پیشکسوتان نقاشی قهوه خانه ای

[mehraboOon]

حسین قوللر آغاسی
حسین فرزند علی رضا قوللر آغاسی بود. علی رضا یكی از هنرمندان و استادان نقش پرداز بر روی كاشی و قلمدان به شمار می رفت. حسین فن و هنر نقش اندازی روی كاشی و روغن كاری بر دیوار را از نه سالگی نزد پدر آموخت. در آن زمان استاد علی رضا یك كارگاه كاشی پزی در خیابان الماسیه (باب همایون) داشت. پس از مرگ پدر چندی كارگاه او را می گرداند. محمد مدبر، دوست و همشاگردیش در كارگاه پدر، او را در این دوره كوتاه در نقش اندازی روی كاشی و گرداندن كارگاه یاری می داد. پس از چندی كارگاه و كار كاشیگری را رها كرد و به نقاشی ساختمان پرداخت.
حسین قوللر آغاسی، نخستیم كار نقاشی از داستانهای شاهنامه و واقعه كربلا را به سفارش مشهدی صفر اسكندریان، قهوه چی قهوه خانه معروف به مشد صفر در میدان سید اسماعیل، بالای آب انبار سید اسماعیل آغاز كرد. هفته ها، شبانه روز در این قهوه خانه می ماند و داستانهایی را كه از زبان شاهنامه خوان و نقال قهوه خانه می شنید، بر روی پرده و بوم می آورد.
قوللر آغاسی یكی از دو تن بنیانگذاران شیوه خیالی نقاشی سنتی معروف به نقاشی قهوه خانه بود. او در نقش پردازی حماسه سازان مای و مذهبی و رمز قهرمان سازی با رنگ روغن، و بهره گیری از واقعیات و انباشته های ذهن و خیال چیرگی و مهارت برجسته ای نشان داده است. از پرداختن به طبیعت و طبیعت سازی پرهیز می كرد و میان سبك و شیوه كار خود و نقاشان طبیعت ساز فرق عمده ای می گذاشت. او خود این فرق را چنین بیان كرده است : ما از همان اول از طبیعت سازی پرهیز كردیم. كتابی كه نخوانده بودیم! دنیا را هم كه نگشته بودیم! مداحی نوحه خوانده بود، آقایی منبر رفته بود، نقالی شاهنامه نقل كرده بود. ما هم چیزهایی در خیالمان پروردیم و جرات كردیم و نقش این خیال را آشكار ساختیم. اگر ما طبیعت سازی می كردیم، اگر اصول را رعایت می كردیم كه جایمان در قهوه خانه نبود. نقاس مردم كه نمی شدیم.

مصیبت کربلا

رنگ و روغن روی بوم - ابعاد 130 * 241 س.م - مجموعه فرهنگی سعد آباد

نقاشیهای زیادی از او به نام او باز مانده كه در موزه ها و مجموعه های خصوصی، یا در دست مردم هست. از آثار او می توان به موارد زیر اشاره كرد:
نبرد رستم و اشكبوس (جنگ هفت لشكر)- 1319
رستم و سهراب � 1321
گرفتار شدن خاقان چین به كمند رستم � 1325
مصیبت كربلا � 1330
كشته شدن دیو سفید به دست رستم � 1333
استاد حسین قوللر آغاسی زندگی سخت و ملالتباری را گذراند. سرانجام در تنگدستی و فقر، و تنها و بی یار و همدم در آذر ماه 1345 در گوشه بیمارستان در گذشت. او را در گورستان مسگرآباد به خاك سپردند.

بار یافتن حضرت مسلم خدمت امام حسین

- رنگ و روغن رو بوم - ابعاد 110/5 * 171 س.م- مجموعه موزه رضا عباسی

[mehraboOon]

محمد مدبر
محمد در هفت سالگی یتیم شد. در خردسالی در تعزیه خوانیهای تکیه دولت به نقش یکی از طفلان مسلم در می آمد. ده- دوازده ساله بود که به شاگردی نزد استاد علی رضا قوللر رفت. در کارگاه کاشی سازی استاد علی رضا با پسر او، حسین، آشنا شد. هر دو در این کارگاه به آموختن راز و رمز نقاشی و رنگ آمیزی روی کاشی پرداختند و با یکدیگر در هنر نقش پردازی رقابت می کردند.
کار نقاشی روی بوم و پرده را در قهوه خانه و به تشویق و سفارش حسین قوللر، دوست دوران کودکی و یار همراه قلم نقاشیش آغاز کرد. در قهوه خانه های سر پل دربند، قهوه خانه مش صفر در میدان سید اسماعیل و قهوه خانه عباس تکیه، به سفارش قهوه چیان تابلو و پرده می کشید و از این راه زندگی را می گذراند.
استاد محمد مدبر دومین بنیانگذار مکتب نقاشی به شیوه قهوه خانه ای بود. قلمی پرتوان و شکوهنده در هنر تصویر سازی در زمینه وقایع کربلا و حماسه های مذهبی بر پرده درویشی و بوم نقاشی داشت. در ساخت و پرداخت چهره خاندان پیامبر و اولیاء و اهل حق و معصومیت شهیدان کربلا، و آشکار نمودن شقاوت و خشونت و سنگدلی اشقیا و دشمنان اهل بیت رسالت، هنری والا و بی همتا نشان داده است.
هادی سیف در کتاب نقاشی قهوه خانه می نویسد:
وقتی استاد محمد عاشورا و روز محشر را نقاشی می کرد، در یک دستش قلم موی نقاشی بود و در دست دیگرش دستمالی خیس از اشکی که می ریخت. در این اوقات، غالبآ با صدای خوشی که داشت، نوحه ای می خواند. آدم قبول می کرد آنچه را که می خواند دارد نقاشی می کند. به سبب همین شیفتگی و اخلاص بود که او را نقاش عاشورا می خواندند.

مصیبت کربلا

رنگ و روغن روی بوم - ابعاد 94 * 185 س.م - مجموعه موزه رضا عباسی

استاد محمد مدبر وقتی که در هنر نقاشی خیالی به قله رسید، از سنت معمول در هنر نقاشی قهوه خانه ای که خود از بنیانگذاران آن بود، کمی دوری جست و با نوآوری در هنر سنتی به طبیعت سازی پرداخت. نقاشی بعضی از تابلو هایش، مانند "مصیب کربلا"، ذوق و گرایش او را به طبیعت سازی نشان می دهد. مدبر سبب این بدعت گذاری را به شاگردانش چنین بیان می کرده است:

به من می گویند تو طبیعت سازی می کنی. می گویم اگر همه اش خیال سازی باشد، این خیال سازی که عاقبت کار دست نقاشی ما می دهد. یک وقت کفگیرمان به ته دیگ می خورد. یک جوری هم باید قواعد را رعایت کرد.

زندگی محمد مدبر به تنهایی و در فقر و تنگدستی گذشت. در زندگی زناشویی بخت یارش نبود و عشق و ازدواجش به ناکامی کشید. تا مادرش زنده بود با او در خانه ای کوچک و قدیمی در محله عربها می زیست. بعد از او هم آواره بود و در دکه و کارگاهش می خوابید. سالهای آخر عمر چند سالی از راه تراشیدن نقش و نگار بر سنگ گورها زندگی می گذراند. سبب اشتغالش را به سنگ مزارسازی و مردگان چنین بیان کرده است:

از گرسنگی و بدبختی به گورستان و مردگان رو کردم. جای آدم بی پناهی مثل من فقط گورستان بود. آن روزها از همت مردگان می توانستم شکم را سیر کنم. آدم وقتی قادر نباشد برای دل زنده ها نقاشی کند ، چرا نباید ذوقش را به پای مرده ها بریزد.

این استاد بزرگ مکتب نقاشی قهوه خانه و نقاش دل سوخته عاشورا، در یک شب سرد و برف ریزان زمستان سال 1346 ، یک سال پس از مرگ یار غار هم قلمش، استاد حسین قوللر، در دکه اش جان سپرد. این دکه، بنا به گفته آقا سید داود جعفر پور شاهنامه خوان، کارگاه کوچکی بود متعلق به حاج علی آقا، معروف به حاج علی سیاه. کارگاه نقاشی ساختمان بود و در خیابان شاهپور قدیم، رو به روی بیمارستان رازی قرار داشت. پیکر نحیف این هنرمند را حاج علی آقا با چند تن دیگر به مسگرآباد بردند و به خاک سپردند. از مدبر تابلوهای فراوانی باز مانده است. از جمله آثار خوب او می توان به "مصیبت کربلا"، "گودال قتلگاه"، "دارالانتقام مختار"، "عزیمت حضرت مسلم به کوفه" و "کشته شدن سیاوش" اشاره کرد.

[mehraboOon]

عباس بلوکی فر
عباس بلوکی فر در سال 1303 شمسی در بازارچه معیر، یکی از محله های قدیم تهران به دنیا آمد. از 9 سالگی به کار نقاشی ساختمان مشغول شد. چند سال نزد دو استاد بنیانگذار شیوه نقاشی خیالی قهوه خانه، حسین قوللر آقاسی و محمد مدبر، به شاگردی و آموختن هنر رنگ آمیزی و نقاشی نشست. قوللر او را به بهره گیری از استعداد و ذوق هنری بالایی که داشت تشویق می کرد. در هجده سالگی با اتکا به هنر خود، قلم تخیل را در نقش پردازی به کار گرفت و از آن پس همچون نقاشان صاحب نام، سفارش نقاشی می پذیرفت.
نخستین قهوه خانه ای که بلوکی فر در سنین پایین زندگی در آن می نشست و به تشویق قهوه خانه دار آن، که از بستگانش بود، نقاشی می کرد قهوه خانه معروف به قهوه خانه آقا رضا بود. این قهوه خانه در اول خیابان بوذر جمهری، جنب کوچه مجید الدوله سابق، بالاتر از دباغخانه قرار داشت و آن را آقا رضا فرج زاده می گرداند. قهوه خانه آقا رضا، چنان که استاد بلوکی فر می گوید، پاتوق امیر عزیز السلطان (پسر ملجیک)، و جمعی از اعیان و اشراف آن زمان بود.

جنگ تاریخی خیبر

108 * 159 س.م- مجموعه فرهنگی سعدآباد

سالهای 1318-1317 شمسی نیز در قهوه خانه مشهدی محمد علی خسرو، واقع در خیابان حافظ رو به روی در غربی پارک شهر کنونی، به سفارش قهوه خانه دارش چند تابلوی نقاشی کشید.
مضمون نقاشی های این نقاش بیشتر برگزیده از حماسه های مذهبی است. قلم او، شیوه هنری و ریزه کاریهای ویژه دو استادش، قوللر و مدبر را می نماید. در ساخت و پرداخت و ترکیب بندی و آمیزه رنگها، از هر دو استاد مایه هایی گرفته است. نقاشی های نخستین سالهای هنریش را، زنده ترین و جذابترین آثار خود می انگارد. در پنجاه سال گذشته،تابلو های نقاشی فراوانی به سفارش مردم از هر سنخ و گروه کشیده است. تابلوهای او در خانه ها، سقاخانه ها، قهوه خانه ها، زورخانه ها و بعضی از مکانهای عمومی پراکنده است. بعضی از تابلوهایش نیز، در موزه های هنرهای تزیینی، رضا عباسی و هنرهای معاصر نگهداری می شود.
از جمله آثار برجسته او، می توان "بارگاه کیخسرو"، "جنگ خیبر" و "روز عاشورا" را نام برد.
در چند سال اخیر، نقاشیهایی از استادان مکتب نقاشی قهوه خانه از جمله بلوکی فر، در نمایشگاه های پاریس و دوسلدرف آلمان به نمایش در آمده است.

[mehraboOon]

حسن اسماعیل زاده
حسن اسماعیل زاده در سال 1301 در زنجان به دنیا آمد. در کودکی به همراه خانواده اش به تهران مهاجرت کرد. هفت هشت ساله بود که مادرش او را به شاگردی به دست استاد محمد مدبر سپرد. استاد مدبر در کارگاهی در سر چهار راه گلوبندک کار می کرد. ده سال نزد او رمز قلم کشیدن و هنر رنگ آمیزی را آموخت. در این سالها رنگ می سایید، گچبریهای خانه های اعیان را رنگ می زد و نقاشی می کرد، گهگاه نیز نقشهایی بر پرده بوم می انداخت. خیلی ها وی را مدبر زنده می دانند ، فقط با یک تفاوت که وی نرم تر و ملایم تر از استاد محمد کار می کند.
استاد اسماعیل زاده نقش پردازی بر روی تابلو را در قهوه خانه سنگتراشی ها آغاز کرد. این قهوه خانه در بازار تهران، نرسیده به چهار سو بزرگ قرار داشت. قهوه خانه سنگ تراشها، از قهوه خانه های بازمانده از دوره قاجار بود و آن را کریم آبادی می گرداند.

کشته شدن سیاوش

رنگ و روغن روی بوم - ابعاد 135/5 *186 - مجموعه موزه رضا عباسی

بعدها در قهوه خانه های قدیم و معتبر تهران، مانند قهوه خانه مشهدی صفر، بالای آب انبار سید اسماعیل، قهوه خانه عباس تکیه در میدان مولوی و قهوه خانه محمود مسگر در میدان قزوین می نشست و نقاشی می کرد. او به سفارش قهوه چیان، نقاشیهای دلخواه آنان را می کشید و از دستمزدی که از آنها می گرفت گذران زندگی می کرد. اکنون سالهاست که کارگاهی کوچک در طبقه دوم "پاساژ جم زاده" در میدان امام حسین دایر کرده و در آن به نقاشی مشغول است.
نقاشیهای اسماعیل زاده، خط ، سبک ، رنگ و قلم استادش، مدبر، را می نماید. هنر و ذوقش را بیشتر در نقشینه کردن موضوعات مذهبی، به خصوص وقایع کربلا، به کار برده است. از رنگها، رنگهای تلخ و تیره، مانند قهوه ای را بیش از رنگهای دیگر دوست دارد. در زمینه نقاشیهای تابلوهایش آن رنگها به خوبی نمایان است.
تابلوهای بسیار زیادی در زمینه حماسه های مذهبی و ملی و موضوعات رزمی و بزمی کشیده است. از جمله نقاشیهای او "خیمه گاه سید الشهدا"، "جنگهای حضرت علی"، "آتش رفتن سیاوش"، "جنگ رستم و اشکبوس" و "بهرام و گل اندام" را می توان نام برد.
تابلوی نقاشی "پهلوان نایب از در می آید تو"، که صحنه ای از فضای سرپوشیده قهوه خانه سنگ تراشها را نشان می دهد، بیش از سایر آثارش دوست دارد. از اثار تازه او "هفت خوان رستم" و "جنگ امام حسین" و چند تابلوی دیگر است که در موزه کندلوس در روستای کندلوس چالوس نگهداری می شود.