-
معماری صخره ای
در بين سبك‌هاي معماري گوناگون، معماري صخره‌اي
يكي از جـالب‌تــريـن و در عيـن‌حـال استثنـايي‌تــريـن نـوع
معماري است كه قدمتي چندهزار ساله دارد.
مقاله حاضـر ضمن بحث درباره معماري صخــره‌اي در ايــران و
جهـان و جنبه‌هـاي مــذهبي آن، كــوشيــده تـا گـــزارشي تحقيقي
دربـاره معمـاري دهكـده صخـــره‌اي كنـدوان و دهكــده صخـــره‌اي
ميمنـد كه از زيباتــرين، كم‌نظيــرتــرين و عجيب‌تــرين معمـاري
صخــره‌اي در جهان است همــراه با تصاويــر رنگي ارا‘ه كنـد. تا
بدين وسيله توجه بيشتــر دانشگاهيان و خـواننـدگان عــزيــز را
بـه ايـــن دهـكــده استثنـــايـي و مــــردم زحمتـكش آن معطوف
سازد. انشاا...
نگاهي به معماري صخره‌اي در جهان
معمـاري صخــره‌اي عبـارت است از: تنـديس تــراشيـده و يـا
صخره عمودي مسطح كرده كه نقوش برجسته‌اي در آن
حك شده و به ايــن وسيله پيكـــره‌اي صخـــره‌اي و يــا نقش
برجسته‌اي خلق گرديده است.
هم‌چنيـن گـاهي در صخــره‌اي حفـــره‌اي ايجـاد مي‌كننـد و به
تـدريج آن را وسعت مي‌دهنـد تـا فضـاي مــوردنيـاز مثـل، خـانه،
دخمه يـا آرامگـاه و ... ايجـاد شود. كه ايـن محصــول مبــارزه
انسان با صخره، در جهت ايجاد فضاي مناسب است.
معماري صخـره‌اي كه به صورت پــراكنده در اكثــر نقاط جهان
ايجـاد شده و حتي هنـوز هم بـــرخي از مـــردم در آنهـا زنـدگي
مي‌كنند همواره به صورت يك پديده استثنايي و شگفت‌انگيــز مـورد تـوجه محققان، مهنـدسان، مــردم‌شنـاسان
جغرافي‌دانان و جهانگردان قرار دارد.
به عنـوان نمـونه، در قاره اروپا هنـوز آثـاري از معمـاري
صخـــره‌اي قــديم مشاهــده مي‌شود. مـاننــد: معمـاري صخـــره‌اي
((مينـوركاي)) اسپانيا بـاقي مـانـده از دوره ((نـوسنگي)) و هم
چنين معماري صخــره‌اي مقبــره‌هـا و يـا خـانه‌هـا در ((ساردني))
ايتاليا كه از حدود ٢٠٠٠ سال قبل از ميلاد بــر جاي مانـده و به
زبان محلي ((ويچز)) خوانده مي‌شود.
در يونان نيــز در كنار چشمه ((آنتيك)) در ((كاستالي)) در
((دلفي)) و در ناحيه اتــردريا در ايتاليا و هم چنيـن در جنـوب
انگلستـان نيـــز حفـــره‌هـايي در دل كــوه حفـــر شده است.(١)
در نـواحي اطراف ((تــريپـولي)) هنـوز روستاهايي با حـدود ٤٠٠٠
نفر جمعيت يافت مي‌شود كه در خانه‌هاي صخره‌اي
زنــدگي مي‌كننــد. هم‌چنيــن در كشور اتيــوپي كليساهـــاي
متعددي از قـــــرن دوازدهـم ميـــلاد در دل كــوه حفـــــر شده
است.(٢)
-
در آسيـا نيــز نمـونه‌هـاي معمـاري صخـــره‌اي را به تعداد
زيـادتـــري مي‌تـوان يـافت. در بيت‌المقـدس حـدود ٢٠٠٠ مقبـــره
صخــره‌اي به شكـل دخمه وجـود دارد. نقـاط مختلف تــركيه نيـــز
به خصــوص در نــواحي ((پــونتــوس(٣)))، ((كـاپــادوكيه(٤)))،
((لوديا(٥)))، و ((پافلاكون)) نيــز معماري صخــره‌اي بسيار جالب
و قابل توجهي مي‌توان يافت.
اما مهم تــرين معمـاري صخــره‌اي در آسيـاي صغيــر در دره
(گـــرمه Goreme) در قلب آنـاتـولي و حــدود ٣٠٠ كيلــومتـــري
جنـــوب شرقـي آنـكــــارا در منـطقـه‌اي كـه طول آن ١٥ الـي ٢٠
كيلــومتـــر است وجــود دارد كه داراي كليساهــا، ديـــرهــا،
خـانه‌هـاي جـالب، تمـاشايي و بي‌نظيـــري از معمــاري صخـــره‌اي
در جهــان است و دولت تــــركيه همه‌ساله بـــا جلب تــوريست به
اين مناطق درآمد هنگفتي به دست مي‌آورد.(٦)
در هندوستان نيــز معابد بسياري را مي‌تـوان يافت كه در دل
كـوه و به صـورت غار حفــر شده و مــردم در آن به دعا و نيـايش و انجام مــراسم مـذهبي مي‌پــردازنـد. بعدها تحت تـاثيــر ايـن
نـوع معماري، آنـان معابـد خـود را به صـورت ((دوك)) و مــرتفع
و با استفاده از چوب ساختند.(٧)
مغاره‌هاي ((كار لسباد)) در مكـزيكوي امـريكا، بـزرگ‌تــرين
راهــرو زيـــرزميني كشف شده هستنـد كه بيشتـــر اطاق‌هـاي غـار
حجاري شده است.(٨)
-
جنبه‌هاي مذهبي معماري صخره‌اي
در فــرهنگ ملل قـديم، كـوه عنصــر و نمادي مقـدس و مـورد
احتــرام بـوده و نقش مهمي در بـــرگـــزاري مـــراسم و آداب و
رسوم مــذهبي داشته است. اقــوام زيــادي معتقــد بــودنــد كه
جايگاه خـدايان بــر فــراز كـوه‌هاي خـوش منظر و بلنـد است. به
هميـن دليـل مـــراسم ستـايش و نيــايش را در ستيغ كــوه‌هــا و
جاهاي بلند انجام مي‌دادند و قرباني مي‌كردند.
بـابلي‌هـا، جـايگـاه اصلي ((مـــرظدوك)) را در بـالاي كـوه
مي‌دانستند و ((زيگورات))هاي خـود را بــر بلنـدتــرين نقطه بنا
مي‌كــردنـد. آنها ((زيگـورات)) را به خاطر اين بلنـد مي‌ساختنـد
كه مي‌بـايست به كـوه شبـاهت يـابـد تـا خـدايـان بتـواننــد در
بـــالاي آن ((خــدايـي)) كننــد. حتـي تعدادي از ايـــن‌گــونـه
((زيگــورات)) هـــا را كه در جلگه وسيع خــوزستـــان مشاهــده
مي‌كنيم نيز به شكل كوه است.
((زيگـورات)) عبـارت است از ساختمـاني چهـارگــوش پـايه و
پلكـان مـاننـد بـا طبقـات بسيـار چنـان كه هـــر طبقه از طبقه
زيــريـن كـوچك‌تــر مي‌شود و گــرداگــرد هــر طبقه ايـواني است
سرباز با پلكان; پـوشش ساختمان نيــز بـا كـاشي و آجــر انجـام
مي‌شود. آنچه اكنــون بـــر اثـــر كـاوش‌هــا پــديــدار مي‌شود،
پـايه‌هـاي بـازمـانــده نشان از ساختمـان‌هـاي بلنــد هفت و هشت
طبقه است.(٩)
اهرام ثلاثه مصر نيز به منزله كوه‌هايي بودند كه ((فراعنه)) را
پس از مــرگ در آنها دفن مي‌كــردند. پيكــره ((ابـوالهـول)) كه
تقـريبا با اهـرام مصـر هم‌زمان بوده در ميان صخــره و كوه كنده شده است.(١٠)
در اساطير ايراني نيز آمده است كه ((اهورامزدا)) در سومين
مــرحله آفــرينش، زميـن را آفــريـد. اهــريمـن آن را شكـاف و
بـدرون آن رفت. در اثــر لــرزش زمين، كـوه‌ها از زميـن روييـده
شد.(١١) كـوه اصلي، كـوه البــرز بـود كه هشتصـد سال طول كشيـد
تا از زمين بيـرون آمد. ريشه اين كوه كيهاني (يعني البــرز) در
زيــر زمين پــراكنـده است و آن را به هم پيـوسته نگاه مي‌دارد.
و از اين ريشه‌هـا همه كـوه‌هـاي ديگــر سربــر مي‌آورنـد. در وسط
زمين كوه ((تيـره)) (Tera) كه قله البـرز است قـرار دارد كه از
يك سر آن ((پــل چينــوت)) (يعني پــل صـــراط) كشيــده شده كه
روان‌هــا پس از مـــرگ در سفـــر خــويش به سوي بهشت يــا دوزخ
بايد از آن بگذرند. ستيغ آرزور (Arezur) بــر لبه كوه البــرز،
دروازه دوزخ است كه در آنجـــا ديــوان بـــا هـم بـه گفتـگــو
مشغول‌اند.(١٢)
-
در ((يشت‌هـا)) آمــده است. ((نخستيـن كــوهي كه از زميــن
بــرخـاست اي سپنتمـان زرتشت ((هــر‘يتي)) (Haraiti) بلنـد است
كه همه ممـالك غـــربي و شرقي را احــاطه كـــرده است. دوميــن
كوه ((زردز)) (Zardhaz) مي‌باشد كه آن را نيــز ((مانوش)) گويند
از سلسله جبال البــرز است. كـوه مـانـوش (Manusa) كـوه بسيـار
بـــزرگي است كه (منــوچهــــر) از پــادشاهــان پيشدادي كه در
اوستا ((ا‘يــرياو)) (Airyava) (يعني ياري كننده ايــران) آمده
است در بالاي كوه تولد يافت)).(١٣)
استاد پورداود در يشت‌ها مي‌نويسند ((هر‘يتي)) (Haraiti) كه
غـالبـا" هــرا (Hara) آمـده است، يك كـوه مينـوي و مـذهبي است
كه بعدها اين اسم را به كوه البرز يا ((هربرز)) اطلاق كرده و به
آن نـاميـده‌انـد. در ((دينكـــرد)) آمــده است كه ((سري از پـل
چينــوت (پــل صـــراط) به كــوه البــــرز پيــوست است)).(١٤)
هم چنيـن در ((يشت‌هــا)) آمــده است كه ((ارزيفيه)) (Erezifya)
كـوهي است كه ((كيكـاوس)) در بـالاي آن از بـــراي ((نـاهيـد))*
قرباني نمود.(١٥)
كوه آرارات در ارمنستان، بنا به منـدرجات تـورات در سفــر پيــدايش بـــاب هشتم كشتي نــوح پس از طوفـــان در بـــالاي آن
فرونشست (كوه نوح).(١٦)
كوه اهـوظرن (Ahurana) يعني كـوه خـدا از كلمه ((اهـورا))
درياچه هامون است.
كـوه ((اسنـونت)) (Asnvant)، كـوهي است در آذربـايجـان كه
كيخسرو آتشكـده ((آذرگشسب)) را در كـوه اسنــونــد بنـا نهـاد.
آذرگشسب پيـــروزگـــر در كنـار دريــاچه اروميه واقع است(١٧).
هم چنيــن ((سيـــامك)) كه از نـــام‌آوران داستـــان‌هـــاي ملي
مـاست بــا كــوه سيــامك كه از سيــاه كــوه و سفيــدكــوه در
افغـانستــان است همنــام است.(١٨) در فقـــره ٦٦ زاميــاد يشت
آمـده است كه ((فــر كيـاني از آن كسي است كه شهـــريـار وي از
بالاي كوه ((بابا)) يا سياه كوه در سيستان بـرخاسته باشد)).(١٩)
در بــالاي كــوه ر‘ــونت (Raevant) در ((ريــونــد)) خـــراسان
(نيشابـور) آتشكـده معروف ((آذربــرزيـن مهـــر)) كه يكي از سه
آتشكــده معروف ايــــران قــديـم بــوده قــــرار داشتـه است.
((آذر بــرزين مهــر)) تا زمان گشتاسب در گــردش بـود تا اينكه
زرتشت انــوشه‌روان ديــن آورد و گشتــاسب ديـــن پــذيــــرفت.
آنگاه گشتاسب آذربــرزين مهــر در كوه ((ريونـد)) را فــرونهاد
(خاموش كرد).(٢٠)
((ريوند)) در (شمال غـربي نيشابور بين نيشابور و طوس) يكي
از شهـرهاي معروف نيشابور و يا ابـر شهــر بوده است. اين شهــر
به واسطه آتشكـده ((آذربــرزيـن مهـــر)) كه يكي از سه آتشكـده
معروف ايران قديم بوده شهرت داشت.
مانند: آتشكده ((آذرگشسب شيـز)) (ميان مــراغه و زنجان) و
((آذرفــرن بغ كاريان)) در فـارس، بسيـار متبــرك و زيـارتگـاه
بـوده. آتشكـده ((آذربــرزيـن مهــر)) آتش طبقه بــرزگـــران و
كشاورزان شمرده مي‌شده است.(٢١)
سه آتشكـــده معروف عهـــد ساسانيـــان كـه ((آذرگشسب)) و
((آذرفـرن‌بغ)) و ((آذربــرزين مهــر)) باشد، به تــرتيب مخصوص:
آتش پـادشاهي و زرميــان، آتش آتــوربــانــان يــا پيشوايــان
ديني و آتش كشاورزان شمرده مي‌شده است.(٢٢) كوه ((خواجه)) را كه اهالي سيستان، كـوه رستم مي‌خـواننـد،
يادآور داستان پادشاهان كياني است.(٢٣)
كـوهستان‌هاي نقش رستم و كـوه پيستـون از امـاكـن متبــركه
مذهبي و تاريخي ايران باستان است.(٢٤)
-
در نقش رستم كه يكي از دو مــركـــز مـذهبي ايـــران دوره
ساسانـي است، كعبـه زرتشت و دو آتشكـــده كـــوچـك نيـــــز از
نمونه معماري مذهبي حجاري شده است.(٢٥)
آتشكــده نــورآبـاد ممسني در دوره سلــوكي(٢٦)، هم‌چنيــن
آتشكـده كنار سيـاه(٢٧) و آتشكـده ساساني ((تنگ كــريم))(٢٨) و
نيــز آتشكـده ((بـاكـو)) در آذربـايجـان كه بـــرخي آن را وطن
زرتشت مي‌دانند بر بالاي كوه قرار دارند.(٢٩)
مسكن كيومرث، نخستين انسان در اسطوره آفرينش
زرتشتي در كـوه بــود.(٣٠) و آتشكــده اصفهـان كه به شكـل
هشت ضلعي است و هشت درش بر هشت جهت قطب‌نما
قـرار گـرفته است، بـر تپه‌اي در نــزديكي آن شهــر قــرار
دارد.(٣١)
ميثــــر، در حـــال كه دشنه‌اي به يك دست و مشعلـي به دست
ديگــر دارد، از صخــره بيـــرون مي‌آيـد. ايـن حجـاري در معبـد
((ميثــر)) كه زمـاني در محـل فعلي كليساي ((سان‌كلمـان)) در رم
قرار داشت به دست آمده است.(٣٢)
پــرستشگاه آناهيتا در كنگاور در ٤٥ كيلومتــري بيستـون و
حوالي صحنه و اسدآباد روي كوه قرار دارد.
معبد عيلامي ((چغار زنبيل)) در خـوزستان مــربـوط به قــرن
سيـــزدهم پيش از ميـلاد بـــر تپه‌اي و به شكـل كــوه كله‌قنــدي
ساخته شده و ارتفاع بنا ٦٢ متر بوده است.(٣٣)
هم چنيـن كليساي طاطاووس يـا قـــره‌كليسا در آذربـايجــان
غربي روي كوه قرار دارد.(٣٤)
خلاصه، از اين نمونه‌هاي معماري صخره‌اي كه جنبه
مـذهبي دارنـد در بين تمام ملل، اديـان و مـذاهب فــراوان
است كه از ذكــــر آنهـــا خــودداري مي‌شود. بـــا ايـــن همه،
همـان‌طور كه گفته شد، كـوه‌هـا همـواره مظهـــري مقـدس و مــورد احتــرام بـوده‌انـد و نقش مهمي در اعتقـادات، بـاورهـاي مــردم
بـــراي نـــزديكي به نيـــروهـاي مــاوراالطبيعه و در نهــايت
خداونـد بـوده است. زيــرا گـذشتگان معتقـد بـودنـد كه خـدايان
در آسمان‌ها قـرار دارند بنابـراين اگـر معابد و پــرستشگاه‌ها و
گــور دخمه‌هـاي آنـان در بـالا و دل كــوه بـاشد، به خــدايــان
نــزديك‌تــر خـواهنـد بـود و گناهـان آنهـا بخشوده خـواهـد شد.
مثلا"، بـابلي‌هـا عقيـده داشتنـد كه ((بــر بـالاي آسمـان، حجـاب
فلكي قـــرار دارد كه خــانه خــدايــان است)).(٣٥)* به هميــن
لحـــاظ جـــايگـــاه اصلي ((مــــردوك)) Mardouk را كه در راس
خـدايـان بـابـل قـــرار داشت و از وي به عنـوان ((بعل)) (Bel)
يعني سرور خدايان نام برده مي‌شد، در بالاي كوه
مي‌دانستنـد و ((زيگــورات‌هـا)) را بلنــد و شبيه به كــوه
مي‌ساختند.
مصري‌هاي نيـز اهـرام ثلاثه را كه فـراعنه پس از مـرگ در آن
ذفن مي‌شدند به شكل كوه بنا كرده‌اند.
در اساطير ايراني نيز آمده است كه چون اهورامزدا كوه‌ها را
آفـــريـده مقـدس است و يك سر پـل چينــوت (پـل صـــراط) به آن
وصل است. كـوه ((مانـوش)) از آن رو نــزد ايــرانيان مقـدس است
كه معتقـد بـودنـد منــوچهـــر از پـادشاهـان پيشدادي كه بمعني
يـاري كننــده ايـــران است در بـالاي آن تــولــد يــافته است.
همينطور كـوه ((ارزيفيه)) از آن لحـاظ مقـدس است چــون معتقــد
بودند كه كيكاوس در بالاي آن بــراي ((ناهيـد)) قــرباني كــرده
است.
گـور دخمه‌هاي سنگي چـون: فقــرگـاه، فــرهـاد و شيــريـن،
خورزن، داودختــر، كــرفتو، اسكاوند و معبـد آناهيتا در كنگاور
و معبــد خــواجه در نــــزديـك دليجـــان و هم چنيـــن، دخمـه
بـــزنكــان و مـــزدوران در مـــزدوران سرخس و دخمه‌هــاي سنگي
نقش رستم و تخت جمشيــد، و غيــــره همه و همه به ايــن دليــل
كه صخـــره‌هـا و كـوه‌هـا مقـدس و مـورد احتـــرام هستنــد و به
خدايان نزديك‌ترند، در بالا و دل كوه حفر شده‌اند.
-
معماري صخره‌اي در ايران
معمــاري صخـــره‌اي در ايـــران سابقه بس طولاني دارد و به
دوران ((ماد)) و قبل از آن بــرمي‌گــردد. آثار معماري صخــره‌اي
متعلق به زمان مادهـا، بيشتــر در نـاحيه كــردستـان ايــران و
آذربـايجـان غــربي پــراكنـده‌انـد و اغلب جنبه مـذهبي دارنـد.
دخمه‌هاي سنگي عهد ماد كه در كوهسارهاي جنوب
درياچه اروميه، سرپل‌ذهـاب، صحنه، همـدان و فـارس در قــرن
هفتم پيش از ميـلاد حفــر شده‌انـد عـلاوه بـــر آنكه نشان دهنـده
دقت و ظرافـت از نـظر وضـع ستــون‌هـــا و نمـــاسازي بيــــرون
دخمه‌هـا هستنــد تـا حــدود زيــادي وضع ساختمــان آن دوران را
نمايش مي‌دهند كه برخي از آنها عبارت‌اند از:
١. دخمه سنگي بزرگي به نام ((فقرگاه)) يا ((فخريگاه)) مربوط
به قــرن ٦ و ٧ پيش از ميلاد كه بــر فــراز كـوهستاني در جنـوب
درياچه اروميه نــزديك دهكده ((قــره‌قوم)) حـدود ٩ كيلـومتــري
مهـابــاد حفـــر شده و مشتمــل بـــر اطاقي است كه دهــانه آن
نــــزديك به ٩ متــــر به طرف بيــــرون كــوه گشاده مـي‌شود و
درازي يـا عمـق آن به داخـل كــوهستـان نـــزديك به ٧ متـــر و
بلنـدي يا ارتفاع آن از كف تا سقف بالغ بــر ٣ متــر است. چهار
ستــون سنـگـي از كف دخمه به سقـف آن پيــوستـه‌انــد و تمـــام
ديـوار و كف و سقف و ستــون اطاق در دل كــوه تـــراشيــده شده
است.
در قسمت عقب ٣ گــودال مـــربع مستطيـل كه محــل سپـــردن
امـوات بــوده است در سنگ كنــده‌انــد و جلــو دخمه نيـــز سنگ
كـوهستان را به صـورت منظم تــراشيـده و همـوار ساخته‌انـد.(٣٦)
٢. دخمه سنگي موسوم به ((فرهاد و شيرين)) در
كوهستانهاي شمالي صحنه (كنار شاهراه همدان به
كــرمـانشاه)، كه قسمت جلـو آن به صـورت ايـوان دو ستـوني
(دهـانه به طول نــزديك به ٦ متــر، بلنـدي قــريب ٥/٢ متــر و
پهنا با عمق حدود ٢٠/١ متــر) در كـوه تــراشيـده شده است.(٣٧)
٣. دخمه ((دكــان داود)) در سرپـــل‌ذهـــاب، كه دخمه‌اي شبيه به
دخمه سنگي فرهاد و شيرين در كوهستانهاي صحنه است.(٣٨)
٤. دخمه ((خــورزن)) در كــوهساري به هميـــن نـــام در ٦
كيلـومتـــري مشرق همــدان كه در دل كــوه كنــده شده است.(٣٩)
٥. دخمه ((داوظدختـــر)) در كــوهستـان نـاحيه ممسني در فــارس
كه به قــرن ٧ و ٨ قبل از ميـلاد تعلـق دارد و در دل كـوه كنـده
شده است.
٦. دخمه ((كـرفتو)) در كوه‌هاي كـردستان كه مـربوط به دوره
اشكـاني و قـــرن سوم پيش از ميـلاد است. در دخمه ((كـــرفتـو))
آثـار ساختمـاني دو بنـا كه درون صخـــره‌هـا حجـاري شده به نظر
مي‌رسد. هم چنيــن كتيبه‌اي به خط يــونـــاني بــــر سنگ وجــود
دارد كه در زيــــر آن نقش سواري كه بـه شكـــار آهــو مشغــول
است حجاري شده است.
٧. دخمه ((اسكاوند)) يا ((گوردخمه‌هاي اسحاق‌وند)) كه در ٤٠
كيلـومتــري كــرمانشاه و در فـاصله ٢٠ كيلـومتــري بيستـون به
سمت جـاده هـــرسيـن و بعد از روستـاهـاي گـــرميـانگ، سرخه‌ده،
پاسار و ده‌نور و در ٢ كيلومتـري جاده اسفالته قــرار دارد و سه
((گـوردخمه)) بـا فـاصله كمي از يكـديگــر همـان طور كه در عكس
مشاهـده مي‌شود وجـود دارد و نـوعي هـــراس همـــراه بـا ستـايش
در دل هر رهگذر ايجاد مي‌كند. (عكس شماره ١).
به اعتقـاد بـاستـان شنـاسان، ايـن سه گـور دخمه كه در دل
صخــره حجـاري شده‌انـد بـا يكي ديگـــر از همسانـان خـود كه در
همين مسير قرار گرفته است هم دوره‌اند.
در قسمت بـالاي گـور دخمه وسط، تصـويــر مــرد روحـاني بـا
لبــاس ظاهــــرا ((مــادي)) به چشم مي‌خــورد كه در مقــابـــل
آتشداني ايستاده و در حال نيايش است.
بـاستـان شنـاسان بــر ايـن عقيـده‌انـد كه قـدمت حجـاري و
ساخت ايـن گــور دخمه‌هـا به دوران مـادهـا و در مــواردي هم به
اوايـل دوران هخـامنشي بـاز مي‌گـــردد. به اعتقـاد بسيــاري از
كارشناسان يكي از اين گـوردخمه‌ها متعلـق به ((گ‘ـومـاتـا)) يـا
((برديا))ي دروغين است.
-
اين آثار جالب و پــرشكـوه در مجاورت آثار بيستـون، معبـد آناهيتا، طاق بستان، تكيه ((معاون)) و چنـد اثــر ملي و مـذهبي
ديگر در استان كرمانشاه قرار دارند.(٤٠)
معبد آناهيتا در كنگاور، و معبد خواجه در نزديك دليجان از
بقـايـاي عهـد سلـوكي‌انــد. هم چنيـن معبــدي در كــوه خــواجه
سيستـان و بــرج آتشكـده در نــزديكي نـورآبـاد ممسني نيــز از
آثار اين دوره‌اند.(٤١)
٨. دخمه باستاني ((هوتو)) كه در غــرب مشهـد قــرار دارد،
مــــربــوط به دوران پيش از تــاريخ و يكي از دخمه‌هــاي معروف
است.
٩. دخمه ((بزنكان)) نيز كه در جنوب غربي دهكده ((بزنكان))
سرخس واقـع شده مـــــربـــوط بـه پيش از ميــــلاد مسيــح است.
١٠. دخمه مــزدوران نيــز در دهستـان مـــزدوران سرخس بيـن راه
مشهــد و سرخس، كـه منـطقـه‌اي كــوهستـــانـي و معتـــدل است و
سه چشمه آب گرم هم دارد، قرار گرفته است، خود
((سرخس)) را هم به هــزاره دوم قبل از ميلاد نسبت مي‌دهنـد.
١١. در ((سنگار)) ٩ كيلـومتــري ((ماكـو)) هم به نـوعي معمـاري
صخـــره‌اي بـــرمي‌خـوريم كه از انجمـاد مـواد مــذاب كــوه‌هـاي
آتشفشان و اكثـــرا به صــورت دوكي شكـل و يـا كله‌قنــدي بنــا
شده‌اند.
-
دهكده صخره‌اي كندوان *دهكده صخـره‌اي كندوان در پنجاه كيلومتـري تبـريــز و بيست‌كيلـومتـــري بعد از شهـــرستـان اسكــو قـــرار دارد. منطقه‌اي‌كوهستاني و خوش آب و هواست كه چشمه‌هاي آب‌معدني دارد كه گفته مي‌شود بـــراي درمـان كليه مفيـدانـد.قـدمت كنـدوان را حـدود ٧٠٠ تـا ٨٠٠ سال قبـل مي‌داننـد و بنـابه گفته يكي از آگـاهـان محلي كه همـــراه محقـق بـود، قبـل ازاينكه اين دهكده صخره‌اي ساخته شود، مردم دردخمه‌هاي سنگي ((هيله در)) كه آثار آن در چهار كيلـومتــري‌نـــرسيــده به كنــدوان وجــود دارد، زنــدگي مي‌كـــرده‌انــد.جمعيت كنـدوان حـدود ٨٠٠ نفـــر و تعداد خـانـوارهـا ١٧٥ واحـد است كه ١١٠ تـا ١٢٠ خـانـوار از آنـان در خـانه‌هـاي سنگي حفــرشده در دل صخـــره‌اي مخــــروطي شكــل زنــدگي مي‌كننــد و بقيه‌كه حــدود ٤٠ تـا ٥٠ خــانــوار است در خــانه‌هــايي كه بعد ازانقـلاب بــا سنگ و آجـــر ساخته شده سكني دارنــد. (عكس ١ تــا١٣)همــان طور كه در عكس‌هــا مشاهــده مي‌شود، در بــــرخي ازخانه‌ها كه در پايين‌تــرين سطح صخــره‌ها قــرار دارند (البته درخــانه‌هــايي كه امكـــان رفت و آمــد احشام وجــود دارد نه درهمه خانه‌هـا)، به اصطبـل و آغلي بــراي احشام (گـوسفنـد، گـاو،الاغ) در دل صخـــره حفـــر شده كه نسبتـا بـــزرگ است و يكي ازآن كه محقـق تــوانست از آنهـا عكس بگيـــرد دايـــره‌اي شكـل وحدود ٢٠ متر مربع وسعت داشت.راه‌هـاي ورودي به هـــر يك از ايـن واحـدهـاي مسكـوني (به‌اصطلاح كــوچه‌هــا) روبـــاز، صعب‌العبــور، پلكـــاني و سخت است‌كـه رفـت و آمــد در آنهـــا واقعا خستـه كننـــده و يـكنـــوع‌كوهنوردي است و ممارست مي‌خواهد
-
دخمه‌هاي سنگي هيله در
همان‌طور كه گفته شد، در حـدود ٤ كيلـومتــري نــرسيـده به
دهكــده كنــدوان در كنـار و بـالاي جــاده اسفــالته اسكــو به
كنــدوان; دو دخمـه سنـگـي در دل صخـــــره‌اي در دامنـه تپـه‌اي
كم ارتفــاع حفـــر شده كه ارتفــاع طبقه دوم آن از سطح جــاده
حدود يك متر و نيم است و شامل يك آغل گوسفند
دايـره‌اي شكل نسبتا بـزرگ به مساحت حدود ٣٠ متـر مـربع با
ستـوني سنگي كه دور تـا دور آن آخـور نـاوداني بـــراي علــوفه
دام در سنگ حفر شده است.
علاوه بـر اين، دخمه بـزرگ ديگــري به منظور نشستن همــراه
بـا دو دخمه كــوچك‌تـــر در انتهـا و سمت چپ ايـن دخمه بـــراي
خــوابيــدن و انبـاري وجــود دارد، كه همه ايـن‌هــا به هم راه
دارند.
در طبقه پايين كه بسيار تـاريك بـود و امكـان ديـد حتي در نــــزديك ظهــــر در روز ٢٠/٤/٧٨ وجــود نــداشت، سه انبــاري
بـــراي علــوفه دام و غــلات وجــود دارد كه رفتــن به درون آن
به علت مخروبه بودن ممكن نبود.
-
معماري دهكده صخره‌اي ميمند
دهكـده زيبا و باستـاني ميمنـد كه طبـق شواهـد تـاريخي در
زمــان ساسانيــان بنـــا شده از نظر تقسيمـــات كشوري تـــابع
شهـــرستـان شهـــر بـابك و بيـن سيـــرجـان، رفسنجـان و مجتمع
مس سرچشمه قــــرار گــــرفته است. ايــن دهكــده در حــدود ٣٦
كيلـومتـــري شمـال شرق شهـــر بـابك واقع شده و فـاصله آن تـا
جاده تهــران ـ بندرعباس تقــريبا ٣٠ كيلـومتــر و تا مجتمع مس
سرچشمه ١١٠ كيلومتر است.
دهكـده باستـاني ميمنـد بـا معمـاري صخــره‌اي خـود يكي از
جالب‌تــرين و در عين حـال استثنـايي‌تــريـن دهكـده‌هـاي ايــران
است. معمــاري صخــــره‌اي ميمنــد به نظر بــــرخي، از عجــايب
روي زمين(٤٢) است و شايـد جــز در ((بـاميـان)) افغـانستـان در
جاي ديگــري نتـوان چنين اثــر زيبا و كم‌نظيــري را يافت كه در
دل كـوه حفـــر شده بـاشد. ايـن دهكـده در دامنه يك كــوه سنگي
كه داراي شيبي مـــلايم است و در كنـــار يـك دره كــوچـك مثـلث
شكـــل كـه اطراف آن را سه رودخـــانـه و تعدادي كــوه فــــرا
گــــرفته، طبقه طبقه روي هم در داخـــل كــوه حفــــر شده است
(عكس شماره ١٤و١٥)
در اين دهكـده صخــره‌اي حـدود چهـارصـد كـوچه خـانه در دل
كــوه كنــده شده، بــديــن صــورت كه كــوچه‌هـــايي در دل سنگ
حفــر شده و در داخل هــر كـوچه معمـولا سه يا چهـار اطاق كنـده
شده است.
در ميمنــد، خـانه و اتـاق‌هـا طوري روي هم به رديف حفـــر
شده‌انـد كه هيچ يك از خـانه‌هـا از داخـل به هم راه نـدارنــد و
راه ورود به خـانه‌هـا از داخـل كــوچه‌هـاست. ايــن امـــر نشان
مي‌دهـد كه حفــر اتاق‌ها در دل كـوه بـا محـاسبه قبلي و بـا دقت
صورت گرفته است. ابعاد اتاق‌ها در ميمند متفاوت است اما ارتفاع آنها بيش از
دو متــــر نيست. فقط سالــن مسجــد (عكس ١٢) بــــزرگ و داراي
ستــون‌هـايي از نــوع رسوبـات است كه بـا دقت حجــاري شده‌انــد
و مــوجب استحكــام بنـــا هستنــد. (عكس‌هـــاي ١٦ و ١٧ و ١٨).
در هــر خانه علاوه بــر جـاي افــراد خـانـواده (پـدر، مـادر و
فـــرزنــدان) جـاي دواب و گــوسفنــدان هم وجــود دارد.صــورت
اهـالي كشيــده و كتـابي بـا چشمـان عسلي كه به زبــان فــارسي
بـا گــويش كـــرمـاني صحبت مي‌كننــد و بسيـار ساده، صميمي بـا
محبت و صادق‌اند. (عكس‌هاي ١٩ و ٢٠).
-
هـر خانه داراي تاسيسات و تــزييناتي از قبيل طاقچه (رف)،
اطاق، جـايگـاه نصب خمـــره‌هــاي بـــزرگ و كــوچك، آخــور اسب
و الاغ و گـاو و آغـل گـوسفنــد و آبشخــور است كه همه و همه در
اطاق و انبـارهـا تعبيه شده‌انــد. ايـن دهكــده بعد از انقــلاب
اسلامي از نعمت برق (همان طور كه در عكس ملاحظه
مي‌شود) برخوردار شده است (عكس‌هاي ٢١ و٢٢).
آبريزگاه‌ها (توالت) اين منازل در خارج هر خانه قـرار دارد
كه به وسيـله سنـگ‌چيـــن و بــدون مـــلاط درست شده و فـــاقــد
سقف‌اند (عكس‌هاي ١٤ و ١٥ ملاحظه شود).
يكي از نكات جـالب معمـاري ايـن دهكـده، تطابـق نـوع خـاص
معمــاري منــازل بــا شرايط اقليمي و آب و هــوايي منطقه است.
زيــرا از ويـــژگي‌هـاي خـانه‌هـاي ميمنـد ايـن است كه در فصـول
گـــرم تـابستــان داراي هــوايي خنك و در فصــول سرد اواخـــر
پا‘يــز و زمستان حافظ گــرماست و جلـو نفـوذ سرما را به داخـل
اتاق‌ها را مي‌گيرد.
نكته ديگــر، دوام بيش از حد اين منازل است كه با توجه به
وضعيت خاص منطقه و ريزش برف‌هاي زمستاني كه به
روايت بـــرخي از سالمنـدان در مــواردي حتي به مــدت هفت
شبانه‌روز ادامه داشته تـوانسته‌انـد قــرن‌ها پابــرجـا و مستحكم
بمـاننـد و مـورد استفـاده همه جـانبه اهـالي قــرار گيــرنـد.
البته سال ١٣٧٦ هنگـــام تهيه ايـــن تحقـــق، كه در بــود از
مجمـوع بيش از چهـارصـد خـانه، حـدود ١٠٠ خـانه مـورد استفـاده اهـالي قــرار داشت و از تعدادي از خـانه‌هـاي ديگـــر به منظور
نگهـداري علـوفه، دام و طيـور و كـاهــدان و ... استفـاده مي‌شد
(عكس ٢٣).
-
گورستان
گورستان ميمند نيــز كه از گـذشته‌هاي دور باقي مانـده است
در مجاورت دهكده قــرار دارد. در اين گـورستان بالغ بــر يكصـد
دخمـه مــدور سنـگـي وجــود دارد كـه نشان مـي‌دهـــد ساكنـــان
اوليه ميمنـد مـــردگـان خـود را در آنهـا دفـن مي‌كـــرده‌انـد.
ايــن دخمه‌هــا از سنگ‌چيــن، بــدون مـــلاط و بــدون سقف است و
تحقيقــاتي كه در حــدود ٣٥ سال قبــل هي‘ت بــاستــان شنــاس
ايــــرانـي به عمـــل آورده‌انــد، مشخص شده است كـه ساكنـــان
زرتشتي ميمنـد در گـذشته پس از آنكه جسد مــرده را بــرفـــراز كــوهستـان و در فضـاي بـاز كه هنــوز هم به نــام ((دال دون))
(محــل لاشخــورهـــا) معروف است، قــــرار مي‌دادنــد تـــا جسد
متـلاشي و يـا گــوشت آن به وسيله لاشخــورهــا و پـــرنــدگــان
خــورده شود (دخمه‌هـا طوري ساخته شده كه تــوجه پـــرنــدگــان
و لاشخـورهـا را به خـود جلب كنـد)، آنگـاه استخــوان‌هـاي بـاقي
مـانـده را به ((استــودان)) (اسكــدان) يعني استخــوان‌دان‌هـاي
حاشيه كوهستان و همين دخمه‌ها منتقل و دفن
مي‌كــرده‌اند (نمونه‌اي از اين استودان‌ها را در يــزد نيــز
مي‌توان مشاهده كرد).
هميـن هي‘ت بـاستـانشنـاس پس از جمع‌آوري سفـال‌هـا از محـل
دهكـده و قبــرستان ميمنـد، معتقـدنـد كه گـورستان يـاد شده از
زمـان ساسانيــان و متعلــق به اقــوام مسكــون در نــاحيه دره
ميمنــد است كه طبـق سنت معمــول زرتشتيــان زمــان ساسانيــان
اين دخمه‌ها را در آن منطقه ساخته‌اند.
همين تحقيقات نيــز حاكي از آن است كه سابقـا" داخـل ايـن
گـورستان علاوه بــر استخـوان‌هاي مــرده، اشيايي نظيــر سفـال و
چيـزهاي ديگــر كه اغلب رو به مشرق قــرار داده شده به همــراه
مــرده دفـن مي‌كــرده‌انـد. امـا بعد از پـذيـــرفتـن ديـن اسلام
مــرده‌هـاي خـود را مـاننـد مسلمـانـان دفـن مي‌كننـد (عكس ٢٥).
-
مسجد و حمام صخره‌اي ميمند
تاريخ بناي مسجد ميمند را دوران بعد از ظهور اسلام (تقريبا
اواخــر قــرن پنجم) دانسته‌اند. اما وجود آتشكده و بقاياي بــر
جاي مانـده نظيــر قــرار دادن مــردگان بــر بالاي كـوه كه خاص
زرتشتيــان است دلالت بــــر آن دارد كه ساكنــان اوليه ميمنــد
آييـن زرتشتي داشته‌انــد و بعد از ظهــور اسلام، مسلمــان شده و
اقدام به بناي تكيه و مسجد كرده‌اند.
مسجد ميمند داراي منبــر سنگي زيبايي بـوده كه تـوسط عـده
افـــراد سودجــو به خـارج از ميمنــد منتقـل شده است(٤٣) (عكس
٢٤).
حمام دهكده ميمنـد نيــز چـون ديگــر ابنيه، در دل دهكـده
ساخته شده است كه در سقف آن بـه جـــاي شيشه سنـگ مــــرمــــر
به كار رفته و باعث شده كه نـور و روشنايي به داخـل راه يـابـد
امـا بـاز هم داخـل حمــام هم چنــان تــاريك و ورود به آن حتي
روزهـا بــدون چـــراغ و روشنـايي غيـــرممكـن است. ايـن حمـام
قبلا" خــزينه‌اي بـوده اما در حال حاضــر تغييــر شكـل يـافته و
امروزي شده است.
-
ميمند بعد از انقلاب
بعد از پيــروزي انقـلاب اسلامي گـام‌هـاي متعدد و ارزشمنـدي
در جهت رسيدگي و خدمت به مردم زحمتكش و محروم
ايـن دهكـده صــورت گـــرفته كه از آن جمله‌انــد: احــداث
غسالخـانه، مــدرسه، پـل، لــوله‌كشي آب، بـــرق رساني، ايجــاد
خـانه‌هـا به سبك جـديــد، ايجـاد آغـل بـــراي گــوسفنــدان در
فضاي باز و ...
هم‌چنين بـراي شناسايي هـر چه بهتــر اين دهكده صخــره‌اي و
زيبـا و به منظور جلب تـوريست اقـدامـاتي به عمـل آمــده كه در
ايـن زمينه مي‌تـوان از تهيه چنــد فيلم از جمله فيلم ((زنــدگي
در ميمند كرمان)) نام برد (عكس‌هاي ٢٦ و ٢٧).
مقـايسه بيـن دهكـده صخــره‌اي كنـدوان و دهكـده صخـــره‌اي‌ميمند
بـــا تــوجه به آنچه گفته شد و چنـــان كه عكس‌هـــا نشان
مي‌دهد، اگر بخواهيم واقعا مقايسه‌اي بين دهكده
صخـره‌اي كندوان با دهكده صخــره‌اي و زيبا، استثنايي ميمند
به عمـل آوريم بـايـد بگـوييم كه دهكـده صخـــره‌اي كنــدوان نه
از لحــاظ زيبــايي، نه از نظر حفظ اصــالت و نه از جهت تـــلاش
انسان در راه مبارزه و تسلط بــر طبيعت، اصلا" قابل مقـايسه بـا
دهكده صخره‌اي ميمند نيست. همان‌طور كه گفته شد
دهكده صخــره‌اي ميمنـد واقعا در نـوع خـود چه از لحاظ سبك
معمــاري، زيبــايي، ظرافت و دقت و هم‌چنيـــن فضـــاي زيبـــاي
درون خـانه‌هـا، سابقه تـاريخي دو هــزار و چنـد صـد ساله و حفظ
اصــالت خــود در جهــان بي‌نظيــــر است و نمي‌تــوان ايـــن دو
دهكـده را در يك مقام و اهميت قــرار داد و بـايـد ايـن دو سبك
معماري صخره‌اي را مشاهده كرد تا به واقعيت پي
برد.پانوشت‌ها
