نگهداري، تعميرات نيروگاهها و اصول مربوط به آن از ديدگاه علمي- تخصصي
تعميرات اساسي در صنعت برق كشور به ويژه در نيروگاهها از اهميت خاصي برخوردار است. از سوي ديگر در صنعت برق بحث چگونگي از بين بردن ضايعات در توليد و يا بهره*گيري مجدد از آنها نيز مطرح است. در مقاله زير كه به وسيله مهندس معصومه لاجوردي كارشناس شركت مهندسين دانشمند اصفهان به رشته تحرير درآمده است راهكارهاي حذف ضايعات در توليد، موضوع نگهداري و تعميرات و ... مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.
در چند دهة گذشته، فلسفة نگهداري و تعميرات بتدريج تغيير كرد و روشهاي تعميراتي داراي تغيير و تحولات زيادي شده است، به طوري كه در صنعت برق و به ويژه در نيروگاهها، دارا بودن يك سيستم مناسب نگهداري و تعميرات همگام با توسعه و افزايش حجم واحدها در حال فزوني است.
وجود يك سيستم نگهداري و تعميرات از آن جهت الزامي است كه كنترل مستمر و اطلاع كامل از اوضاع و نحوة عملكرد واحدهاي عملياتي و تأسيساتي وابسته و سرويسهاي لازم را امكان پذير مي*سازد.
در حال حاضر شركتها و نيز واحدهاي تعميراتي در نيروگاهها، امر نگهداري و تعميرات را بر عهده داشته و نوعي تفكيك نيروي كار در صنعت برق مشاهده مي*شود.

تعريف نگهداري و تعميرات
براساس تعريف استاندارد DIN ،نگهداري وتعميرات عبارت است از: تمامي فعاليتهاي انجام شده در جهت حفاظت يا اعادة وضع يك جزء و يا كل سيستم موجود، به طوري كه نگهداري و تعميرات صحيح ، افزايش ارزشها ي زير را در برداشته باشد:
1- افزايش كارآيي و بهره*وري
2- افزايش ايمني كار و محصول
3- افزايش طول عمر دستگاهها و تجهيزات و جلوگيري از فرسودگي آنها
4- كاهش ساعات توقف كار
5- كاهش هزينه*هاي بهره*برداري
6- كاهش مصرف قطعات يدكي
7- پيش*بيني ميزان و زمان مصرف قطعات
8- بازسازي مصرف مجدد قطعات
9- تأمين كيفيت مناسب كار يا محصول توليدي

هدف تعميرات (Maintenance Target)
هدف تعميرات عبارت است از : طولاني كردن عمر كارخانه با حداقل هزينه و بيشترين بهره*وري (طول عمر از زمان نصب ماشين*آلات در طول زمان توليد تعريف مي*شود.)

وظايف*تعميرات (Maintenance Responsibility)
جهت دستيابي به هدف ذكر شده سه وظيفة عمده به شرح زير بر عهدة تعميرات قرار مي*گيرد:
1- تنظيم و بهينه*سازي
2- جلوگيري از استهلاك
3- موقع بازسازي و جايگزيني

انواع تعميرات
انواع تعميرات مطابق دياگرام نشان داده مي*شود كه شامل موارد زير است:
1) تعميرات اصلاحي (روتين): اين تعميرات شامل نقايص جزئي و غيرقابل پيش*بيني بوده كه در زمان بهره*برداري عادي قابل رفع است و در صورت نياز به توقف اجراي كار در رديف تعميرات دوره*اي قرار مي*گيرد و توسط پيمانكار انجام مي*شود. كاركنان مورد نياز در اين بخش با توجه به آمار درخواستهاي تعميرات نيروگاهها بيش از 10 نفر در دوره*هاي كارشناسي و تكنسيني نيستند.
2) تعميرات ادواري: از اين تعميرات مي*توان تا برقراري كامل سيستم به صورت هوشمند استفاده كرد. اين تعميرات براساس دستورالعملهاي سازنده و تجربيات نيروگاه به صورت دوره*اي در زمان بهره *برداري عادي و يا توقف واحد انجام مي*شود. اين سيستم براي سهولت برنامه*ريزي و كنترل ، قابل مكانيزه شدن است. كاركنان مورد نياز در اين بخش براساس ماهيت كار تعيين مي*شود.
3) تعميرات هوشمند: در اين تعميرات با استفاده از سيستمهاي مانيتورينگ و سيستم*هاي تحليل*كننده، رفتار ماشين تحت نظارت مداوم قرار گرفته و در صورت نزديكي به محدودة غيرمجاز بهره*برداري، هشدار و سپس فرمان توقف صادر خواهد شد. كاركنان مورد نياز اين بخش كمتر از نوع ادواري است.

روشهاي نگهداري و تعميرات
در طي چند دهة اخير راهكارهاي گوناگوني در زمينه بهبود و ارتقاء نت مورد استفاده قرار گرفته است كه در ادامه ، اهم آنها به اختصار مورد بررسي قرار خواهد گرفت:
تعميرات اضطراري (رفع خرابي): در اين نگرش كه در دهة 1930 مطرح بود بر ايجاد سيستم*هاي با تخصص بالد و آماده نگهداشتن آنها براي رفع نواقص ايجاد شده در تجهيزات استوار بود و تمام هم گروه تعميراتي بر اين بود كه از يك طرف تجهيزات و ماشين آلات از كار افتاده را تعمير كرده و به بهره*برداري برسانند و از طرف ديگرابزار مورد نياز براي انجام كار را به طور صحيح پيش*بيني كند.
نگهداري و تعميرات پيشگيرانه: اين روش شامل تمامي اقدامات و خدماتي است كه توسط كاركنان جهت حفظ و نگهداري سيستم با تجهيزات از نظر ايمني و افزايش قابليت از طريق بازديدها و بازرسي*هاي سيستماتيك، كشف و پيدا كردن اشكالات، روغنكاري، تميزكاري و تعميرات دوره*اي با زمانهاي ثابت از پيش تعيين شده انجام مي*پذيرد و شامل مواد زير است:
بازرسي*هاي فني كه شامل موارد زير است:
ارائه سرويس مانند : تنظيم، روغنكاري و تميزكاري
تعويض قطعات قبل از ايجاد فرسودگي در آنها
تعمير كلي تجهيزات در فواصل زماني مشخص

تعميرات پيشگيرانه بر اساس شرايط فني
در روش تعميرات پيشگيرانه بر مبناي بروز علائم ، خرابي*هاي مهم در يك دستگاه كه توسط ايجاد تغييرات در پارامتر كنترل*كننده دستگاه؛ شرايط و يا عملكرد آن مشخص مي*شود، مورد عمل قرار مي*گيرد، همچنين نتايج حاصل از يك تغيير قابل اندازه*گيري به طور دائمي يا دوره*اي صورت مي*پذيرد. كنترل شرايط كاركرد دستگاه براي برنامه*ريزي نگهداري و تعميرات در دو وضعيت در حين كار و در زمان توقف دستگاه انجام مي*شود كه در زير به بعضي از روشهاي مربوط به هر دو حالت اشاره مي*شود:
برخي از روشهاي كنترل در حين كار كه شامل كنترل درجه حرارت توسط ترمومترها، ترموكوپلها، ترموستاتها و ...، كنترل روغن، ارتعاش و صدا است.
برخي از روشهاي كنترل در زمان توقف دستگاه نيز شامل: روش*هاي سمعي و بصري توسط بروسكوپها، اينتروسكوپها، تارهاي نوري، انجام تستهاي غيرمخرب به منظور رديابي تركها و تعميرات با مركزيت قابليت *اطمينان (R.C.M.) است.
(Reliability Centered Maintenace)
كاربرد اين روش به هنگام در معرض خطر قرارگرفتن سلامتي و ايمني عمومي، مخصوصاً در صنايع هواپيمايي، تأسيسات هسته*اي، مخازن نفت، ميدانهاي نفتي و واحدهاي توليد شيميايي است و در آن به مقدار زياد از تكنيكهاي آماري و رياضي براي پيشگويي قابليت اطمينان استفاده مي*شود.
در اين روش هدف اصلي حفظ قابليت اطمينان تجهيزات در حداكثر مقدار خود توأم با اقتصادي كردن دوره عمر كل كارخانه بوده و فعاليتهاي نگهداري و تعميرات به صورت پيشگيرانه و با استفاده از سه شيوة ذيل صورت مي*پذيرد.
تعويض بعضي از قطعات قبل از ايجاد نقص و بروز اشكال در وظايف آنها در طي دوره*هاي زماني معين از بهره*برداري از پيش تعيين شده
Hard Time Replacement (H.T.R.)
نگهداري و تعميرات تجهيزات كه بروز نقص در آنها در آينده براساس بازرسي*هاي دوره*اي و ارزيابي نتايج از قبل قابل تشخيص است
Preventive Maintenance (P.M.)
نظارت مداوم بر وضعيت كاركرد تجهيزات براي تشخيص عيوب آني آنها قبل از بروز نقص در آنها و جلوگيري از وقوع عيب
Condition Monitoring (C.M.)


تعميرات جامع بهره*ور (T.P.M.)
(Total Productive Maintenance)
اين روش در برگيرندة مفهوم نويني براي نگهداري و تعميرات واحدها و تجهيزات است و تلفيق دقيقي از مفاهيم و راهكارهاي بهبود بهره*وري است.
لفظ فراگير در عبارت نگهداري و تعميرات بهره*ور فراگير درسه حوزة زير قابل تعريف است :
اين سه حوزه اثر بخشي فراگير (توسعة راندمان)، پيشگيري فراگير (اجراي نگهداري و تعميرات پيشگيرانه جامع (P.M.) ) و همكاري فراگير كه شامل انجام فعاليتهاي نگهداري و تعميرات به صورت مستقل توسط پرسنل بهره*بردار است.)
در اين روش تعميرات روزانه معمولي، چك*نمودها، تنظيم*هاي كوچك و تعويض قطعات كوچك از وظايف بهره*برداربوده وتعميرات اساسي و رفع نقص*هاي كلي به وسيلة نيروي تعميراتي و با كمك بهره*بردار انجام مي*گيرد.
به طور كلي در روش نگهداري و تعميرات پيشگيرانه (P.M.) بر ايجاد يك سيستم برنامه*ريزي نگهداري و تعميرات تأكيد مي*شود، در صورتي كه در روش(T.P.M.) مفاهيم عميق*تري در مورد بازنگري فعاليتهاي نگهداري و تعميرات، مشاركت، بهبود مستمر و بهبود شاخص ارزيابي اثربخشي تجهيزات مدنظر است.

مشكلات موجود نيروگاهها
با توجه به عدم برقراري سيستم نگهداري و تعميرات پيشگيرانه در اكثر نيروگاههاي كشور بجاست كه به برخي از موانع موجود در راه استقرار (P.M.) در نيروگاهها اشاره شود:
عدم توجه و آشنايي مديران به اهميت و نقش فعاليتهاي تعميرات و نگهداري پيشگيرانه و عدم پشتيباني همه جانبه در زمينه پياده*سازي سيستم از جمله مسايل است. همچنين درگير بودن مسوولان با مشكلات روزمره در مورد نقص*هاي اضطراري، در اختيار نداشتن ابزارهاي مناسب و عدم وجود سيستم مناسب جهت تأمين بازخورهاي اطلاعاتي به منظور كمك به فعاليتهاي برنامه*ريزي و سازماندهي و كنترل كارهاي تعميراتي از ديگر مشكلات موجود است.
ضمناً غالب بودن تفكر درمان به جاي پيشگيري در روحية كاركنان تعميراتي نبود انگيزه در كاركنان تعميراتي و عدم وجود سيستم ارزيابي و كارانه مناسب جزو مسايل به شمار مي*آيد.
تفكر پرسنل تعميراتي نسبت به فعاليتهاي (P.M.) به عنوان كارهاي اضافي، ضعف عملكرد بخش مهندسي و برنامه*ريزي براي تدوين و پيگيري* كارها نيز از ديگر مشكلات را تشكيل مي*دهد.
آشنانبودن كاركنان بهره*برداري و مشاركت آنها در اجراي فعاليتهاي (P.M.)، كمبود و نبود منابع براي تهيه مستندات لازم و تعريف فعاليتها نيز جزو مسايل است.
اولويت*بندي نكردن تجهيزات و فعاليتهاي تعريف شده و وجود مشكل زمانبندي در اجراي فعاليتها و عدم وجود يك سيستم مكانيزه متناسب با نيازهاي نيروگاهي در زمينه كمك به برنامه*ريزي جزو ديگر مسايل است.

ضايعات ششگانه موجود در توليد و راهكارهاي حذف آنها
در برنامه*ريزي نت بهره*ور فراگير توجه خاصي به عيب*يابي ضايعات، قبل از برنامه*ريزي اجرايي نت وجود دارد. بروز بعضي از ضايعات به شرح زير باعث كاهش اثر بخشي سيستم مي*شود.
اين ضايعات شامل خرابي*هاي اضطراري، كاهش زمان كار مفيد ناشي از آماده*سازي و تنظيم تجهيزات و كاهش زمان كار مفيد ناشي از كار بدون توليد و توقف*هاي در ضمن كار است.
افت سرعت، ضايعات توليد و دوباره كاري و ضايعات راه*اندازي از ديگر مسايل را در اين ارتباط تشكيل مي*دهند.

كاهش ضايعات
به منظور كاهش اثرات ضايعات مزبور در اثر بخشي بايد به نحوة مقابله با معضلات مزبور توجه زياد كرد. به طور كل در يك سيستم ، معضلات به دو گروه اتفاقي و مزمن تقسيم مي*شوند.
ضايعات اتفاقي به طور ناگهاني بروز كرده و شناسايي عوامل ايجاد آنها مشكل نيست و بازگشت سيستم به حالت اوليه به عنوان يك حركت اصلاحي مورد توجه است، اما ضايعات مزمن ناشي از نوعي شرايط زيانبار و مستمر است كه رفع آنها نيازمند تغيير اصولي در وضعيتها است. در بسياري از موارد معضلات مزمن از جمله عوامل ايجاد ضايعات ششگانه در توليد هستند و به دليل عادت سيستم به اين معضلات ، شناسايي و حذف آنها دشوار است.
بنابراين به منظور حذف ضايعات مزمن كه اثر بخشي سيستم را كاهش مي*دهند، مي*توان توصيه*هايي را مدنظر داشت:
حذف خرابي*هاي اضطراري، بهبود آماده*سازي و تنظيم تعميرات، كاهش زمانهاي حركت بدون توليد، بهبود سرعت ماشين و كاستن اشكالات كيفيتي از جمله اين توصيه*ها است.
از طرف ديگر به منظور افزايش اثر بخشي و نيز كاهش ضايعات ششگانه، اقداماتي بايد به وسيله كاركنان بهره*بردار صورت پذيرد كه شامل موارد زير است:
تميزكاري ، روانكاري، آچاركشي، بررسي روزانه فرسايش، سرويس*هاي ساده، بازرسي*هاي دوره*اي و تشخيص حالتهاي غيرطبيعي از جمله اقداماتي است كه كاركنان بايد انجام دهند.

نتيجه*گيري
جهت دستيابي به بهره*برداري هر چه بهتر در نيروگاهها با استقرار تعميرات بهره*ور فراگير، بعضي از توصيه*ها به شرح زير ارائه مي*شود
استقرار سيستم مشاركت كاركنان به صورت فراگير در نيروگاه و ذخيره*سازي، تجزيه و تحليل سوابق تجهيزات به منظور تشخيص تجهيزاتي كه داراي نواقص مزمن هستند و ريشه*يابي علل بروز تكرار نواقص جزو توصيه*هاي مزبور است.
ايجاد زمينه همكاري و تفاهم ميان پرسنل تعميرات و پرسنل بهره*برداري، ارتقاي سطح دانش و تخصص پرسنل بهره*برداري به منظور كسب توانايي در انجام بعضي از فعاليتهاي نگهداري و تعميرات از قبيل: تميزكاري، تعويض فيلترهاي هوا يا آب و ... نيز جزو اين مسايل است.
برگزاري دوره*هاي آموزشي براي تمامي كاركنان، شناسايي منابع بروز تلفات و ضايعات در نيروگاهها به ويژه ضايعات ششگانه مطرح شده و اتخاذ روشهاي مناسب براي حذف آنها نيز بايد انجام شود.
تعريف اهداف مورد انتظار از طرف مديريت از قبيل: درصد قابل قبول خرابيها و درصد مورد انتظار توقف*هاي ناخواسته واحد پس از استقرار سيستم و جلوگيري از فرسودگي تجهيزات با اجراي تنظيم فعاليتهاي (P.M.) نيز بايد به انجام برسد.

منابع :
1) معزي، رضا- نقش استانداردهاي تعميرات در برنامه*ريزي و پيش*بيني نيازها- اولين كنگره ملي نگهداري و تعميرات نت- دانشگاه صنعتي اصفهان- سال 1373
2) قلم*چي، مصطفي- عوامل مؤثر در تعميرات مدفن نيروگاهها- ماهنامة علمي تخصصي صنعت برق- بهمن ماه سال 1380
3) خبازان، عبدالحميد- آشنايي با مباني و نحوة بكارگيري روش T.P.M. در نيروگاهها- سومين نشست تعمير و نگهداري و بهينه*سازي (سمينار علمي- فني نيروگاهي) شركت برق منطقه*اي اصفهان- ارديبهشت ماه سال 1382