مکاتبات ناصرالدین شاه و مستوفی الممالک






9cadaa9dfb6ad194a162c7bf7c12d0da









ناصرالدین شاه چهارمین شاه از سلسله قاجاریه است که به سال ۱۲۴۷ هجری قمری متولد شد. او پس از پدرش محمدشاه به سلطنت رسید؛ دورانی که جهان به ویژه غرب دچار دگرگونی فراوانی بود. نمونه آن توجه خاصه اروپاییان به شرق به ویژه ایران بوده است. درباره خصوصیات اخلاقی و رفتاری و سیاست های مملکت داری ناصرالدین شاه دیدگاه های متنوع و گاه متضادی در میان تاریخ نویسان و محققان تاریخ وجود دارد. یکی از خصوصیات ناصرالدین شاه که در کمتر پادشاهی می توان دید، سفردوستی وی و علاقه به تغییر مکان و گشت و گذار است که شاید ریشه در سابقه ایلیاتی او داشته باشد. از دیگر خصوصیات این پادشاه قاجار رودررو قرار گرفتن با مردم و تبادل نامه بود. ناصرالدین شاه نزدیک ۵۰ سال سلطنت کرد و در این سالیان دراز اتفاقات بسیاری افتاد که در سرنوشت ایرانیان اهمیت فراوانی داشت. اسناد زیادی نیز از این دوران به جا مانده که بخشی از آنها مربوط به مکاتبات دولتمردان از جمله شخص پادشاه است. حوریه سعیدی مجموعه مکاتبات میان ناصرالدین شاه و میرزا یوسف خان مستوفی الممالک را در یک مجلد تدوین کرده که توسط نشر تاریخ ایران منتشر شده است.
میرزا یوسف خان صدراعظم از شخصیت های مهم دوران قاجار است که بیشتر از پست و مقام خود صاحب ارزش و منزلت بود.
دستخط های رد و بدل شده بین میرزا یوسف خان مستوفی الممالک و ناصرالدین شاه قاجار تعداد ۱۴۴ عنوان سند را شامل می شود که یا دستخط هایی است که مستقیماً از طرف میرزا یوسف خان به شاه نگاشته شده و در آن با بیان مشکلی پیشنهاد و راه آن را به حضور شاه فرستاده بود یا عریضه بوده است که نظر شاه را خواستار شده و ناصرالدین شاه هم در حاشیه به آن جواب داده است.
بخشی از آنها هم که شامل ۷۷ برگ سند از دستخط های شاه است درباره موضوعی است که به عنوان یک دستور یا به ندرت به عنوان صلاحدید برای مستوفی الممالک فرستاده شده بود. در میان اسناد مورد بحث، به اشاره هایی بسیار مهم در مورد برخی مسائل سیاسی، نظامی، اقتصادی یا درون اجزای حکومتی برمی خوریم؛ مسائلی نظیر مجالس درباری و دولتی و نظامی که از طرف شاه دستور به تشکیل آن داده شده بود و نحوه کارکرد آنها و برخی اختلاف نظرها چون اختلاف با مجتهد تبریزی یا درباره کتاب سفرنامه مکه معظمه فرهاد میرزا که شاه با لحن تندی درباره آن نظر داده است. در مجموع این اسناد که حدود زمانی ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۰ هجری قمری را شامل است، در درجه بندی اسناد تاریخی جایگاه برتری نسبت به دیگر انواع اسناد را داراست، و به روشن تر شدن گوشه هایی از دوران ناصرالدین شاه کمک می کند.

بیژن تلیانی




روزنامه شرق