تلمود

از اواسط قرن هجدهم، چاپ هشدارهاى حاخامى نسبت به انتشار هر گونه نسخه جديد تلمود، براى مدتى معين مرسوم شد. گويا تقاضا براى كتاب، بسيار محدود و هزينه‏هاى چاپ نيز زياد بود و ناشران بيم آن داشتند كه ناشران ديگر با عرضه نسخه‏اى جديد به رقابت با آنها برخيزند و موجب وارد آمدن خسارت مالى به آنها شوند. اين هشدارها موجب وضع اولين مقررات مربوط به حق چاپ گرديد و ناشران را به ادامه كار، دلگرم ساخت. اما چون در سراسر دنياى يهوديت، مرجعيت دينى متمركز و يا اطلاعاتى نسبت به وقايع جوامع ديگر وجود نداشت، اغلب اتفاق مى‏افتاد كه براى توليد چندين نسخه تلمود، هَسْكامُوت(16) (در لغت، به معناى موافقت‏ها، و مجوزها) به افراد مختلف داده مى‏شد. اين مسئله موجب مشاجره ميان ناشران، و گاهى نيز ميان حاخام‏هايى كه اجازه‏نامه‏هاى مختلفى‏را امضا مى‏كردند،مى‏شد. به‏همين‏دليل، نسخه‏هاى خاص وبا كيفيت بالا، به‏خاطر رقابت ناشران با يكديگر، به‏طوركامل چاپ نمى‏شدند. گاهى انجام اين كار ميان شهرهاى مختلف تقسيم مى‏شد.
نسخه‏هاى مهم اسلاووتا و ويلنا نيز موضوع مشاجره بودند. ناشران اسلاووتا نسخه زيبايى از تلمود راچاپ كردند كه تمامى آنها به سرعت به فروش رفت و پس از آن، ناشران ويلنا تصميم گرفتند نسخه خاص خود را در دوره ممنوعيت چاپ و نشر، عرضه نمايند. چون مقام و مرتبه چاپ اسلاووتا به حد كافى روشن نبود، ناشران ويلنا بر آن شدند كه چند تأييديه اجبارى از حاخام‏هاى منطقه خويش بگيرند. با روشن شدن اين قضيه، كينه شديدى به‏وجود آمد؛ تقريباً تمامى حاخام‏هاى لهستان و گاليثيا،(17) از ناشران اسلاووتا جانبدارى كردند و حاخام‏هاى ليتوانى به حمايت از ناشران ويلنا پرداختند. اين نزاع جنبه سياسى نيز داشت؛ چرا كه ناشران اسلاووتا حاسيدى، و رقباى آنها ميتْنَگِديم(18) (مخالفان نهضت حاسيدى‏[منتقدين‏]) بودند، كه رابطه نزديكى نيز با نهضت روشنگرى داشتند. اين‏درگيرى فرجامى غم‏انگيز داشت. چراكه درنتيجه فعاليت‏هاى خبرچين‏ها، ناشران اسلاووتا به زندان‏هاى طولانى‏مدت محكوم شدند و چاپخانه آنها تعطيل شد. درحقيقت، اين مجازات، نه به خاطر فعاليت‏هاى انتشاراتى، بلكه نتيجه مستقيم رابطه آنها با حسيديم بود

اگرچه كار ناشران اسلاووتا، تا حدى در ژيتومير(19) در اوكراين ادامه يافت، ديگر ابتكار عمل در دست انتشارات ويلنا بود. صاحبان اين انتشارات از خانواده‏اى رومى بودند و نسخه‏هاى زيادى از تلمود را عرضه كردند كه تعدادى از آنها هم‏چنان الگوى چاپ‏هاى بعدى به حساب مى‏آيند. در بعضى از نقاط، به‏ويژه در ميان حسيديم لهستان، استفاده از اين نسخه‏ها مطلقاً ممنوع بود. يكى از دلايل اصلى اين ممنوعيت وجود تفسيرهاى دانشمندانى بود كه مقبوليت جهانى نداشتند. به طور كلى، نسخه‏هاى ويلنا را آثارى هنرى، با معيارهاى نمونه‏خوانى و غلطگيرى بالاتر نسبت به ديگر نسخه‏ها، مى‏دانستند و داستان‏هاى مبالغه‏آميز زيادى درباره دقت بالاى اين نسخه‏ها نقل مى‏كردند.
آخرين نسخه‏هاى تلمود كه در پايان قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم منتشر شدند، موضوع‏هاى جديدى را در قالب تعدادى از تفسيرهاى قديمى كه از روى نسخه‏هاى خطى نسخه‏بردارى شده‏اند، دربرداشتند و از آن‏جا كه زمينه تحليل مقايسه‏اى را در ميان طلاب به‏وجود آوردند، باعث گسترش افق‏هاى فكرى و رشد بينش حوزه‏هاى علمى شدند. افزايش تعداد طلبه‏ها، بهبود اوضاع اقتصادى يهوديان در بعضى از كشورها، و پايين بودن هزينه چاپ كتاب باعث شد تا شمار زيادى از نسخه‏هاى تلمود در قرن بيستم انتشار يابند. [امروزه‏] اختراع روش‏هاى جديد چاپ، نشر كتاب را آسان‏تر و ارزان‏تر ساخته است.

در نيمه دوم قرن بيستم، با افزايش چاپ‏هاى گرافيكى تلمود (غالباً مبتنى بر نسخه‏هاى ويلنا) در شكل‏ها و اندازه‏هاى گوناگون، شمار نسخه‏هاى كامل تلمود يا بخش‏هايى از آن، در اين زمان به صدها جلد مى‏رسد. اختراع صنعت چاپ افست در اين دوره، موجب شد كه متن تلمود ديگر مانند گذشته، مورد دقت، بررسى، اصلاح و تجديدنظر قرار نگيرد و اشتباهات (از جمله غلطهاى چاپى) از يك چاپ به چاپ ديگر منتقل شود و باقى بماند. اما بايد يادآور شد كه در بعضى كشورها، به ويژه اسرائيل، تلاش‏هايى براى دست‏يابى به نسخه‏هاى كامل تلمود و اضافه كردن علايم، نقطه‏گذارى، استفاده از حروف مصوت و توضيح‏دهنده‏هاى گوناگون، آغاز شده است. اين امر نشان‏دهنده آغاز نوعى توسعه و پيشرفت نوين در چاپ و انتشار تلمود است.

تلمود فلسطينى، در مقايسه با تلمود بابلى، همواره در رتبه‏اى پايين‏تر تلقى شده است. نسخه‏هاى خطى كمترى از تلمود فلسطينى عرضه شده‏اند و مفسران بزرگ، توجه چندانى به آنها نداشته‏اند. اولين نسخه چاپ شده تلمود فلسطينى، در سال 1524 توسط بومبرگ، در شهر ونيز و از روى يك نسخه خطى منحصر به فرد (نسخه خطى ليدن كه هم اكنون در كتابخانه اين شهر نگهدارى مى‏شود) منتشر شد. [پس از آن نيز ]چاپ‏هاى متعددى از روى همين‏مأخذ، كه هنوزنسخه پايه محسوب مى‏شود، منتشر شد. در آمستردام، چاپ مهم ديگرى انتشار يافت كه ظاهراً بر نسخه‏هاى خطى مختلفى استوار است. در قرن نوزدهم، نسخه‏هايى در ژيتومير و ويلنا (توسط خانواده‏اى رومى) منتشر شدند، اما به‏طور كلى، شمار اندكى از تلمود فلسطينى به بازار عرضه شد. توجه اندك دانشمندان به اين اثر و نوع مسائل گنجانده شده در آن، دليل اين بى‏اقبالى است. تا به امروز، تنها نزديك به سى نسخه از تلمود فلسطينى عرضه شده است كه البته دقت و كيفيت تفسيرى كه بر آن نوشته شده، با تلمود بابلى قابل مقايسه نيست. تلمود فلسطينى هم‏چنان در انتظار منجى خود به‏سر مى‏برد.

شريعت شفاهى - نسل‏هاى اوليه‏

قوم يهود از ديرباز، مطابق با قانون مدوّن موسوى(1) زندگى مى‏كرده است. تا چندين نسل، به ويژه در دوره داوران و دوره معبد اول (حدود 950 - 586 ق.م) اين احكام به طور كامل، رعايت نمى‏شد؛ اما اين عدم مراعات به حدى نبود كه بتوان آن را انكار قانون موسوى و جايگزينى نظام شرعى ديگرى به جاى آن خواند. قوم يهود باآن كه گاهى از مجموعه شريعت كه بواسطه وحى الهى به آنان ارزانى شده بود تخطى مى‏كردند و انبيا آنها را به خاطر خطاها و گناهانشان سرزنش مى‏كردند، پيوسته خويش را به اين مجموعه وابسته مى‏ديدند. بدين جهت است كه ايشان حتى در سخت‏ترين و مصبيت‏بارترين زمان‏ها تورات را مى‏خواندند و به آموزه‏هاى آن عمل مى‏كردند و تقريباً از همان ابتدا با شريعت شفاهى يا تُورا شِبِعَل‏پِه(2) و شريعت مكتوب يا تورا شِبيخْتاوْ(3) همراه بودند.

اطلاعات ما درباره خاستگاه و رشد اوليه شريعت شفاهى بسيار اندك است؛ چون به طور كلى، از زندگى فرهنگى و معنوى [يهوديان‏] در دوره معبد اول، تنها اطلاعات پراكنده‏اى در دست است. با اين حال، از اشاره‏ها و كنايه‏هاى متنوع كتاب مقدس مى‏توانيم دريابيم كه چگونه شريعت شفاهى براى تفسير و تكميل شريعتِ مكتوب رشد كرد. اصولاً، روشن است كه هر قانونِ نوشته‏اى از شريعت بايد با سنتى شفاهى همراه باشد. در درجه اول، سنت شفاهى حتى براى انتقال كاربرد لغات [يعنى ]حتى در حفظ و حراست و مطالعه يك زبان، امرى ضرورى است. هر عقيده يا واژه‏اى در قوانينِ نوشته، بايد از نسلى به نسل ديگر منتقل و براى نسل جديد تشريح گردد. در آن جا كه واژه‏هاى ساده يا روزمره دركارند، اين امر خود به خود، به عنوان بخشى از تغييرات عادى يك زبان زنده به‏وقوع مى‏پيوندد؛ اما هميشه واژگانى نامأنوس‏تر نيز وجود دارند كه شرح و توضيح خاصى را مى‏طلبند. علاوه بر اين، زبان حتى در محافظه‏كارترين جامعه‏ها رشد مى‏كند و دگرگون مى‏شود و اسناد مكتوب يك دوره ممكن است براى نسل بعد روشن نباشند. قوم يهود تا زمانى كه به عبرى - زبان كتاب مقدس - سخن مى‏گفت و مى‏نوشت، انتقال مفاهيم در ميان آن به آسانى انجام مى‏پذيرفت؛ اما حتى در آن زمان نيز وجود يك سنت يا شريعت شفاهى لازم بود تا معانى واژگان را حفظ كند. واژگان اساسى و ساده در طول قرن‏ها حفظ شدند و هرگز باعث نزاع و درك اشتباه نشدند. اما معانى واژگانى كه كاربرد كمترى داشتند، مثل اسامى اشياء، گياهان، حيوانات و مانند آن، بدون برخوردارى از پشتوانه يك سنت شفاهى، هرگز قابل كشف نبودند

تقريباً در همان اوايل، دانشمندان يهودى، به‏ناچار، به عدم شناخت خويش از برخى واژه‏هاى تورات (اسفار پنج‏گانه)(4) - مانند اسامى حيوانات - و ناتوانى در تشخيص آنها اعتراف كردند. در مواردى كه واژگان توسط فرد بزرگ‏ترى كه به طور عملى شيئى را نشان داده و آن را نام مى‏برد براى طلاّب تبيين نمى‏شد، طولى نمى‏كشيد كه معانى آن واژگان از يادها مى‏رفت. بنابراين، وظيفه اصلى شريعت شفاهى انتقال معانى واژگان بود. بعضى از اين معانى به آسانى فهميده شدند و بعضى ديگر از وضوح كمترى برخوردار بودند. براى نمونه، وقتى كه متن تورات به «شاخه‏هاى درختان پربرگ» (سفر لاويان 23:40) اشاره مى‏كند، به لحاظ زبان‏شناختى اين واژه مى‏تواند بر انواع متعددى از گياهان اطلاق گردد. بنابراين، بر پدر يا معلم لازم بود كه براى طلبه [يا فرزند] توضيح دهد كه منظور، درخت مَوْرَد(5) است. و باز، در جايى كه متن از طُوطافُوت(6) (پيشانى و بازوبندها) سخن مى‏گويد، استادان دوره‏هاى گذشته موظف بودند توضيح دهند كه مقصود همان چيزهايى هستند كه بعداً به تِفيلين(7) معروف شدند. اين شرح‏ها كه از نسلى به نسل ديگر انتقال يافته‏اند، در شريعت شفاهى از چنان مرتبه‏اى برخوردار شدند كه براى فهميدن و در نتيجه، براى زنده ماندن ضرورى بود.

نيازهاى ديگرى پس از اين مرحله نخست پيدا شدند. يكى از اين نيازها ضرورت بيان تعريف واژه‏ها و مفاهيمى است كه در تورات آمده‏اند. ارزش‏ها و رسوم به ناچار تغيير يافتند و مسائل جديدى مطرح شدند. بنابراين، تعريف و تبيين دقيق معانى برخى واژه‏ها ضرورت پيدا كرد. مثلاً در «ده فرمان» آمده است: «اما روز هفتمين، شبّات(8) براى يهووا خداى توست؛ در آن هيچ كار مكن» (سفر خروج 20:10) در هر عصرى اين امر، بى‏درنگ، پرسشى كاملاً كاربردى را مطرح ساخته است: «تعريف كار چيست؟ تعريف ذكرشده جامع چه چيزها و مانع چه مواردى است؟» تورات به صراحت از كارهايى نام مى‏برد كه انجام دادن آن در روز سبت حرام است؛ مانند شخم زدن، درو كردن، آتش افروختن، و پخت و پز نان و غذا. اما هر نسلى پرسش‏هاى خاص خودش را درباره فعاليت‏هايى مطرح مى‏كند كه براى نسل‏هاى پيشين ناشناخته بودند. و باز اگر در نص بيان مى‏شود كه «هفت روز در سايه‏بان سايه‏بان باشيد» (سفر لاويان 23: 42) طلبه بايد بى‏درنگ از خود بپرسد كه معناى «سايه‏بان» چيست؟ در برخى از دوره‏ها، معانى واژگان نزد همه روشن است و چون زندگى ايستاست، هر نسل از نسل پيشين خود تقليد مى‏كند. اما پرس‏وجو در قضاياى فرعى و نوآورى‏ها در هر عصرى مطرح مى‏شود. تعريف دقيق مستلزم قانون‏گذارى صريح نيست، بلكه از شيوه‏هاى رفتارى مردم كه چه چيزى را بايد انجام دهند و در اوضاع و احوال گوناگون چه رفتارى بايد از خود بروز دهند، به‏دست مى‏آيد. حكيمان هر نسلى تلاش كردند تا اين سنت‏ها را در قالب معيّنى از تعميم و انتزاع بريزند

در دوره معبد اول، ما با يادآورى توفْسِه تورا(10) (تورات آموختگان) روبه رو مى‏شويم كه در مطالعه و تفسير شريعت شركت داشتند. در آغاز دوره معبد دوم، زمانى كه عزراى كاتب(11) بخشى از تورات را براى مردم قرائت مى‏كرد (445 ق.م) گروهى از لاويان كنار او مى‏ايستادند تا معناى كامل متن را شرح دهند.
عزراى كاهن و كاتب در ميان تمامى حكيمانى كه به مطالعه و شرح تورات و آموزش قوم يهود پرداختند، اولين نفرى است كه به نام، شناخته شده است. درباره او گفته‏اند كه «بر شريعت موسى كه خداوند خداى اسرائيل آن را داده بود، كاتبى هميشه آماده بود». (حزقيال 7:6). وظيفه‏اى كه او به دوش كشيد مأموريت تمامى اساتيدى شد كه پس از او آمدند: «چون‏كه عزرا دل خود را به طلب نمودن شريعت خداوند و به عمل آوردن آن و به تعليم دادن فرايض و احكام به بنى اسرائيل مهيا ساخته بود». (عزرا 7:10) از اين رو، او زمينه ساز و طليعه دوره كاتبان بى‏نام و نشان است؛ دوره‏اى كه در تاريخ يهودى به دوره كِنِست گِدولا(12) (مجمع كبير) معروف است.

اين دوره كه تقريباً هم‏زمان با دوره حاكميت پارس بر سرزمين فلسطين (حدود 539 - 332 ق.م) است، به‏درستى وقايع‏نگارى نشده است. ماهيت مجمع كبير دقيقاً مشخص نيست. احتمال دارد كه نهادى ثابت با اختيارات قانون‏گذارى و اجرايى، يا صرفاً نامى عام براى تمامى دانشمندان دوره‏اى معيّن، بوده باشد. در واقع، به استثناى تعدادى اندك، اسامى حكيمان و شخصيت‏هاى برجسته اين دوره ناشناخته‏اند. اين ابرِ ابهام بر اعمال و فعاليت‏هاى اعضاى مجمع كبير نيز سايه افكنده است و چيزى از رفتار و روش‏هاى آنها در دست نيست. اما از نظر فرهنگى و معنوى، اين دوره در تاريخ قوم يهود، دوره‏اى سرنوشت‏ساز و تعيين‏كننده بود و به يهوديت، چارچوب معنوى يگانه و كاملاً معيّنى داد كه برخلاف تغييرات و اصلاحات، طى قرن‏ها در سرزمين مقدس و در مناطق آوارگى پا برجا ماند. كار مجمع كبير با فعاليت‏هاى حكيمان آن دوره پيوند خورده بود؛ حكيمانى كه به لقب عمومى سُوفريم(13) (كاتبان) معروف بودند و به گفته تلمود، به اين نام خوانده مى‏شدند؛ «زيرا آنها تمام حرف‏هاى تورات را شمرده بودند» (واژه سوفِر در عبرى، هم به معناى «نويسنده» است و هم به معناى «شمارشگر»). به اين جمله نبايد در قالب مفهوم محدود و لفظى آن نگاه كرد. اعضاى مجمع كبير در حقيقت، نوشته‏هاى مقدس را جمع‏آورى كردند و درباره اين كه چه كتاب هايى بايد در كتاب مقدس، متن رسمى باشد و چه فصل‏هايى از هر يك از اين كتاب‏ها گزينش شود، تصميم گرفتند. شكل كنونى كتاب مقدس نتيجه كار آنهاست. تكميل كتاب مقدس يكى از بزرگ‏ترين طرح‏هاى مجمع كبير، و نشانه آغاز دوره حاكميت شريعت شفاهى بود