مکان های دیدنی استان اردبیل

دریاچه شورابیل - اردبیل این دریاچه در جنوب شهر اردبیل واقع شده و مساحت آن حدود 170 هکتار است.


آب دریاچه از نزولات جوى و چشمه هاى آب شیرین و نیمه شور جنوب و داخل دریاچه و رودخانه بالخلو تامین می شود. پوشش گیاهى پیرامون دریاچه بیشتر نى و جگن است و در اطراف نیز جنگل کاریهایى صورت گرفته است. ماهى آزاد و ماهى قزل آلاى رنگین کمان و نیز پرندگان مهاجر آبزى و کنار آبزى از جمله مهمترین جانوران ساکن این دریاچه هستند

سنگ نبشته پهلوی(شاپور دوم ساسانی) - مشگین شهر این اثر متعلق به دوران سوم در 300 متری خاور میدان اصلی مشگین شهر واقع است.


این سنگ دارای درازا و پهنای تقریبی 5/5 متر و ارتفاقی در همین حدود است و در کنار رودخانه ای فرعی که از کنار باغ نوروز گدشته و به خیاو چای می ریزد، واقع شده است. کتیبه در 21 سطر کنده شده است و دو علامت خانوادگی در کنار آن نقر شده که دارای اهمیت هستند. نکته ای که در مورد این کتیبه شایان ذکر است این که قبل از کشف آن، هیچ کتیبه ساسانی در آذربایجان پیدا نشده بود.

سبلان - اردبیل

سبلان یکی از زیباترین و مشهورترین قله های ایران است که از جاذبه های گردشگری بی شماری برخوردار است.



در سبلان بهار به بهار می توان نظاره گر ایل بود که برای نفس کشیدن، برای دست ساییدن به خاک سبلان، برای دویدن در پی گله های گوسفندان، برای شنیدن هیاهوی بی تاب زنبوران عسل، برای استشمام عطر گل های رنگارنگ وحشی و برای سلام دادن به سبلان می آیند.

عظمت، ابهت و قدمت سبلان، باعث به وجود آمدن افسانه هایی شده است. گفته می شود در قله سبلان، قلعه ای محکم وجود داشته که آن را «دژ بهمن» نام نهاده و «روئین دژ» می گفتند و فردوسی نیز در شاهنامه بدین مطلب اشاره کرده است.

سبلان را مردم محل «ساوالان» و عرب ها «سولان» گویند. درباره نام تاریخی این کوه، مورخین اختلاف نظر دارند. بعضی ها بر این عقیده اند که چون در این محل سابقا سه جانور بزرگ جثه از نوع خزندگان زندگی می کردند بنابراین به «سه گولان» معروف شده است و بعضی ها آن را برگرفته از «سو- آلان» -که کلمه ای ترکی است و به معنی آبگیر است- می دانند. شاید این وجه تسمیه، از آن جهت بوده که به علت وجود برف های دایمی همیشه آب ها و چشمه ها از آن جاری بوده است. مشهور است که هر گاه برف این قله کم شود، قحطی در منطقه اردبیل روی خواهد داد.

یاقوت حموی در معجم البلدان از سبلان ذکری نموده چنین می نویسد:

«سبلان کوه بزرگی مشرف به شهر اردبیل در سرزمین آذربایجان است و در این کوه عده ای ده وجود دارد و قبور عده ای از صلحا در آن جاست. دور قله آن در تابستان و زمستان پوشیده از برف است و مردم معتقدند به این که از نشانه های مردم صالحند و اماکن مبارکه ای هست که زیارتگاه مردم است».

در نزهه القلوب حمد الله مستوفی می نویسد:

«…. از شهیدانی که در مقابل بابک خرم دین بوده است در کوه اردبیل (سبلان) است به جانب جیلان (گیلان)…»

در کتاب حدود العالم من المباختر الی المخاور درباره سبلان و اردبیل چنین آمده است:

«… دیگر به ناحیت آذرآبادگان، کوهی است خرد به نزدیکی اردویل، آن را کوه سبلان خوانند. اردویل قصبه آذرآبادگان است. شهری عظیم است و گرد وی باره است و شهری سخت بسیار نعمت بود. اکنون کم تر است و مستقر ملوک آذربایگان است و از وی جام های برد و جامه های رنگین خیزد».

در بستان السیاحه راجع به سبلان چنین نوشته است:

«… نام کوهی است در آذربایجان محتوی است به چشمه های بسیار و چمن های بی شمار و غرایب روزگار. گویند یکی از انبیا در آن کوه مدفون و دور آن کوه سی فرسخ است و قله آن هرگز از برف خالی نباشد. آب چشمه های آن در غایت سردی است و در حوالی آن بعضی چشمه های سوزان جاری است. سپس یادآور شده که در عجایب المخلوقات از قول نزهه القلوب نوشته شده است که:

«… در برابر سوال چیست کوه سبلان؟ حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: کوهی است بین ارمن و آذربایجان که در او چشمه ای از چشمه های بهشت و قبری از قبور انبیا است». در سبلان دو تیغه به نام تیغه شمالی و صدمتر پایین تر تیغه قائم بوده که جلو تیغه قائم قبری است که به حامد پیغمبر نسبت می دهند.

کلیات جغرافیایی : در مرکز آذربایجان دوقله با ارتفاعی زیاد و منفرد (سهند و سبلان) در میان جلگه، واقع شده اند. این ها آتشفشانی واقعی شبیه آرارات و دماوند هستند که به اصطلاح تشکیل «تره دو آنیونی» داده اند و خط فاصل بین دو توده خروجی ارمنستان و توده البرز هستند. رشته کوه سبلان، به موازات ارسباران ولی اندکی به طرف خاور کشیده شده که حد خاوری آن به قله سبلان در باختر منتهی می شود. سبلان در باختر شهر اردبیل قرار گرفته، 4811 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و خط تقسیم ما بین آبگیر دریاچه ارومیه و رودخانه ارس است. ارتفاع نسبی آن نسبت به دره قره سو تقریبا 3400 متر است. به همین دلیل پیکر کوهستانی بزرگ، در بیننده اثر شگفی می گذارد.

کوه شکل یک مخروط کامل را داشته و بر روی دامنه ها و تهی گاه های آن شیارهای پهن تقریبا مستقیمی دارد که آب های فراوان برف های دایمی اش توسط آن ها جریان می یابند. رشته کوه آتشفشانی خاموش سبلان از دره قره سو در شمال باختر اردبیل شروع شده و در جهت خاوری- باختری به درازای 60 کیلومتر و پهنای تقریبی 48 کیلومتر تا کوه قوشاداغ (کوج جفت) در جنوب اهر امتداد می یابد. سبلان از خاور و شمال و جنوب به کلی از کوه های دیگر مجزا می شود. فقط در باختر رشته کوه قوشاداغ آن را به سلسله جبال ارسباران متصل می کند.

زمین شناسی: سبلان پس از دماوند معروف ترین کوه آتشفشانی خاموش ایران است که در اثر فعالیت های آتشفشانی، مخروط قله آن شکل گرفته و در دهانه مخروطی آتشفشانی اش دریاچه بسیار زیبایی به وجود آمده است که در تمام طول سال پوشیده از برف و یخ می باشد.

دامنه شمالی آن با شیب تند، به طرف جلگه قره سو و رود اهر فرود می آید اما دامنه جنوبی آن به فلاتی که حد فاصل بین سهند و سبلان بوده و بستر علیای تخله رود (آجی چای) از آن است، دارای شیب ملایم است. رشته سبلان، آتشفشانی است که کوه های فرعی آن همه از طبقات آتشفشانی تشکیل شده و زمخت و سوخته هستند. در پای آن دره عریض اهر چای و قره سو با طراوت و تازگی خود تباینی را با رنگ پرگرد و غباری کوه ها، ایجاد می نمایند.

قله مخروطی سبلان دارای برف های دایمی است و علت آن وجود نواحی کوهستانی و وضع پهنای جغرافیایی کشور است که حد برف های دایمی را بالا می برند. در کوه های آذربایجان به خصوص سبلان محل هایی دیده می شود که برف دایمی و یخچال جاودانی دارند و علت آن بارندگی نسبتا زیاد و ارتفاع نقاط است. حدود برف های دائمی کوه های آذربایجان به خصوص سبلان از 4000 متر تا 4100 متر دامنه شمالی بوده، که علاوه بر این آثار یخچالی قدیمی در این کوهستان به خوبی دیده می شود.

سبلان آتشفشای مهمی است از نوع آتشفشان نقطه ای و مخروط آن استراتوولکانو است که از نظر ساختمان و حجم، شبیه آتشفشان های حاشیه قاره ها بوده ولی ترکیب شیمیایی گدازه های آن این موضوع را نفی می کند. گدازه های آتشفشانی سبلان، سطحی معادل 1200 کیلومتر مربع را اشغال نموده و به علت فروریختگی های متعدد (کالدرا) کاملا قطعه قطعه است. در قسمت شمال و قاعده، بلندترین قله سبلان به نام سلطان ساوالان دریاچه کوچکی وجود دارد که احتمالا باقی مانده دهانه آتشفشان است. در دامنه های شمالی و باختری در سرعین اردبیل و مشکین شهر، چشمه های گوگردی زیادی به وجود آمده اند که آب آن ها بیش از 40 درجه سانتی گراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشانی سبلان محسوب می شود. فعالیت اصلی که کوه سبلان از آن به وجود آمده از پلیوسن شروع شده و تا عصر بعد از آخرین دوره یخ بندان، ادامه داشته است.

مواد سازنده این آتشفشان در یک ماگمای عمقی حاصل شده، ولی تحت تاثیر فرایندهای کم و بیش پیچیده ای قرار گرفته اند که تبلور بخشی، هضم و اختلاط دوماگما از مهم ترین آنها است. فعالیت اولیه سبلان از میوسن شروع شده و تکامل ماگمایی آن مدت طولانی را پشت سر گذاشته است. در کوه سبلان لااقل سه سری آتشفشان از نظر شیمیایی و کانی شناسی قابل تشخیص است.

1- سری پیش از پیدایش کوه سبلان، که در واقع شامل گدازه های میوسن و از جنس لاتیت و بازالت است.

2ـ سری قبل از پیدایش کالدرا، که در آن تحول از لاتیت- اندزیت به داسیت دیده می شود.

3ـ سری بعد از پیدایش کالدرا، یا سری فوقانی سبلان، که بخش اصلی ان آندزیتی و اسیدی است.

دو سری اخیر در پلیوکواترنر به وجود آمده اند.

عقیده پتروف درباره کوهستان سبلان چنین است:

«… تمام ناحیه شمال مشکین شهر و جنوب آن و باختر شهرستان اردبیل، کوهستانی است و بزرگترین مخروط آن همان قله عظیم سبلان (ساوالان) بوده که در دوران چین خوردگی آلپی به وجود آمده است. زیادی عده چین ها و کمی جلگه ها و بلندی های هموار و مسطح از مشخصات آن است و گدازه های آن هم چنان در اطراف این کوه به طور پراکنده باقی مانده اند».

حدود منطقه آتشفشانی سبلان را می توان چنین معین کرد:

از طرف خاور به موازات کناره های باختری دریای خزر کشیده شده، از شمال به دشت مغان، از جنوب به شهرستان میانه و از شمال باختری تا نزدیکی اهر پیش رفته است.

بخش بزرگی از این منطقه را سنگ های آتشفشانی پوشانیده است و دامنه های آن پوشیده از سنگ های آذرین قلیایی و خنثی می باشد.

بلندترین قله سبلان به نام سلطان ساوالان بوده و دومین قله اش را خرم داغی نامیده اند که نوک تیز و غیرقابل صعود است. قله سوم که ارتفاعش نسبت به سلطان ساوالان کم تر است کوه «جنوارداغی» یا قله جانور نام دارد. غیر از حرم داغی و سلطان ساوالان چند کوه و قله دیگر هم هست که گوی داغ (کوه کبود)، قاشقا داغ، کسری داغ، آغان داغ و قزل گل داغی را می توان نام برد

سربند تپه نمین - اردبیل

سربند تپه که یکی دیگر از تپه های تاریخی نمین است که در 12 کیلومتری راه شوسه اردبیل قرار دارد.



این تپه مربوط به دوره اشکانی و اوایل دوره اسلامی می باشد.

istta.ir

__________________
]

سرعین - اردبیل

سرعین با مجموعه آبهای معدنی خود مشهورترین مجتمع توریستی استان اردبیل می*باشد که۹چشمه آب معدنی با خواص درمانی مختلف را در خود جای داده است


آب چشم،پهن سویی،ژنرال،ساری سو، قهوه سویی،گاومیش گلی،بش باجیلار و ویلادرق با درجهٔ حرارت بین۱۶تا۴۵ درجهٔ سانتیگراد چشمه*های معدنی این شهر توریستی را تشکیل می دهند. خواص درمانی درجهٔ حرارت آبگرم ها آرام بخش ۳۷ مجتمع آبدرمانی سبلان دردهای مفصلی ۳۷ استخر بزرگ باجیلار آرام بخش ۳۵ حمام شفا روماتیسم آرام بخش ۵۶ گاومیش گلی استحمام آرام بخش ۳۷ قره سو استحمام آرام بخش ۳۸ ساری سو دردهای مفصلی ۳۰ قهوه سویی دردهای مفصلی ۴۲ ژنرال استحمام آرام بخش ۳۰ آب چشم استحمام آرام بخش ۳۵ پهن سویی گوارش،معده،کلیه ۰ آب معدنی ویلادرق آبگرم های سرعین:

به گفتهٔ کارشناسان آبهای معدنی ژنرال،پهن سویی،قهوه سویی وقره سوکه از لایه*های مس می جوشددارای خواص تأثیرگذاردرمعالجهٔ امراض روماتیسمی، دردهای مفصلی و اعصاب می باشند.این افراد می گویند:آب معدنی «ویلادرق»که در روستای زیبا و سرسبزی به همین نام واقع است برخلاف سایرچشمه*های معدنی سرعین دارای آب سرد بوده و علاوه بر استحمام به*عنوان یک نوشیدنی موث ر نیز مورد مصرف قرار می گیرد.آب این چشمه دارای مزه*ای ترش و گازدار بوده و برای امراض گوارشی به ویژه سوء هاضمه بسیارموثر می*باشد.منطقهٔ سیاحتی«سردابه»نیز با آبگرم معروف خود در ۲۵ کیلومتری شمال غربی شهر اردبیل در منطقهٔ ییلاقی در دامنهٔ سبلان واقع است. چشمهٔ آب معدنی این منطقه با آبدهی ۲۵ لیتر در ثانیه و حرارت ۳۵ درجه سانتیگراددارای ترکیبات شیمیایی کلسیم، سولفات کلسیم، سولفات منیزیم ونمک می*باشد و به اعتقاد متخص صین در معالجه بیماری یرقان تأثیر بسزایی دارد.چشمهٔ معدنی «قوتور سوئی» به همراه چند چشمهٔ مکم ل و کوچک که در دامنه غرب سبلان و شهرستان مشکین شهر واقع می*باشد به عل ت مجاورت با معادن گوگرد دارای ترکیبات گاز سولفور بوده و در معالجه امراض بسیار مفید می*باشد. چشمه*های آب اسک درنود وشش کیلومتری شرق تهران و در دامنه جنوبی قلعه دماوند، در کنار رودخانه هراز از میان سنگهای آهکی ژوراسیک چشمه*هایی با آب اسیدی و حاوی و گوگرد می*جوشند که به نام چشمه*های آب*اسک معروفند. در رابطه با منشاء این چشمه*ها نظرهای مختلفی وجود دارد، برخی گرم شدن آبهای نفوذی موجود در پشت سد لار در اثر انرژی زمین گرمابی را عامل پیدایش این چشمه*ها می*دانند و عده*ای این آبها را به فعالیتهای آتش*فشانی نسبت داده و منشاء آن را هیدروترمال ذکر می*کنند. چشمه آبگرم محلات در جنوب غرب تهران و در ۳۰ کیومتری غرب دلیجان در دامنه ارتفاعات این منطقه از زمین خارج می*شود. در اطراف این چشمه معادن بزرگ تراورتن دیده می*شود که حاصل رسوبگذاری آب این چشمه*ها در گذشته است. گرمای آب این چشمه*ها به فعالیتهای آتشفشانی در شمال این منطقه مربوط می*شود. آب*های سطحی پس از نفوذ در داخل شکستگی*ها و انحلال مواد آهکی از حد فاصل برخورد دو سری تشکیلات کوههای محلات که از جنس آهک و متعلق به کرتاسه است خارج می*گردند مشکین شهر شهرستان مشکین شهر در شمــال غربی* ایران و ۸۳۹ کیلومتری تهران واقع شده است این شهر در ۹۰ کیلومتری شهـــر اردبیل و در مسیر تبریز به مغان واقع شده است ارتفاع آن از سطــــح دریا ۱۶۲۵ متر است. متاسفانه مشکین شهر فاقد فرودگاه می*باشد و نزدیکترین فرودگاه به مشکین شهر در شهر اردبیل واقع شده است و حدود ۱۰۰ کیلومتر با مشکین شهر فـاصــله دارد. بهترین راه برای مسافرت به مشکین شــهــــر استفاده از وسائط نقلیه شخصی یا عمومی است. زمـان مسافرت از تهران به مشکین شهر با اتوبوس ۱۱ سـاعت و با وسیله شخصی بین ۷ تا ۱۰ ساعت است. آبگرمهای معدنی مشکین شهر این شهرستان دارای هشت چشمه معـــدنی است که به فاصله تقریبی ۱۹ کیلومتری مشکین شهر قرار دارند. این چشمه*ها عبارت اند از: ۱) چشمه آبگرم قینرجه ۲) چشمه آبگرم قوتورسوئی ۳) چشمه آبگرم ایلاندو ۴) چشمه آبگرم شابیل ۵) چشمه آبگرم دوبدو (دودو) ۶) چشمه آبگرم موئیل ۷) چشمه آبگرم آق سو ۸) چشمه آبگرم ملک سوئی

چشمه آبگرم قینرجه این چشمه در جنوب مشکین شهــر و به فاصــله تقریبی ۱۵کیلومتری آن واقع شده است. به سبب گرمای زیاد، آب چشمه رابا مقداری آب سرد رودخانه می آمیزند و در حوضچــــه*ای برای استحمام مورد استفاده قـــرار می دهند. آب چشمه در ردیف آب های معدنی کلرورسدیک یا کلرور هیپوتونیک و گـازدار و خیلی گـــرم و داغ است. استفاده از این آب برای درمان لنفاتیسم، راشی تیسم، بیماری هـــای زنانه، روماتیسم های مزمن سـودمند است و نیز صفــرا آور و زیاد کننده ترشحات دهـان و معده است. به خاطــر دمــای بالای آب چشمــه، به عنوان تسکین دهنده، ضــدتورم، ضد درد، تسهیل کننده عمــل تنفس و اتساع عــروق سطحی بدن مـورد استفــاده قرار می گیرد.

چشمه آبگرم قوتورسوئی این چشمه یکی از مشهورترین چشمــه*های مشکین شهـر و دامنه سـرسبز سبــلان است که در ۲۵ کیلومتری جنوب لاهـرود و ۴۸ کیلومتری جنوب مشکین شهــر واقع شده است. درجـــه حــرارت آب در حــوض و نزدیک مظهر چشمه، ۴۱ درجه است. آب این چشمه، در گــروه آب هــای معـدنی سولفاته کلسیک و سدیک و گوگرددار گرم قرار دارد. این چشمه در درمان بیمـاری های روماتیسمی و پوستی مورد استفاده قرار می گیرد. آب این چشمه روی بیمــاری های مجــاری تنفسی، برونشیت های مزمن همراه یا بدون آسم، ســرفه هـــای تشنجی، تشنجهای عضلا نی، جــوش هـای بدن و آماس و دردهای مفصلی اثر مفید و موثر دارد. چشمه قوتور سوئی که در حقیقت از لحــاظ درمــانی نگین چشمه هــــای سبلان محسوب می*شود به علت داشتن مقدار زیادی گـــاز SH۲ و حرارت حدود ۳۸ درجه سانتیگراد جایگاه محســوسی در میان تمام چشمه هـــای سبلان دارد. در منابع بین المللی کنگــره*های هیدرولوژی در اروپا بارها روی اثر گاز SH۲ که از لحاظ علمی ثابت شده تاکید می*شود. در حـالیکه اثر کاتیون ها و آنیون ها و مواد معدنی در سایر چشمه*ها که فاقد گاز مزبور هستند هنوز از نظر علمی مورد بحث است بنا بر این با استناد به عصاره کنگـره*های تشکیل شده اثر گاز SH۲ در بدن ثابت شده و بطور خلاصــه به این ترتیب است که گاز SH۲ پس از حــدود ۴۰ ثانیه یعنی کمتر از یک دقیقه به مقدار زیاد در پوست بدن انسان جذب مـی شود و نفوذ می*کند (مشاهده عینی آن سرخــی خیلی زیاد استفاده کنندگان از چشمه آب معدنی قوتور سوئی است که پس از چند دقیقه در پوست و بدن استفـاده کنندگان مشاهده می گردد)و این به علت نفوذ گاز SH۲ و متعاقب آن باز شدن مویرگ ها و عروق زیر پوست مــی باشد که در اصطلاح پزشکی آن را گشادگــی رگ هــا (Vasodilation)می گویند در اثر این عمـل پر خونی زیاد در زیر پوست ایجاد شده ودر اطراف مفصل ها از جمله مفصل های ستون فقرات زانو شانه*ها خــون بشدت جریان پیدا نموده و بطور خلاصه اثر درمانی خود را به علت جریان شدید خون در این نواحی که قبلا کم بوده ایجـاد می نماید و نهایتا در مفصــل ها ایجاد کم دردی و یا بی دردی می*کند. این خلاصــه*ای از اثر اولیه گـاز SH۲ است که این گـاز پس از نفوذ در پوست در سلول های ایمنی مسئول دفاع بدن اثر گذاشته و در سیستم ایمنی بدن که وظــایف آن به عهــده گلبول های سفید است دخــــالت نموده و نهایتاً پس از استفاده هــای متعـدد از آب گــازداربه مدت سه هفته سیستم ایمنی نیز تغییراتی حاصــل نمـوده و این خــود باعث بهبودی بعضی از اشکــال رماتیسمی می*شود .

چشمه آبگرم ایلاندو در فاصـله ۱۱ کیلــــومتری جنوب مشکین شهــر از زمین می جـــوشد. آب چشمه ایلاندو از نوع آب های معدنی کلروسولفاته بیکربناته کلسیک گــازدار و گرم است. به خاطر دمای بالای آب، تسکین دهنده دردهــای عمـومــی بدن و تقویت کننده حـالت عمومی بدن و نیز تمدد اعصــاب است و نیز به موجب داشتن بیکربنات و سولفات می توان از آن برای درمــان بیماری های جلــدی، دردهـای روماتیسمی مزمن، بیماری های تنفسی و گوارشی، بیماری های زنانه استفاده کرد.

چشمه آبگرم شابیل این چشمه در۲۷ کیلومتری لاهــرود و در چند کیلومتری آبگــرم قوتورسوئی و در پای تپه*ای واقع شده است. دمای آب در مظهــر چشمه ۴۸ درجــه سانتی گراد است. ظـــاهر آب زلال، کمی ترش مـزه، بی رنگ و نیز کمــی بودار است. آب این چشمـه، در ردیف آب های معدنی اسید بیکربنات یا بیکربناته سدیک قــرار دارد. به خاطـر وجود مقـــدار زیادی اسید کربنیک، از آب آن برای درمان بیمــاری هــای حــرکــتی، عصــبی (درمان پادرد و کمر درد) استفاده می*شود.

چشمه آبگرم هرسین چشمه گرماب هرسین در میان چشمه*های آب گرم از خصوصیات ویژه و فوق العاده*ای برخوردار است. این چشمه با دمای آب ۴۹-۴۷ درجه سانتیگراد یکی از گرم*ترین آب*های معدنی دنیاست. در اواخر حکومت پهلوی در فاصله زمانی سال*های ۵۰ تا ۵۳ یک گروه آمریکایی به سرپرستی دو مهندس به نام*های رنکو و مستر جری برای مطالعه ژئومرفولوژی منطقه جهت احداث سد بر روی قسمت ابتدایی رودخانه سیمره که از تلاقی دو رود گاماسیاب و قره سو از طرف غرب و رودهای گزرود و سرشاخه*های چنار از طرف استان لرستان (شرق) در منطقه مستقر شدند. این گروه دو گمانه یا غار افقی در دو طرف رودخانه سیمره در دامان کوه*های گله و سفید کوه و نیز یک گمانه عمودی در کف رود سیمره حفر کرده، نمونه*هایی از بافت خاک تا اعماق زیاد را جهت مطالعه در جعبه*های لاک و مهر شده قرار داده و از منطقه خارج کردند. حجم و وزن بسیار زیاد این نمونه*ها باعث شایعات شد. شایعه وجود معادن اورانیوم و بعدها منیزیوم در این مناطق از همان اوان شکل گرفت. ولی در نقشه*های مربوط به منابع معدنی ایران هیچ ذکری از موضوع نشده و ظاهراً همان مطالعات احداث سد بیشتر به واقعیت نزدیک است. در مورد محل چشمه گرماب زیباترین تعبیر در کتاب فرهنگ فارسی دکتر محمد معین، صفحهٔ ۱۶۶۱ به چشم می*خورد. «گاماساب از دشت اسدآباد و نهاوند در مقابل کنگاور جاری شده، دهلاقانی کوه را بریده، تشکیل تنگه*های باریک متعدد در آن می*دهد. بعد از آنکه رود دیناور ضمیمه آن می*گردد، از پای کوه بیستون می*گذرد و قبل از بیستون به جنوب منحرف می*گردد و از دره*های کوچکی عبور می*کند. سپس سیاه آب یا قره سو ـ که از مشرق کرمانشاه می*گذرد و پل تنگی دارد که در جاده همدان به کرمانشاه واقع شده ـ بدان ملحق می*شود. پس از آن از تنگه*های گله عبور می*کند. این تنگه*ها از حیث مناظر طبیعی زیباترین تنگه*های ایران به شمار می*رود. این رود (سیمره) در تاریخ قدیم به نام «اوکنی» (ou kni) معروف بود...» با توجه به تعبیر زیبای دکتر محمد معین از تنگه بین کوه گله و سفید کوه به عنوان زیباترین تنگه ایران، می*توان به جرات سهم بالایی از جاذبه و زیبایی آن را مدیون چسمه گرماب الماس زاگرس دانست. متاسفانه علیرغم موارد فوق و صدها سخن ناگفته دیگر این جاذبه منحصر بفرد گردشگری علیرغم وجود پلی باستانی از عهد پیش از اسلام که شاید هنوز شناسایی هم نشده باشد و عرصه*های بی*نطیر منابع طبیعی هنوز ناشناخته و مهجور مانده است

آغجه قلعه - مشگین شهر این قلعه که از مصالح سنگ، خشت، ملاط گچ و آهک ساخته شده است، *در سینه کش کوه سنگی، حوالی چتین دره و قریه قره تپه مشگین شهر قرار دارد.



درازای قلعه از فصل مشترک برج ها با حصار 50 متر و قطر برج ها 5/8 متر است. ارتفاع آن از راه سنگی 5/3 متر و از دیوار خشتی حداکثر دو متر می باشد. در داخل قلعه و در سطح کوه و محل هایی که حفاری شده، سفالینه های منسوب به هزاره اول قبل از میلاد پیدا شده است. علاوه بر قلعه های یاد شده، می توان به قلعه هیر، در جنوب خاوری اردبیل، قیز قلعه سی گرمی، دیو قلعه سی روستای کویج مشگین شهر نیز اشاره کرد.

بقعه شیخ جبراییل - اردبیل شیخ امین الدین جبراییل پدر شیخ صفى الدین اسحق اردبیلى و جد پادشاهان صفوى است


مکانى که این مقبره در آن احداث شده، محوطه اى وسیع است که به باغ شیخ معروف میباشد. در سال 1030 هـ.ق یعنى اوایل قرن دهم ساخته شده است.

ایوان ورودى، رواق و دو حجره کوچک مجموعه متعلقات آنرا تشکیل میدهد. درون رواق و سقف بقعه با گچبرى و مقرنس کاریهاى بسیار زیبایى تزیین شده است. این تزیینات طرحهایى از گلهاى شاه عباسى و اسلیم هاى زیبا به رنگهاى طلایى و آبى را به نمایش میگذارند. علاوه بر آن مدخل بین رواق و بقعه نیز با نوعى منبت کارى آراسته شده است. استفاده از این الگوى هنرى در ساخت بقعه شیخ جبراییل، که از ویژگیها و مشخصه هاى اساسى هنر معمارى و صنعت دوره صفویه میباشد، بر ارزشهاى آن افزوده است.

قعه شیخ صفی*الدین اردبیلی - اردبیل مجموعه بسیار ارزشمند و زیبای بقعه "شیخ صفی*الدین اردبیلی" در میدان عالی قاپو اردبیل که همه ساله پذیرای ده*ها هزار علاقمند به آثار تاریخی از نقاط دور و نزدیک ایران و جهان است یکی از ‪ده ‬ اثر باستانی مهم ایران به شمار می*آید.



این بنای کم*نظیر به نام عارف ربانی شیخ صفی*الدین اردبیلی جد شاهان صفوی است که پس از وفات او در سال ‪ ۷۳۵‬هجری قمری توسط فرزندش شیخ صدرالدین موسی ساخته و در دوران حکومت صفویه باتوجه به احترام خاص شاهان صفوی نسبت به جد خود بخش*های دیگری به این مجموعه افزوده شد.

مجموعه بقعه شیخ صفی در زمان حاضر دارای هشت بخش اصلی شامل مسجد جنت سرا، قندیل خانه، حرم خانه، چینی خانه، چله*خانه، شربت خانه، گنبد الله الله و شهیدگاه است.

علاوه بر مقبره شیخ صفی و "مرقد شاه اسماعیل اول"، آرامگاه*های دیگری از شاهزادگان صفوی و سرداران قزل*باش از جمله شهیدان جنگ چالدارن و شروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.

در طول قرون گذشته بسیاری از اشیای ارزشمند این بقعه به شیوه*های گوناگون از محل خارج شد و در زمان حاضر بخشی از این اشیا از جمله قالی معروف شیخ صفی زینت بخش گنجینه*های آمریکا، روسیه و اروپا است.

بازار اردبیل تاریخ بناى بازار به دوره صفویه باز مى گردد.


بازار اردبیل که بافت قدیمى آن تا حدودى حفظ شده داراى راسته بازار، زرگران، قیصریه، پیر عبدالملک، خراطان، کفاشان و علافان است که معمارى برخى از آنها به دوره صفویه میرسد.

راسته بازار بعنوان بازار اصلى داراى تیمچه و سراهاى زیادى است که مهمترین آنها عبارتند از

سراى حاج میرزا یا خشکبارها، سراى گلشن، سراى قیصریه، سراى وکیل، سراى نو یا زنجیرلو،بازارچه حاج شکر یا شکرلو و سراى مجیدیه. بازار اردبیل مرکز فروش صنایع دستى و سوغات شهر اردبیل است.

برج قارلوجا - اردبیل این برج در قشلاق قارلوجا در کنار رود ارس در مسیر راه خمارلو . اصلان دوز واقع شده است


مصالح ساختمانی آن از سنگ تراشیده است. این برج منسوب به دوره مغولی و متعلق به سده*ی هشتم هجری است

برج شاطر گنبدی - اردبیل برج شاطر گنبدی در روستای صومعه در5/8 کیلومتری اردبیل در یک فضای وسیع و گسترده بنا شده است.



در حوالی برج به فواصل گوناگون، *تپه های باستانی قرار دارد. بیش تر آن ها مربوط به دوره های پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی است. برج از داخل استوانه و از خارج ده ضلعی با درازای اضلاع 63/2 متر است که ازاره ای سنگی به ارتفاع 5/1 متر و مرکب از چهار رج سنگ تراش دارد. بر روی پایه سنگی، جرزهای دو وجهی آجری و در فاصله آن ها قاب سازی های آجری با طرح های مختلف انجام شده است. ورودی برج در ضلع خاوری و در بالای پایه سنگی واقع شده که پنج یا شش پله در برابر آن قرار داشته است. از کتیبه و پوشش بنا چیزی بر جای نمانده، ولی از شیوه معماری برج و شباهت آن با مقبره «چلبی اوغلو» در سلطانیه چنین بر می آید که احتمالا از بناهای قرن هشتم هجری باشد.


تپه نادر - پارس آباد تپه نادر از تپه های باستانی شهرستان پارس آباد و محل تاج گذاری نادرشاه افشار در سال 1146 هجری قمری است.



این محل در سده های متمادی از هزاره اول قبل از میلاد تا اواخر قرن یازدهم هجری مسکونی بوده است. تپه نادر در جنوب باختری اصلان دوز مغان واقع شده است. ارتفاع این تپه در حدود 30 متر و محیط آن 1500 متر است.



تپه سلوط نمین - اردبیل تپه سلوط از تپه های باستانی شهرستان نمین است که در قریه سلوط در 20 کیلومتری شوسه اردبیل - آستارا قرار دارد.


این تپه تاریخی مربوط به دوره اشکانی یا اوایل اسلا م می باشد.


دخمه سنگی ویند - اردبیل در دوکیلومتری شمال باختر روستای ویند کلخوران، تپه بلند رسوبی وجود دارد که ضلع جنوبی آن از فرسایش بستر رودخانه بالیخلو، به صورت دیوار مرتفعی در آمده است.



در ارتفاع تقریبی 50 متر از بستر رودخانه و بر سینه آن، *دخمه سنگی با در ورودی و اتاقک چشمگیر کنده شده است. دروازه یا در دخمه به پهنای یک متر و ارتفاع 23/1 متر و قطر تقریبی 70 سانتی متر ساخته شده است.داخل دخمه، *فضایی است که به شکل هرم مثلث القاعده ناقص می باشد. درازای اضلاع قاعده هرم یا کف دخمه به ترتیب 70 سانتی متر، سه متر و 8/3 متر است.بر ضلع باختری دخمه تصویری بر سنگ نقر شده که حالت کلی یک مثلث را دارد و در داخل آن مثلثی کوچک تر کنده شده است. در داخل این مثلث «دکوراتیو» نقش آدمی با سری نزدیک به شکل مثلث و دست و پا و بدنی که محیط در مثلث می باشد، قالب گیری و نقر شده است. در حاشیه آن نیز حروفی کنده شده که قسمت عمده آن از بین رفته است.

دریاچه نئور - اردبیل یاچه نئور در 48 کیلومتری جنوب خاوری اردبیل در ارتفاع 2700 متری از سطح دریا قرار گرفته است


. وسعت دریاچه بیش از 220 هکتار و مشتمل بر دو دریاچه کوچک (40 هکتار) و بزرگ (180 هکتار) است که در فصل پر آبی (بهار) به هم می پیوندند و دریاچه ای واحد را به وجود می آورند. بیش ترین عمق دریاچه 5/5 متر و میانگین ژرفای آن سه متر است. دریاچه نئور، زیستگاه برخی از گونه های پرندگان مهاجر عبوری است که برای مدتی کوتاه از دریاچه استفاده می کنند. آنقوت از عمده ترین پرندگان این دریاچه و حاشیه آن است که در این منطقه زادآوری می کند. این دریاچه که ماهی قزل آلای آن شهرت جهانی دارد دارای جاذبه های بسیار مساعد گردشگاهی است. حواشی این دریاچه از گردشگاه های مهم اردبیل است و هر ساله مسابقه تفریحی تحت عنوان مسابقه ماهی گیری دراین دریاچه بین دوست داران صید ماهی انجام می شود. مهم ترین ویژگی اکوسیستم این دریاچه به عنوان زیستگاه بی مانند، ماهی قزل آلای رنگین و پرندگان و جانوران آن است.

مقبره شیخ حیدر - مشکین شهر یکى از زیارتگاههاى تاریخى شهرستان مشگین شهر است.در بدنه اصلى این بنا کتیبه یا آثارى که معرف مشخصات صاحب مقبره باشد، دیده نشده ولى تاریخ بنیانگذارى آن مربوط به سده هشتم هـ. ق است.


ساختمان بقعه به شکل استوانه اى به ارتفاع حدود 18 متر است که از نقشه هاى معمولى و ساده برخوردار است ولى جاذبه هاى معمارى زیادى در ساخت آن بکار رفته است. مقرنس کارى و گچ برى ورودى و پنجره ها، قاب محرابى شکل سر درب، استفاده از کاشى لعاب با ترکیبى از آجر و کاشیهاى آبى رنگ در روکار بقعه، استفاده از لعاب قرمز در کتیبه هاى دور سر درب از جمله جاذبه ها و ارزشهاى معمارى باستانى آن بشمار میرود. در طرفین درب ورودى بقعه کنده کارى مشاهده میشود که شامل تصویر دو گل بر روى دو قطعه سنگ رسوبى کرم رنگ است

فندقلو - اردبیل

کمى دورتر از نمین و پس از دشت هاى سرسبز و وسیعى که یا پوشیده از گلهاى زیباست و یا زیر کشت رفته، جنگل «فندقلو» قرار گرفته است


این منطقه دو بهار دارد، یکى از ابتداى فروردین تا پایان خرداد و دیگرى از مهر تا آبان. «فندق لو» در مجموع ۴ هزار هکتار وسعت دارد که هزار هکتار آن جنگل فندق و ۳ هزار هکتار سبزى و گل است. این جنگل استعداد پرورش صد نوع گل از جمله بوماداران و بابونه را دارند. به گفته فرماندار «نمین» این جنگل مکمل گردشگرى سرعین در نظر گرفته شده است.

قلعه قهقهه - مشگین شهر این قلعه با تمام عظمت خاص و منحصر به فرد خود با توجه به جایگاه خاصی که دارد تا کنون به ثبت آثار ملی نرسیده است.



قلعه قهقهه مابین روستای کنچوبه و مشیران و قریه آغاج چرچلو و در سمت خاور رودخانه دره رود بر فراز کوه بلندی ساخته شده است که تقریبا در 80 کیلومتری مشگین شهر است و بر فراز قلعه راه بسیار سخت و باریک با سربالایی بسیار تنگ و تیز به درازای تقریبی سه کیلومتر کشیده شده است. از دره رود تا بالای قلعه سه کیلومتر است که یک تفنگچی به آسانی می تواند از آن قلعه دفاع و مانع عبور و مرور نیرو شود. این قلعه مکان حادثه ساز و پرماجرای اوایل حکومت صفوی است که همواره نام آن با رعب و وحشت در دهان ها می شده و درگوش ها می پیچیده و زندان سیاسی در دوره صفویه بوده است.مصالح ساختمانی این قلعه شبیه قزقلعه سی (قلعه دختر) یا قافلان کوه از سنگ های رسوبی آجری و کرمی رنگ کاملا تراشیده با ملات آهک و گچ است. در این قلعه پنج استخر در بدنه کوه کنده اند که آب باران در آن ها جمع می شود. درسمت بالا در قله کوه اتاق هایی با پایه های قطور با آجر و سنگ ساخته شده است که مخصوص فرمانده قلعه (کوتوال) بوده است. زندان قلعه اتاقی است در بدنه*ی کوه که سه دیوار آن پرتگاه و از یک طرف به داخل قلعه راه دارد. در سمت شمال باختری برج هشت ضلعی برای دیده بانی ساخته شده است. سلاطین صفوی، دشمنان مقتدر و رجالی را که مانع مقاصد آن ها می شدند در زندان قلعه حبس می کردند. از جمله آن هایی که به امر شاه طهماسب اول در قلعه زندانی شده اند، سام میرزا پسر شاه اسماعیل اول صفوی و برادر شاه طهماسب اول به مدت بیست سال و خان احمد گیلانی، امیرخان ترکمان، فرمانروای آذربایجان و امیرانی از امرای ترک، عرب، کرد و ارمنی بوده اند.

قلعه اولتان - پارس آباد قلعه باستانی اولتان که از نظر ظاهری شبیه به ساختمان یک قلعه نظامی است در 500 متری روستای اولتان از توابع پارس آباد درکنار رود ارس قرار دارد.



بنای این قلعه مربوط به دوران اشکانیان بوده اما به واسطه استحکام و موقعیت مناسب تا قرن دوازدهم هجری مورد استفاده قرار می گرفته به طوری که در کاوش های با ستان شناختی سفال های بی مانند و متنوع اسلامی از این قلعه تاریخی به دست آمده است

مقبره امین الدین جبراییل - اردبیل این مقبره که متعلق به امین الدین جبراییل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی است، *در روستای کلخوران اردبیل واقع شده است.


تاریخ بنای اولیه به نیمه اول قرن دهم هجری قمری مربوط است و در محوطه ای که بناهای متعدد دارد، محصور می باشد. این بناها شامل دیوار گلی بلند، مقبره امین الدین جبراییل، مقبره عوض الخواص بن فیروزشاه زرین کلاه، مقبره سید محمد الاعرابی، بقعه سید حمزه، مقابر داخل محوطه بقعه، مقابر خارج از محوطه بقعه می باشند.طرح بنای امین الدین جبرائیل به شکل مستطیل است که یک ذوزنقه برابر ساق به ضلع شمالی از آن چسبیده و آن را به صورت شش ضلعی در آورده است. ابعاد بنا 8/14 *× 24 متر از شمال به جنوب می باشد. ساق ها و قاعده های کوچک ذوزنقه، پهنای سه طاق ایوان مدخل رواق را تشکیل می دهند. در ازاره مدخل ورودی کاشی کاری شده و بالای آن یک بیت شعرنوشته شده است. بالای درب ورودی، تصویر یک شیر و یک پلنگ در دو سوی پنجره نقاشی شده و هر یک با یک زنجیره بسته شده اند، و نشان از سبک و سیاق منسوب به دوره صفوی و اوایل سده یازدهم هجری دارند. طاق ایوان ساده است، اما طاق های دو سوی آن دارای گچبری و مقرنس کاری است.رواق، بنایی است مستطیل شکل که با طاق ضربی آجری پوشیده شده و دو سوی خاوری و باختری آن نیز، دو خواجه نشین منظم ساخته شده است که طاق ضربی آجری دارد. سقف رواق و خواجه نشین ها گچبری است، و با رنگ های آبی و طلایی و با اسلیمی های ساده و توریقی و گل های شاه عباسی نقاشی شده اند. ازاره رواق، با کاشی معرق و در برخی قسمت ها با کاشی های هشت ضلعی منظم فرش شده و حد فاصل چهار کاشی، با مربع های کوچک پوشیده شده است. رواق مقبره از نظر تزیینات و رنگ، ملایم و هماهنگ می باشد. ازاره کاشی کاری، مجمموعه گچبری و نقاشی سقف و دیوارها را که در عین سادگی از تنوع شگفت از جهت طرح های مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضایی مناسب را برای زایران فرآهم آورده است.در این میان، *در چوبی مقبره که خود یکی از آثار بسیار ارزنده و جالب هنری می باشد، بر جای مانده است. روی این در، منبت کاری های چشمگیر بر اساس تقسیم بندی هندسی کار شده و اشعار گوناگون در قسمت های مختلف آن برجسته کاری شده است. پس از آن که از این در چوبی، وارد مقبره می شویم، اتاقی به شکل مربع با چهار رواق قرار دارد که همه آن ها مانند راهرو، ضربی آجری بوده و از داخل، گچ بری ومقرنس کاری شده است. همه سطوح آن در بدنه دیوار و سقف، با اسلیمی های مختلف و ترنج ها و شاه عباسی ها نقاشی شده اند.آخرین تعمیرات ومرمت کاری در این قسمت مقبره به سال 1030 هجری قمری مربوط می باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش، آن را انجام داده است. در متن بقعه مقبره، صندوق ساده شیخ جبراییل قرار گرفته که ابعاد آن 50/1× 2×3 متر است. در بدنه دیوارهای بقعه، لوحه ای کمربندی از کلام خدا گچبری شده است. در دو سوی شاه نشین جنوبی مقبره، دو اتاق شش ضلعی به قطر 30/3 متر و اضلاع 25/1 متر ساخته شده است که از ویژگی های معماری مانند طاقچه بندی دیوارها، مقرنس کاری سقف، گچبری و نقاشی های سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است. این اتاق ها مجموعه ای از انواع اسلیمی ها و ترکیبی از رنگ های سبز، آبی خاکستری، قهوه ای، قرمز، فیروزه ای در متن ها و صورتی، سفید و طلایی بر گل ها و اسلیمی ها است.

مقبره شیخ حیدر - مشگین شهر مقبره شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول که بنایی شبیه برج است با شماره 184 به ثبت آثار باستانی ملی رسیده است.



این مقبره در باغ سبز و با صفایی که قبرستان قدیمی مشگین شهر بوده و در مرکز شهر قرار دارد، واقع شده است. نمای خارجی این بنا به صورت برج بلندی به ارتفاع تقریبی 18 متر و به قطر 5/10 متر به صورت استوانه ای است که در چهار سوی آن نمای درگاه مانندی با تزیینات معقلی تعبیه نموده و ورودی اصلی فوقانی را در جبهه باختری قرار داده اند. سرداب آن زیر برج قرار دارد و دارای یک در ورودی در شمال برج است. در قرن اخیر اتاق و راهرویی بزرگ برای بیتوته متولی بنا و زایران ساخته بودند که با راه پله و راهرو به سرداب متصل می شد. امروزه که این اتاق ها را برچیده اند، در ورودی اصلی نمایان شده و تزیینات آن به خوبی دیده می شود.درباره*ی تاریخ بنای آن نظرات متعدد وجود دارد. عده ای از باستان شناسان و مورخین سال بنای آن را اوایل قرن دهم یعنی سال 915 هجری قمری می دانند، ولی بنالدویلبر معتقد است که این بنا از آثار قرن هفتم و هشتم هجری قمری است و در دوره صفویه نسبت به تکمیل و تزیینات کاشی کاری آن همت گماشته اند. با توجه به نوع مقرنس کاری کتیبه های کوفی نظریه بنالدویلبر صحیح به نظر می رسد. این بنا تقریبا مقارن با اواخر حکومت مغول می باشد و کاشی کاری آن کامل تر از کاشی کاری مقبره اولجاتیو در سلطانیه است و به 709 تا 711 هجری قمری مربوط می شود. بند برج بنا به احتمال قوی از سوره های قرآن به صورت کاشی های فیروزه ای در متن آجر تزیین شده است. قبل از این که متن آن خوانده شود این جا را بقعه «الله علی الله» می گفتند. یکی از اساتید خط کوفی بر اساس نظریه خود بدنه بنا را از سوره های قرآن دانسته است.داخل مقبره از دو طبقه تحتانی و فوقانی تشکیل شده است و درب ورودی سردابه در شمال برج قرار دارد که به وسیله یک راه پله بلند به راه باریک منتهی به سردابه راه یافته است. طاق این قسمت بر روی ستون آجری در وسط و دیواره های جانبی قرار دارد. مدفن شیخ حیدر در منتهی الیه سردابه قرار گرفته است. پلان برج یا اتاق فوقانی به شکل دوازده ضلعی منظمی است که هر ضلع آن 20/2 متر می باشد و به علت احداث شیارهای سراسری در سطح داخلی برج، بنا بلندتر ساخته شده و ارتفاع بیش تری دارد. دیوارهای جانبی داخل قبلا دارای تزیینات گچ بری بوده که به مرور زمان از بین رفته است. امروزه در داخل بنا هیچ گونه تزیینی وجود ندارد و تا کنون تاریخ و کتیبه ای که نشان گر صاحب اصلی این مقبره باشد، به دست نیامده است.در ورودی و سه پنجره آن با مقرنس کاری گچی و کاشی تزیین شده است و قاب محرابی شکل بر همه جای بنا دیده شده می شود. در دو سوی در ورودی، دوگل پر و دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد 80× 70 سانتی متر کنده کاری شده که به دوره پیش از صفویه منسوب است. سطح داخلی بنا نیز بسیار زیبا است. مقطع بنا در سطح داخلی 12 ضلعی منتظم و هر ضلع آن 2/2 متر است. قسمت بالا با باریکه های گوشه و کمی بالاتر با طاقچه های نیمه مدور که بالای آن ها مقرنس کاری آجری است، بلندتر جلوه می کند.قاب و نمای محراب مانند سردر و پنجره های مسدود و به رنگ های سیاه، آبی سیر و سفید در قرنیس، کاشی لعاب، شکاف روکار آجری با کاشی های مربع آبی روشن که طرح سراسری و اسامی مقدسی تشکیل می دهند و هم چنین سفال بدون لعاب قرمز در کتیبه های خراب شده در دور سردر، مجموعه زیبایی های معماری آن را تشکیل می دهد.


مقبره شاه اسماعیل صفوی - اردبیل مقبره شاه اسماعیل اول صفوی، بنای کوچک، مربع شکل با گنبد روپوش آجری است. سقف این گنبد با نقاشی های طلایی تزیین شده است.



یک صندوق خاتم کاری مرصع نفیس بر روی مرقد نهاده شده که از شاهکارهای هنری بسیار ارزشمند دوران صفوی است.کف و ازاره مقبره شاه اسماعیل با کاشی گلدار و بالای آن با کاشی آبی زرنگار پوشیده شده است. بالای آن ها یک ردیف حاشیه اسلیمی ماری و گل های ظریف شاه عباسی شده و بالاتر از آن، کتیبه ای سرتاسری با خط ثلث در متن مشکی گچبری شده است. بالای آن دو ردیف، حاشیه ای دیگر با اسلیمی خرطوم فیلی و توریقی نقاشی شده است. از این حاشیه، فیل گوش ها و آویزهای سقف آغاز می شود که به گونه ای بسیار زیبا در متن مشکی نقاشی و طلاکاری شده است. روی مقبره شاه اسماعیل گنبدی ساخته شده که کاشی های سفید آبی و فیروزه ای در متن اسلیمی و آجری با خط ثلث نام ائمه اطهار تزیین شده است. بالای این گنبد، پنج شمشیر نصب شده است که نماینده اسلحه خانواده هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند.
مسجد جامع (جمعه مسجد) - اردبیل

این مسجد باقی مانده یک بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است . بنای ابتدائی این مسجد آتشکده ای ازدوران اشکانی می باشد



در محله پیر شمس الدین میان گورستانی قرار گرفته است. و از سه قسمت تشکیل شده است . اولین قسمت بنا پایه مناره ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می خورد .

مسجد جامع اردبیل باقی مانده یک بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است که در محله پیر شمس الدین، میان گورستانی قرار گرفته و از سه قسمت مهم تشکیل شده است. اولین قسمت بنا پایه مناره ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می خورد. این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی ( هر ضلع 10/2 متر ) و بدنه استوانه ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه ای که تاریخ 878 هجری را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت می شود. دومین قسمت اصلی بنا، مسجد تیرپوش به ابعاد 80/9 ****× 50/12 متر می باشد که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند. در ورودی چوبی تکه کوب شده و میخ های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه آن نوشته ای کنده کاری شده است.

سومین قسمت بنا، *مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار طاق و گنبد می باشد. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزیینات آن کاشی به کار رفته است. بسیاری از نما تقریبا از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است. حفاری های جدید، شبکه گسترده ای از مسجد عظیم و ویران شده را نمایان ساخت که وجود آن تا پیش از آن ثابت نشده بود و بیش تر نوشته ها و مطالعات تنها به بنای سراپای مکعب مستطیلی شکل محدود می شد، در حالی که حجم موجود و سراپای ایوان و گنبد خانه، مجموعه ای بزرگ بود که گذشت زمان، اجزا و بخش های مختلف آن را به تل خاک مبدل کرده و عظمتی را در حجمی ناهماهنگ، به اندازه های تقریبی 30 × 20 متر محدود ساخته که آخرین کف، متعلق به سده نهم هجری با حدود 10 متر ارتفاع می باشد. امروزه تنها بخش هایی از ساقه ترک دار منشوری گنبد باقی مانده و گنبد رفیع تک پوش آن فروریخته است. لازم به یادآوری است که ایوان شمالی گنبدخانه، یادآور سنت ایوان سازی دوره ساسانی است که در دوره قاجاریه به بقعه و شبستانی ساده با سقف مسطح تیرپوش تغییر شکل یافته است.

از مسجد بزرگ سلجوقی نیز جز منار آجری استوانه ای شکل چیزی برجا نمانده و مسجد عصر ایلخانی با تغییراتی در پلان و فضاهای آن، در دوره قره قریونلو دستخوش تخریب و دگرگونی شد. سفال ها و آثار مکشوفه در جریان کاوش های هیات باستان شناختی، بیش تر به سده های پنج و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد. بقایای کتیبه های فرو ریخته و شکسته سده های سوم وچهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری که شبستان قرن نهم را محصور می کرد، به دست آمده است. بنای جمعه مسجد اردبیل از طرف سازمان میراث فرهنگی با شماره 248 به ثبت تاریخی رسیده است.

گورستان کرجان - اردبیل در قسمت باختری دهکده کرجان کلخوران از توابع اردبیل، گورستانی تاریخی قرار دارد که در آن، انواع سنگ ها روی گورها نهاده شده است.



به مرور زمان با زیر کشت رفتن تدریجی منطقه، قبرستان در زیر خاک مدفون شده است. در این گورستان چندین سنگ گور اسلامی به شکل صندوقی از سنگ خارا دیده می شود که دارای خطوط برجسته کوفی است و به مقدار محدود دارای جدول بندی و خط کشی و نقوش ساده اسلیمی توریقی است. خطوط به نسبت خوش کوفی ثلث نشان از رسم الخط زمان گورکانیان دارد و به سده ششم تا هشتم هجری مربوط می شود

گورستان انار - مشگین شهر در روستای انار مشگین شهر و در 24 کیلومتری این شهر، گورستانی وجود دارد که سنگ قبرهای متنوع آن از نظر شکل و جنس و نبشته های متعدد جالب توجه است.



زیباترین این سنگ ها یک جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع 62/1 متر است که دارای نبشته ای است. در زیر سنگ نبشته ها محراب بوده و در بالای لچک آن دو گل هفت پر نقش یافته است. در بالای نبشته های ساقه و بالای آن کلاهکی با 12 ترک، شبیه کلاه دراویش وجود دارد و شهادتین با کلام علی خلیفه الله منقور است. روی سنگ گورهای موجود در این گورستان نشانه هایی هم چون ستاره شش پر، تصویر چکش ساده و جز آن دیده می شود.