ان خانه باشد درست


به تقدیم و تأخیر بر من مگیر

که نبود گزارنده را زان گزیر


در ارتنگ این نقش چینی پرند

قلم نیست برمانی نقشبند


چو می‌کردم این داستان را بسیچ

سخن راست رو بود و ره پیچ پیچ


اثرهای آن شاه آفاق گرد

ندیدم نگاریده در یک نورد


سخنها که چون گنج آگنده بود

به هر نسختی در پراکنده بود


ز هر نسخه برداشتم مایه‌ها

برو بستم از نظم پیرایه‌ها


زیادت ز تاریخهای نوی

یهودی و نصرانی و پهلوی


گزیدم ز هر نامه‌ای نغز او

ز هر پوست پرداختم مغز او


زبان در زبان گنج پرداختم

از آن جمله سر جمله‌ای ساختم


ز هر یک زبان هر که آگه بود

زبانش ز بیغاره کوته بود


در آن پرده کز راستی یافتم

سخن را سر زلف بر تافتم


وگر راست خواهی سخنهای راست

نشاید در آرایش نظم خواست


گر آرایش نظم از او کم کنم

به کم مایه بیتش فراهم کنم


همه کردهٔ شاه گیتی خرام

درین یک ورق کاغذ آرم تمام


سکندر که شاه جهان گرد بود

به کار سفر توشه پرورد بود


جهان را همه چارحد گشت و دید

که بی چار حد ملک نتوان خرید


به هر تختگاهی که بنهاد پی

نگهداشت آیین شاهان کی


به جز رسم زردشت آتش پرست

نداد آن دگر رسمها را ز دست


نخستین کس او شد که زیور نهاد

بروم اندرون سکه بر زر نهاد


به فرمان او زرگر چیره دست

طلی‌های زر بر سر نقره بست


خرد نامه‌ها را ز لفظ دری

به یونان زبان کرد کسوت گری


همان نوبت پاس در صبح و شام

ز نوبتگه او برآورد نام


به آیینه شد خلق را رهنمون

ز تاریکی آورد جوهر برون


ز دود از جهان شورش زنگ را

ز دارا ستد تاج و اورنگ را


ز سودای هندو ز صفرای روس

فروشست عالم چو بیت العروس


شد آیینهٔ چینیان رای او

سر تخت کیخسروی جای او


چو عمرش ورق راند بر بیست سال

به شاهنشهی بر دهل زد دوال


دویم ره که بر بیست افزود هفت

به پیغمبری رخت بر بست و رفت


از آن روز کوشد به پیغمبری

نبشتند تاریخ اسکندری


چو بر دین حق دانش‌آموز گشت

چو دولت بر آفاق پیروز گشت


بسی حجت انگیخت بر دین پاک

عمارت بسی کرد بر روی خاک


به هر گردشی گرد پرگار دهر

بنا کرد چندین گرانمایه شهر


ز هندوستان تا به اقصای روم

برانگیخت شهری به هر مرز و بوم


هم او داد زیور سمرقند را

سمرقند نی کان چنان چند را


بنا کرد شهری چو شهر هری

کز آنان کند شهر کردن کری


در و بند اول که در بند یافت

به شرط خرد زان خردمند یافت


ز بلغار بگذر که از کار اوست

به ناگاه اصلش بن غار اوست


همان سد یاجوج ازو شد بلند

که بست آنچنان کوه تا کوه بند


جز این نیز بسیار بنیاد کرد

کزین بیش نتوان از او یاد کرد


چو عزم آمد آن پیکر پاک را

که بخشش کند پیکر خاک را


صلیبی خطی در جهان برکشید

از آن پیش کاید صلیبی پدید


بدان چارگوشه خط اطلسی

برانگیخت اندازهٔ هندسی


یکی نوبتی چارحد بر فراخت

که بر نه فلک پنج نوبت نواخت


به قطب شمالی یکی میخ اوی

به عرض جنوبی دگر بیخ اوی


طنابی ازین سوی مشرق کشید

طنابی دگر زو به مغرب رسید


بدین طول و عرض اندرین کارگاه

که را بود دیگر چنان بارگاه


چو عزم جهان گشتن آغاز کرد

به رشته زدن رشتها ساز کرد


ز فرسنگ و از میل و از مرحله

به دستی زمین را نکردی یله


مساحت گران داشت اندازه گیر

بران شغل بگماشته صد دبیر


رسن بسته اندازه پیدا شده

مقادیر منزل هویدا شده


ز خشکی به هر جا که زد بارگاه

ز منزل به منزل بپیمود راه


وگر راه بر روی دریاش بود

طریق مساحت مهیاش بود


دو کشتی بهم باز پیوسته داشت

میان دو کشتی رسن بسته داشت


یکی را به لنگرگه خویش ماند

یکی را به قدر رسن پیش راند


دگر باره این بسته را پای داد

شتابنده را در سکون جای داد


گه آن را گه این را رسن تاختی

خطر بین کزین سان رسن باختی


بدین گونه مساح منزل شناس

ز ساحل به ساحل گرفتی قیاس


جهان را که از غم به راحت کشید

بدین هندسه در مساحت کشید


زمین را که چندست و ره تا کجاست

ترازوی تدبیر او کرد راست


همان ربع مسکون ازو شد پدید

بدان مسکن از ما که داند رسید


به هر مرز و هر بوم کو راند رخش

از آبادی آن بوم را داد بخش


همه چاره ای کرد در کوه و دشت

چو مرگ آمد از مرگ بیچاره گشت


ز تاریخ آن خسرو تاجدار

به کار آمد اینست که آمد به کار


جز این هر چه در خارش آرد قلم

سبک سنگیی باشد از بیش و کم


چو نظم گزارش بود راه گیر

غلط کرد ره بود ناگزیر


مرا کار با نغز گفتاریست

همه کار من خود غلط کاریست


بلی هر چه ناباورش یافتم

ز تمکین او روی بر تافتم


گزارش چنان کردمش در ضمیر

که خوانندگان را بود دلپذیر


بسی در شگفتی نمودن طواف

عنان سخن را کشد در گزاف


وگر بی‌شگفتی گزاری سخن

ندارد نوی نامه‌های کهن


سخن را به اندازه‌ای دار پاس

که باور توان کردنش در قیاس


سخن گر چو گوهر برآرد فروغ

چو ناباور افتد نماید دروغ


دروغی که ماننده باشد به راست

به از راستی کز درستی جداست


نظامی سبکباش یاران شدند

تو ماندی و غم غمگساران شدند


سکندر شه هفت کشور نماند

نماند کسی چون سکندر نماند


مخور می به تنها بر این طرف جوی

حریفان پیشینه را باز جوی


گر آیند حاضر میت نوش باد

وگر نی حسابت فراموش باد

[sorna]

بیا ساقی از خنب دهقان پیر

میی در قدح ریز چون شهد و شیر


نه آن می‌که آمد به مذهب حرام

میی کاصل مذهب بدو شد تمام


بیا باغبان خرمی ساز کن

گل آمد در باغ را باز کن


نظامی به باغ آمد از شهر بند

بیارای بستان به چینی پرند


ز جعد بنفشه برانگیز تاب

سرنرگس مست برکش ز خواب


لب غنچه را کایدش بوی شیر

ز کام گل سرخ در دم عبیر


سهی سرو را یال برکش فراخ

به قمری خبر ده که سبزست شاخ


یکی مژده ده سوی بلبل به راز

که مهد گل آمد به میخانه باز


ز سیمای سبزه فروشوی گرد

که روشن به شستن شود لاجورد


دل لاله را کامد از خون به جوش

فرو مال و خونی به خاکی بپوش


سرنسترن را زموی سپید

سیاهی ده از سایه مشک بید


لب نارون را می‌آلود کن

به خیری زمین را زراندود کن


سمن را درودی ده از ارغوان

روان کن سوی گلبن آب روان


به نو رستگان چمن باز بین

مکش خط در آن خطه نازنین


به سرسبزی از عشق چون من کسان

سلامی به هر سبزه‌ای می‌رسان


هوا معتدل بوستان دلکش است

هوای دل دوستان زان خوشست


درختان شکفتند بر طرف باغ

برافروخته هر گلی چون چراغ


به مرغ زبان بسته آواز ده

که پرواز پارینه را ساز ده


سراینده کن ناله چنگ را

درآور به رقص این دل تنگ را


سر زلف معشوق را طوق ساز

درافکن بدین گردن آن طوق باز


ریاحین سیراب را دسته بند

برافشان به بالای سرو بلند


از آن سیمگون سکه نوبهار

درم ریز کن بر سر جویبار


به پیرامن برکه آبگیر

ز سوسن بیفکن بساط حریر


در آن بزمه خسروانی خرام

درافکن می خسروانی به جام


به من ده که می خوردن آموختم

خورم خاصه کز تشنگی سوختم


به یاد حریفان غربت گرای

کز ایشان نبینم یکی را به جای


چو دوران ما هم نماند بسی

خورد نیز بر یاد ما هر کسی


به فصلی چنین فرخ و سازمند

به بستان شدم زیر سرو بلند


ز بوی گل و سایهٔ سرو بن

به بلبل درآمد نشاط سخن


به گل چیدن آمد عروسی به باغ

فروزنده روئی چو روشن چراغ


سر زلف در عطف دان‌کشان

ز چهره گل از خنده شکر فشان


رخی چون گل و بر گل آورده خوی

به من داد جامی پر از شیر و می


که بر یاد شاه جهان نوش کن

جز این هر چه داری فراموش کن


نشستم همی با جهاندیدگان

زدم دلستان پسندیدگان


به چندین سخنهای زیبا و نغز

که پالودم از چشمه خون و مغز


هنوزم زبان از سخن سیر نیست

چو بازو بود باک شمشیر نیست


بسی گنجهای کهن ساختم

درو نکته‌های نو انداختم


سوی مخزن آوردم اول بسیچ

که سستی نکردم در آن کار هیچ


وزو چرب و شیرینی انگیختم

به شیرین و خسرو درآمیختم


وز آنجا سرا پرده بیرون زدم

در عشق لیلی و مجنون زدم


وزین قصه چون باز پرداختم

سوی هفت پیکر فرس تاختم


کنون بر بساط سخن پروری

زنم کوس اقبال اسکندری


سخن رانم از فرو فرهنگ او

برافرازم اکلیل و اورنگ او


پس از دورهائی که بگذشت پیش

کنم زندش از آب حیوان خویش


سکندر که راه معانی گرفت

پی چشمهٔ زندگانی گرفت


مگر دید کز راه فرخندگی

شود زنده از چشمهٔ زندگی


سوی چشمهٔ زندگی راه جست

کنون یافت آن چشمه کانگاه جست


چنین زد مثل شاه گویندگان

که یابندگانند جویندگان


نظامی چو می‌با سکندر خوری

نگهدار ادب تاز خود برخوری


چو همخوان خضری برین طرف جوی

به هفتاد و هفت آب لب را بشوی