دیوان اشعار نظامی

افتاد سلام را کزان خاک

آید به سلام آن هوسناک


بربست بنه به ناقه‌ای چست

بگشاد زمام ناقه را سست


در جستن آن غریب دلتنگ

در بادیه راند چند فرسنگ


پرسید نشان و یافتش جای

افتاده برهنه فرق تا پای


پیرامنش از وحوش جوقی

حلقه شده بر مثال طوقی


او کرده ز راه شوق و زاری

زان حلقه حساب طوق داری


چون دید که آید از ره دور

نزدیک وی آن جوان منظور


زد بانک بر آن سباع هایل

تا تیغ کنند در حمایل


چون یافت سلام ازو قیامی

دادش ز میان جان سلامی


مجنون ز خوش آمد سلامش

بنمود تقربی تمامش


کردش به جواب خود گرامی

پرسیدش کز کجا خرامی


گفت ای غرض مرا نشانه

وا وارگی مرا بهانه


آیم بر تو ز شهر بغداد

تا از رخ فرخت شوم شاد


غربت ز برای تو گزیدم

کابیات غریب تو شنیدم


چون کرد مرا خدای روزی

روی تو بدین جهان فروزی


زین پس من و خاک بوس پایت

گردن نکشم ز حکم و رایت


دم بی نفس تو بر نیارم

در خدمت تو نفس شمارم


هر شعر که افکنی تو بنیاد

گیرم منش از میان جان یاد


چندان سخن تو یاد گیرم

کاموده شود بدو ضمیرم


گستاخ ترم به خود رها کن

با خاطر خویشم آشنا کن


میده ز نشید خود سماعم

پندار یکی از این سباعم


بنده شدن چو من جوانی

دانم که نداردت زیانی


من نیز به سنگ عشق سودم

عاشق شده خواری آزمودم


مجنون چو هلال در رخ او

زد خنده و داد پاسخ او


کای خواجه خوب ناز پرورد

ره پر خطر است باز پس گرد


نه مرد منی اگرچه مردی

کز صد غم من یکی نخوردی


من جز سر دام و دد ندارم

نه پای تو پای خود ندارم


ما را که ز خوی خود ملالست

با خوی تو ساختن محالست


از صحبت من ترا چه خیزد

دیو از من و صحبتم گریزد


من وحشیم و تو انس جوئی

آن نوع طلب که جنس اوئی


چون آهن اگر حمول گردی

زاه چو منی ملول گردی


گر آب شوی به جان نوازی

با آتش من شبی نسازی


با من تو نگنجی اندرین پوست

من خود کشم و تو خویشتن دوست


بگذار مرا در این خرابی

کز من دم همدمی نیابی


گر در طلبم رهی بریدی

ای من رهیت که رنج دیدی


چون یافتیم غریب و غمخوار

الله معک بگوی و بگذار


ترسم چو به لطف برنخیزی

از رنج ضرورتی گریزی


در گوش سلام آرزومند

پذرفته نشد حدیث آن پند


گفتا به خدای اگر بکوشی

کز تشنه زلال را بپوشی


بگذار که از سر نیازی

در قبله تو کنم نمازی


گر سهو شود به سجده راهم

در سجده سهو عذر خواهم


مجنون بگذاشت از بسی جهد

تا عهده به سر برد در آن عهد


بگشاد سلام سفره خویش

حلوا و کلیچه ریخت در پیش


گفتا بگشای چهر با من

نانی بشکن به مهر با من


نا خوردنت ارچه دلپذیر است

زین یک دو نواله ناگزیر است


مرد ارچه به طبع مرد باشد

نیروی تنش به خورد باشد


گفتا من از این حساب فردم

کانرا که غذا خوراست خوردم


نیروی کسی به نان و حلواست

کورا به وجود خویش پرواست


چون من ز نهاد خویش پاکم

کی بی خورشی کند هلاکم


چون دید سلام کان جگر سوز

نه خسبد و نه خورد شب و روز


نه روی برد به هیچ کوئی

نه صبر کند به هیچ روئی


می‌داد دلش ز دلنوازی

کان به که در این بلا بسازی


دایم دل تو حزین نماند

یکسان فلک اینچنین نماند


گردنده فلک شتاب گرد است

هردم ورقیش در نورد است


تا چشم بهم نهاده گردد

صد در ز فرج گشاده گردد


زین غم به اگر غمین نباشی

تا پی سپر زمین نباشی


به گردی اگرچه دردمندی

چندانکه گریستی بخندی


من نیز چو تو شکسته بودم

دل خسته و پای بسته بودم


هم فضل و عنایت خدائی

دادم ز چنان غمی رهائی


فرجام شوی تو نیز خاموش

واین واقعه را کنی فراموش


این شعله که جوش مهربانیست

از گرمی آتش جوانیست


چون در گذرد جوانی از مرد

آن کوره آتشین شود سرد


مجنون ز حدیث آن نکورای

از جای نشد ولی شد از جای


گفتا چه گمان بری که مستم

یا شیفته‌ای هوا پرستم


شاهنشه عشقم از جلالت

نابرده ز نفس خود خجالت


از شهوت عذرهای خاکی

معصوم شده به غسل پاکی


زآلایش نفس باز رسته

بازار هوای خود شکسته


عشق است خلاصه وجودم

عشق آتش گشت و من چو عودم


عشق آمد و خاص کرد خانه

من رخت کشیدم از میانه


با هستی من که در شمارست

من نیستم آنچه هست یارست


کم گردد عشق من در این غم

گر انجم آسمان شود کم


عشق از دل من توان ستردن

گر ریگ زمین توان شمردن


در صحبت من چو یافتی راه

می‌دار زبان ز عیب کوتاه


در قامت حال خویش بنگر

از طعن محال خویش بگذار


زنیگونه گزارشی عجب کرد

زان حرف حریف را ادب کرد


چون حرفت او حریف بشناخت

حرفی به خطا دگر نینداخت


گستاخ سخن مباش با کس

تا عذر سخن نخواهی از پس


گر سخت بود کمان و گر سست

گستاخ کشیدن آفت تست


گر سست بود ملالت آرد

ور سخت بود خجالت آرد


مجنون و سلام روزکی چند

بودند به هم به راه پیوند


آن تحفه که در میانه می‌رفت

چون در غزلی روانه می‌رفت


هر بیت که گفتی آن جهان گرد

بر یاد گرفتی آن جوانمرد


مجنون زره ضعیف حالی

بود از همه خواب و خورد خالی


بیچاره سلام را دران درد

نز خواب گزیر بود و نز خورد


چون سفره تهی شد از نواله

مهمان به وداع شد حواله


کرد از سر عاجزی وداعش

بگذاشت میان آن سباعش


زان مرحله رفت سوی بغداد

بگرفته بسی قصیده بر یاد


هرجا که یکی قصیده خواندی

هوش شنونده خیره ماندی

هر نکته که بر نشان کاریست

دروی به ضرورت اختیاریست

در جنبش هر چه هست موجود

درجی است ز درجهای مقصود


کاغذ ورق دو روی دارد

کاماجگه از دو سوی دارد


زین سوی ورق شمار تدبیر

زانسوی دگر حساب تقدیر


کم یابد کاتب قلم راست

آن هر دو حساب را به هم راست


بس گل که تو گل کنی شمارش

بینی به گزند خویش خارش


بس خوشه حصرم از نمایش

کانگور بود به آزمایش


بس گرسنگی که سستی آرد

در هاضمه تندرستی آرد


بر وفق چنین خلاف کاری

تسلیم به از ستیزه کاری


القصه، چو قصه این چنین است

پندار که سر که انگبین است


لیلی که چراغ دلبران بود

رنج خود و گنج دیگران بود


گنجی که کشیده بود ماری

از حلقه به گرد او حصاری


گرچه گهری گرانبها بود

چون مه به دهان اژدها بود


می‌زیست در آن شکنجه تنگ

چون دانه لعل در دل سنگ

می‌کرد به چابکی شکیبی

می‌داد فریب را فریبی

شویش همه روز پاس می‌داشت

می‌خورد غم و سپاس می‌داشت


در صحبت او بت پریزاد

مانند پری به بند پولاد


تا شوی برش نبود نالید

چون شوی رسید دیده مالید


تا صافی بود نوحه می‌کرد

چون درد رسید درد می‌خورد


می‌خواست کزان غم آشکارا

گرید نفسی نداشت یارا


ز اندوه نهفته جان بکاهد

کاهیدن جان خود که خواهد


از حشمت شوی و شرم خویشان

می‌بود چو زلف خود پریشان


پیگانه چو دور گشتی از راه

برخاستی از ستون خرگاه


چندان بگریستی بر آن جای

کز گریه در او فتادی از پای


چون بانگ پی آمدی به گوشش

ماندی به شکنجه در خروشش


چون شمع به چابکی نشستی

وان گریه به خنده در شکستی


این بی‌نمکی فلک همی‌کرد

وان خوش نمک این جگر همی‌خورد


تا گردش دور بی‌مدارا

کردش عمل خود آشکارا


شد شوی وی از دریغ و تیمار

دور از رخ آن عروس بیمار


افتاد مزاج از استقامت

رفت ابن سلام را سلامت


در تن تب تیز کارگر شد

تابش بره دماغ بر شد


راحت ز مراج رخت بربست

قرابه اعتدال بشکست


قاروره شناس نبض بفشرد

قاروره شناخت رنج او برد


می‌داد به لطف سازگاری

در تربیت مزاج یاری


تا دور شد از مزاج سستی

پیدا شد راه تندرستی


بیمار چو اندکی بهی یافت

در شخص نزار فربهی یافت


پرهیز نکرد از آنچه بد بود

وان کرده نه برقرار خود بود


پرهیز نه دفع یک گزند است

در راحت و رنج سودمند است


در راحت ازو ثبات یابند

وز رنج بدو نجات یابند


چون وقت بهی در آن تب تیز

پرهیز شکن شکست پرهیز


تب باز ملازم نفس گشت

بیماری رفته باز پس گشت


آن تن که به زخم اول افتاد

زخم دگرش به باد بر داد

وان گل که به آب اول آلود

آبی دگرش رسید و پالود

یک زلزله از نخست برخاست

دیوار دریده شد چپ و راست


چون زلزله دگر برآمد

دیوار شکسته بر سر آمد


روزی دو سه آن جوان رنجور

می‌زد نفسی ز عاقبت دور


چون شد نفسش به سینه در تنگ

زد شیشه باد بر دو سر سنگ


افشاند چوم باد بر جهان دست

جانش ز شکنجه جهان رست


او رفت و رویم و کس نماند

وامی که جهان دهد ستاند


از وام جهان اگر گیاهیست

می‌ترس که شوخ وام خواهیست


می‌کوش که وام او گزاری

تا باز رهی ز وامداری


منشین که نشستن اندر این وام

مسمار تنست و میخ اندام


بر گوهر خویش بشکن این درج

بر پر چو کبوتران از این برج


کاین هفت خدنگ چار بیخی

وین نه سپر هزار میخی


با حربه مرگ اگر ستیزند

افتند چنانکه بر نخیزند


هر صبح کز این رواق دلکش

در خرمن عالم افتد آتش


هر شام کز این خم گل‌آلود

بر خنبره فلک شود دود


تعلیم گر تو شد که اینجای

آتشکده‌ایست دود پیمای


لیلی ز فراق شوی بی‌کام

می‌جست ز جا چو گور از دام


از رفتنش ارچه سود سنجید

با اینهمه شوی بود رنجید


می‌کرد ز بهر شوی فریاد

وآورده نهفته دوست را یاد


از محنت دوست موی می‌کند

اما به طفیل شوی می‌کند


اشک از پی دوست دانه می‌کرد

شوی شده را بهانه می‌کرد


بر شوی ز شیونی که خواندی

در شیوه دوست نکته راندی


شویش ز برون پوست بودی

مغزش همه دوست دوست بودی


رسم عربست کز پس شوی

ننماید زن به هیچکس روی


سالی دو به خانه در نشیند

او در کس و کس در او نبیند


نالد به تضرعی که داند

بیتی به مراد خویش خواند


لیلی به چنین بهانه حالی

خرگاه ز خلق کرد خالی


بر قاعده مصیبت شوی

با غم بنشست روی در روی


چون یافت غریو را بهانه

برخاست صبوری از میانه


می‌برد به شرط سوگواری

بر هفت فلک خروش و زاری


شوریدگی دلیر می‌کرد

خود را به تپانچه سیر می‌کرد


می‌زد نفسی چنانکه می‌خواست

خوف و خطرش ز راه برخاست

شرطست که وقت برگ‌ریزان

خونابه شود ز برگ‌ریزان

خونی که بود درون هر شاخ

بیرون چکد از مسام سوراخ


قاروره آب سرد گردد

رخساره باغ زرد گردد


شاخ آبله هلاک یابد

زر جوید برگ و خاک یابد


نرگس به جمازه بر نهد رخت

شمشاد در افتد از سر تخت


سیمای سمن شکست گیرد

گل نامه غم به دست گیرد


بر فرق چمن کلاله خاک

پیچیده شود چو مار ضحاک


چون باد مخالف آید از دور

افتادن برگ هست معذور


کانان که ز غرقگه گریزند

ز اندیشه باد رخت ریزند


نازک جگران باغ رنجور

شیرین نمکان تاک مخمور


انداخته هندوی کدیور

زنگی بچگان تاک را سر


سرهای تهی ز طره کاخ

آویخته هم به طره شاخ


سیب از زنخی بدان نگونی

بر نار زنخ زنان که چونی


نار از جگر کفیده خویش

خونابه چکانده بر دل ریش


بر پسته که شد دهن دریده

عناب ز دور لب گزیده


در معرکه چنین خزانی

شد زخم رسیده گلستانی


لیلی ز سریر سر بلندی

افتاد به چاه دردمندی


شد چشم زده بهار باغش

زد باد تپانچه بر چراغش


آن سر که عصابهای زر بست

خود را به عصا به دگر بست


گشت آن تن نازک قصب پوش

چون تار قصب ضعیف و بی‌توش


شد بدر مهیش چون هلالی

وان سرو سهیش چون خیالی


سودای دلش به سر درآمد

سرسام سرش به دل برآمد


گرمای تموز ژاله را برد

باد آمد و برگ لاله را برد


تب لرزه شکست پیکرش را

تبخاله گزید شکرش را


بالین طلبید زاد سروش

وز سرو فتاده شد تذروش


افتاد چنانکه دانه از کشت

سر بند قصب به رخ فرو هشت


بر مادر خویش راز بگشاد

یکباره در نیاز بگشاد


کای مادر مهربان چه تدبیر

کاهو بره زهر خورد با شیر


در کوچگه اوفتاد رختم

چون سست شدم مگیر سختم


خون می‌خورم این چه مهربانیست

جان می‌کنم این چه زندگانیست


چندان جگر نهفته خوردم

کز دل به دهن رسید دردم


چون جان ز لبم نفس گشاید

گر راز گشاده گشت شاید


چون پرده ز راز بر گرفتم

بدرود که راه در گرفتم


در گردنم آر دست یکبار

خون من و گردن تو زنهار


کان لحظه که جان سپرده باشم

وز دوری دوست مرده باشم


سرمم ز غبار دوست درکش

نیلم ز نیاز دوست برکش


فرقم ز گلاب اشک تر کن

عطرم ز شمامه جگر کن


بر بند حنوطم از گل زرد

کافور فشانم از دم سرد


خون کن کفنم که من شهیدم

تا باشد رنگ روز عیدم


آراسته کن عروس‌وارم

بسپار به خاک پرده دارم


آواره من چو گردد آگاه

کاواره شدم من از وطن گاه


دانم که ز راه سوگواری

آید به سلام این عماری


چون بر سر خاک من نشیند

مه جوید لیک خاک بیند


بر خاک من آن غریب خاکی

نالد به دریغ و دردناکی


یاراست و عجب عزیز یاراست

از من به بر تو یادگار است


از بهر خدا نکوش داری

در وی نکنی نظر به خواری


آن دل که نیابیش بجوئی

وان قصه که دانیش بگوئی


من داشته‌ام عزیزوارش

تو نیز چو من عزیز دارش


گو لیلی ازین سرای دلگیر

آن لحظه که می‌برید زنجیر


در مهر تو تن به خاک می‌داد

بر یاد تو جان پاک می‌داد


در عاشقی تو صادقی کرد

جان در سر کار عاشقی کرد


احوال چه پرسیم که چون رفت

با عشق تو از جهان برون رفت


تا داشت در این جهان شماری

جز با غم تو نداشت کاری


وان لحظه که در غم تو می‌مرد

غمهای تو راه توشه می‌برد


وامروز که در نقاب خاکست

هم در هوس تو دردناکست


چون منتظران درین گذرگاه

هست از قبل تو چشم بر راه


می‌پاید تا تو در پی آیی

سرباز پس است تا کی آیی


یک ره برهان از انتظارش

در خز به خزینه کنارش


این گفت و به گریه دیده‌تر کرد

وآهنگ ولایت دگر کرد


چون راز نهفته بر زبان داد

جانان طلبید و زود جان داد


مادر که عروس را چنان دید

آیا که قیامت آن زمان دید


معجز ز سر سپید بگشاد

موی چو سمن به باد برداد


در حسرت روی و موی فرزند

برمیزد و موی و روی می‌کند


هر مویه که بود خواندش از بر

هر موی که داشت کندش از سر


پیرانه گریست بر جوانیش

خون ریخت بر آب زندگانیش


گه ریخت سرشک بر سرینش

گه روی نهاد بر جبینش


چندان ز سرشگهاش خون رست

کان چشمه آب را به خون شست


چندان ز غمش به مهر نالید

کز ناله او سپهر نالید


آن نوحه که خون شود بدو سنگ

می‌کرد بران عقیق گلرنگ


مه را ز ستاره طوق بربست

صندوق جگر هم از جگر بست


آراستش آنچنان که فرمود

گل را به گلاب و عنبرآلود


بسپرد به خاک و نامدش باک

کاسایش خاک هست در خاک


خاتون حصار شد حصاری

آسود غم از خزینه‌داری


طغرا کش این مثال مشهور

بر شقه چنان نبشت منشور


کز حادثه وفات آن ماه

چون قیس شکسته دل شد آگاه


گریان شد و تلخ تلخ بگریست

بی گریه تلخ در جهان کیست


آمد سوی آن حظیره جوشان

چون ابر شد از درون خروشان


بر مشهد او که موج خون بود

آن سوخته دل مپرس چون بود


از دیده چو خون سرشک ریزان

مردم ز نفیر او گریزان


در شوشه تربتش به صد رنج

پیچید چنانکه مار بر گنج


از بس که سرشک لاله‌گون ریخت

لاله ز گیاه گورش انگیخت


خوناب جگر چو شمع پالود

بگشاد زبان آتش آلود


وانگاه به دخمه سر فرو کرد

می‌گفت و همی گریست از درد


کای تازه گل خزان رسیده

رفته ز جهان جهان ندیده


چونی ز گزند خاک چونی

در ظلمت این مغاک چونی


آن خال چو مشک دانه چونست

وان چشمک آهوانه چونست


چونست عقیق آبدارت

وآن غالیه‌های تابدارت


نقشت به چه رنگ می‌طرازند

شمعت به چه طشت می‌گدازند


بر چشم که جلوه می‌نمائی

در مغز که نافه می‌گشائی


سروت به کدام جویبار است

بزمت به کدام لاله زاراست


چونی ز گزندهای این خار

چون می‌گذرانی اندر این غار


در غار همیشه جای ماراست

ای ماه ترا چه جای غاراست


بر غار تو غم خورم که یاری

چون غم نخورم که یار غاری


هم گنج شدی که در زمینی

گر گنج نه‌ای چرا چنینی


هر گنج که درون غاریست

بر دامن او نشسته ماریست


من مار کز آشیان برنجم

بر خاک تو پاسبان گنجم


شوریده بدی چو ریگ در راه

آسوده شدی چو آب در چاه


چون ماه غریبیت نصیب است

از مه نه غریب اگر غریب است


در صورت اگر ز من نهانی

از راه صفت درون جانی


گر دور شدی ز چشم رنجور

یک چشم زد از دلم نه‌ای دور


گر نقش تو از میانه برخاست

اندوه تو جاودانه برجاست


این گفت و نهاد دست بر دست

چرخی زد و دستبند بشکست


برداشت ره ولایت خویش

مشتی ددگانش از پس و پیش


در رقص رحیل ناقه می‌راند

بر حسب فراق بیت می‌خواند


در گفتن حالت فراقی

حرفی ز وفا نماند باقی


می‌داد به گریه ریگ را رنگ

می‌زد سری از دریغ بر سنگ


بر رهگذری نماند خاری

کز ناله نزد بر او شراری


در هیچ رهی نماند سنگی

کز خون خودش نداد رنگی


چون سخت شدی ز گریه کارش

برخاستی آرزوی یارش


از کوه درآمدی چو سیلی

رفتی سوی روضه گاه لیلی


سر بر سر خاک او نهادی

برخاک هزار بوسه دادی


با تربت آن بت وفا دار

گفتی غم دل به زاری زار


او بر سر شغل و محنت خویش

وان دام و دد ایستاده در پیش


او زمزم گشته ز آب دیده

وایشان حرمی در او کشیده


چشم از ره او جدا نکردند

کس را بر او رها نکردند


از بیم ددان بدان گذرگاه

بر جمله خلق بسته شد راه


تا او نشدی ز مرغ تا مور

کس پی ننهاد گرد آن گور


زینسان ورقی سیاه می‌کرد

عمری به هوس تباه می‌کرد


روزی دو سه با سگان آن ده

می‌زیست چنانکه مرگ از او به


گه قبله ز گور یار می‌ساخت

گاه از پس گور دشت می‌تاخت


در دیده مور بود جایش

وز گور به گور بود پایش


وآخر چو به کار خویش درماند

او نیز رحیل نامه برخواند

انگشت کش سخن سرایان

این قصه چنین برد به پایان


کان سوخته خرمن زمانه

شد خرمنی از سرشک دانه


دستاس فلک شکست خردش

چون خرد شکست باز بردش


زانحال که بود زارتر گشت

بی‌زورتر و نزارتر گشت


جانی ز قدم رسیده تا لب

روزی به ستم رسیده تا شب


نالنده ز روی دردناکی

آمد سوی آن عروس خاکی


در حلقه آن حظیره افتاد

کشتیش در آب تیره افتاد


غلطید چو مور خسته کرده

پیچید چو مار زخم خورده


بیتی دو سه زارزار برخواند

اشکی دو سه تلخ تلخ بفشاند


برداشت بسوی آسمان دست

انگشت گشاد و دیده بربست


کای خالق هرچه آفرید است

سوگند به هرچه برگزیداست


کز محنت خویش وارهانم

در حضرت یار خود رسانم


آزاد کنم ز سخت جانی

واباد کنم به سخت رانی


این گفت و نهاد بر زمین سر

وان تربت را گرفت در بر


چون تربت دوست در برآورد

ای دوست بگفت و جان برآورد


او نیز گذشت از این گذرگاه

وان کیست که نگذرد بر اینراه


راهیست عدم که هر چه هستند

از آفت قطع او نرستند


ریشی نه که غورگاه غم نیست

خاریده ناخن ستم نیست


ای چون خر آسیا کهن لنگ

کهتاب نو روی کهربا رنگ


دوری کن از این خراس گردان

کو دور شد از خلاص مردان


در خانه سیل ریز منشین

سیل آمد، سیل، خیز، منشین


تا پل نشکست بر تو گردون

زین پل به جهان جمازه بیرون


در خاک مپیچ کو غباریست

با طبع مساز کو شراریست


بر تارک قدر خویش نه پای

تا بر سر آسمان کنی جای


دایم به تو بر جهان نماند

آنرا مپرست کان نماند


مجنون ز جهان چو رخت بر بست

از سرزنش جهانیان رست


بر مهد عروس خوابنیده

خوابش بربود و بست دیده


ناسود درین سرای پر دود

چون خفت مع‌الغرامه آسود


افتاده بماند هم بر آن حال

یک ماه و شنیده‌ام که یک سال


وان یاوگیان رایگان گرد

پیرامن او گرفته ناورد


او خفته چو شاه در عماری

وایشان همه در یتاق داری


بر گرد حظیره خانه گردند

زان گور گه آشیانه گردند


از بیم درندگان چپ و راست

آمد شد خلق جمله برخاست


نظارگیی که دیدی از دور

شوریدن آن ددان چو زنبور


پنداشتی آن غریب خسته

آنجاست به رسم خود نشسته


وان تیغ زنان به قهرمانی

بر شاه کنند پاسبانی


آگاه نه زانکه شاه مرد است

بادش کمر و کلاه برداست


وان جیفه خون به خرج کرده

دری به غبار درج کرده


از زلزلهای دور افلاک

شد ریخته و فشانده بر خاک


در هیئت او ز هر نشانی

نامانده به جا جز استخوانی


زان گرگ سگان استخوانخوار

کسرا نه به استخوان او کار


چندان که ددان بدند بر جای

ننهاد در آن حرم کسی پای


مردم ز حفاظ با نصیب است

این مردمی از ددان غریب است


شد سال گذشته وان دد و دام

آواره شدند کام و ناکام


دوران چو طلسم گنج بربود

وان قفل خزینه بند فرسود


گستاخ روان آن گذرگاه

کردند درون آن حرم راه


دیدند فتاده مهربانی

مغزی شده مانده استخوانی


چون محرم دیده ساختندش

از راه وفا شناختندش


آوازه روانه شد به هر بوم

شد در عرب این فسانه معلوم


خویشان و گزیدگان و پاکان

جمع آمده جمله دردناکان


رفتند و در او نظاره کردند

تن خسته و جامه پاره کردند


وان کالبد گهر فشانده

همچون صدف سپید مانده


گرد صدفش چو در زدودند

بازش چو صدف عبیر سودند


او خود چو غبار مشگوش داشت

از نافه عشق بوی خوش داشت


در گریه شدند سوکواران

کردند بر او سرشک باران


شستند به آب دیده پاکش

دادند ز خاک هم به خاکش


پهلوگه دخمه را گشادند

در پهلوی لیلیش نهادند


خفتند به ناز تا قیامت

برخاست ز راهشان ملامت


بودند در این جهان به یک عهد

خفتند در آن جهان به یک مهد


کردند چنانکه داشت راهی

بر تربت هردو روضه گاهی


آن روضه که رشک بوستان بود

حاجتگه جمله دوستان بود


هرکه آمدی از غریب و رنجور

در حال شدی ز رنج و غم دور


زان روضه کسی جدا نگشتی

تا حاجت او روا نگشتی

شاها ملکا جهان پناها

یک شاه نه بل هزار شاها


جمشید یکم به تخت‌گیری

خورشید دوم به بی‌نظیری


شروانشه کیقباد پیکر

خاقان کبیر ابوالمظفر


نی شروانشاه بل جهانشاه

کیخسرو ثانی اختسان شاه


ای ختم قران پادشاهی

بی‌خاتم تو مباد شاهی


روزی که به طالع مبارک

بیرون بری از سپهر تارک


مشغول شوی به شادمانی

وین نامه نغز را بخوانی


از پیکر این عروس فکری

گه گنج بری و گاه بکری


آن باد که در پسند کوشی

ز احسنت خودش پرند پوشی


در کردن این چنین تفضل

از تو کرم وز من تو کل


گرچه دل پاک و بخت فیروز

هستند تو را نصیحت آموز


زین ناصح نصرت آلهی

بشنو دو سه حرف صبحگاهی


بر کام جهان جهان بپرداز

کان به که تومانی از جهان باز


ملکی که سزای رایت تست

خود در حرم ولایت تست


داد و دهشت کران ندارد

گر بیش کنی زیان ندارد


کاریکه صلاح دولت تست

در جستن آن مکن عنان سست


از هرچه شکوه تو به رنج است

پردازش اگرچه کان و گنج است


موئی مپسند ناروائی

در رونق کار پادشائی


دشمن که به عذر شد زبانش

ایمن مشو وز در برانش


قادر شو و بردبار می‌باش

می می‌خور و هوشیار می‌باش


بازوی تو گرچه هست کاری

از عون خدای خواه یاری


رای تو اگرچه هست هشیار

رای دیگران ز دست مگذار


با هیچ دو دل مشو سوی حرب

تا سکه درست خیزد از ضرب


از صحبت آن کسی بپرهیز

کو باشد گاه نرم و گه تیز


هرجا که قدم نهی فراپیش

باز آمدن قدم بیندیش


تا کار به نه قدم برآید

گر ده نکنی به خرج شاید


مفرست پیام داد جویان

الا به زبان راست گویان


در قول چنان کن استواری

کایمن شود از تو زینهاری


کس را به خود از رخ گشوده

گستاخ مکن نیازموده


بر عهد کس اعتماد منمای

تا در دل خود نیابیش جای


مشمار عدوی خرد را خرد

خار از ره خود چنین توان برد


در گوش کسی میفکن آن راز

کازرده شوی ز گفتنش باز


آنرا که زنی ز بیخ بر کن

وآنرا که تو برکشی میفکن


از هرچه طلب کنی شب و روز

بیش از همه نیکنامی اندوز


بر کشتن آنکه با زبونیست

تعجیل مکن اگرچه خونیست


بر دوری کام خویش منگر

کاقبال تواش درآرد از در


زاینجمله فسانها که گویم

با تو به سخن بهانه جویم


گرنه دل تو جهان خداوند

محتاج نشد به جنس این پند


زانجا که تراست رهنمائی

ناید ز تو جز صواب رائی


درع تو به زیر چرخ گردان

بس باد دعای نیک مردان


حرز تو به وقت شادکامی

بس باشد همت نظامی


یارب ز جمال این جهاندار

آشوب و گزند را نهاندار


هر در که زند تو سازکارش

هرجا که رود تو باش یارش


بادا همه اولیاش منصور

و اعداش چنانکه هست مقهور


این نامه که نامدار وی باد

بر دولت وی خجسته پی باد


هم فاتحه‌ایش هست مسعود

هم عاقبتیش باد محمود

ای جهان دیده بود خویش از تو

هیچ بودی نبوده پیش از تو


در بدایت بدایت همه چیز

در نهایت نهایت همه چیز


ای برآرنده سپهر بلند

انجم افروز و انجمن پیوند


آفریننده خزاین جود

مبدع و آفریدگار وجود


سازمند از تو گشته کار همه

ای همه و آفریدگار همه


هستی و نیست مثل و مانندت

عاقلان جز چنین ندانندت


روشنی پیش اهل بینائی

نه به صورت به صورت آرائی


به حیاتست زنده موجودات

زنده لیک از وجود تست حیات


ای جهان را ز هیچ سازنده

هم نوا بخش و هم نوازنده


نام تو کابتدای هر نامست

اول آغاز و آخر انجامست


اول الاولین به پیش شمار

و آخرالاخرین به آخر کار


هست بود همه درست به تو

بازگشت همه به تست به تو


بسته بر حضرت تو راه خیال

بر درت نانشسته گرد زوال


تو نزادی و آن دیگر زادند

تو خدائی و آن دیگر بادند


به یک اندیشه راه بنمائی

به یکی نکته کار بگشائی


وانکه نااهل سجده شد سر او

قفل بر قفل بسته شد در او


تو دهی صبح را شب افروزی

روز را مرغ و مرغ را روزی


تو سپردی به آفتاب و به ماه

دو سرا پرده سپید و سیاه


روز و شب سالکان راه تواند

سفته گوشان بارگاه تواند


جز به حکم تو نیک و بد نکنند

هیچ کاری به حکم خود نکنند


تو بر افروختی درون دماغ

خردی تابناکتر ز چراغ


با همه زیرکی که در خردست

بی‌خودست از تو و به جای خودست


چون خرد در ره تو پی گردد

گرد این کار و هم کی گردد


جان که او جوهرست و در تن ماست

کس نداند که جای او به کجاست


تو که جوهر نیی نداری جای

چون رسد در تو وهم شیفته رای


ره نمائی و رهنمایت نه

همه جائی و هیچ جایت نه


ما که جزئی ز سبع گردونیم

با تو بیرون هفت بیرونیم


عقل کلی که از تو یافته راه

هم ز هیبت نکرده در تو نگاه


ای ز روز سپید تا شب داج

به مددهای فیض تو محتاج


حال گردان توئی بهر سانی

نیست کس جز تو حال گردانی


تا نخواهی تو نیک و بد نبود

هستی کس به ذات خود نبود


تو دهی و تو آری از دل سنگ

آتش لعل و لعل آتش رنگ


گیتی و آسمان گیتی گرد

بر در تو زنند بردا برد


هر کسی نقش بند پرده تست

همه هیچند کرده کرده تست


بد و نیک از ستاره چون آید

که خود از نیک و بد زبون آید


گر ستاره سعادتی دادی

کیقباد از منجمی زادی


کیست از مردم ستاره‌شناس

که به گنجینه ره برد به قیاس


تو دهی بی میانجی آنرا گنج

که نداند ستاره هفت از پنج


هر چه هست از دقیقه‌های نجوم

با یکایک نهفته‌های علوم


خواندم و سر هر ورق جستم

چون ترا یافتم ورق شستم


همه را روی در خدا دیدم

در خدا بر همه ترا دیدم


ای به تو زنده هر کجا جانیست

وز تنور تو هر کرا نانیست


بر در خویش سرفرازم کن

وز در خلق بی‌نیازم کن


نان من بی‌میانجی دگران

تو دهی رزق بخش جانوران


چون به عهد جوانی از بر تو

بر در کس نرفتم از در تو


همه را بر درم فرستادی

من نمی‌خواستم تو می‌دادی


چون که بر درگه تو گشتم پیر

ز آنچه ترسیدنیست دستم گیر


چه سخن کاین سخن خطاست همه

تو مرائی جهان مراست همه


من سر گشته را ز کار جهان

تو توانی رهاند باز رهان


در که نالم که دستگیر توئی

در پذیرم که درپذیر توئی


راز پوشنده گرچه هست بسی

بر تو پوشیده نیست راز کسی


غرضی کز تو نیست پنهانی

تو بر آور که هم تو میدانی


از تو نیز ار بدین غرض نرسم

با تو هم بی غرض بود نفسم


غرض آن به که از تو می‌جویم

سخن آن به که با تو می‌گویم


راز گویم به خلق خوار شوم

با تو گویم بزرگوار شوم


ای نظامی پناه‌پرور تو

به در کس مرانش از در تو


سر بلندی ده از خداوندی

همتش را به تاج خرسندی


تا به وقتی که عرض کار بود

گرچه درویش تاجدار بود

نقطه خط اولین پرگار

خاتم آخر آفرینش کار


نوبر باغ هفت چرخ کهن

دره‌التاج عقل و تاج سخن


کیست جز خواجه مؤید رای

احمد مرسل آن رسول خدای


شاه پیغمبران به تیغ و به تاج

تیغ او شرع و تاج او معراج


امی و امهات را مایه

فرش را نور و عرش را سایه


پنج نوبت زن شریعت پاک

چار بالش نه ولایت خاک


همه هستی طفیل و او مقصود

او محمد رسالتش محمود


ز اولین گل که آدمش بفشرد

صافی او بود و دیگران همه درد


و آخرین دور کاسمان راند

خطبه خاتمت هم او خواند


امر و نهیش به راستی موقوف

نهی او منکر امر او معروف


آنکه از فقر فخر داشت نه رنج

چه حدیثیست فقر و چندان گنج؟


وانک ازو سایه گشت روی سپید

چه سخن سایه وانگهی خورشید؟


ملک را قایم الهی بود

قایم انداز پادشاهی بود


هرکه برخاست می‌فکندش پست

وانکه افتاد می‌گرفتش دست


با نکو گوهران نکو می‌کرد

قهر بد گوهران هم او می‌کرد


تیغ از اینسو به قهر خونریزی

رفق از آنسو به مرهم‌آمیزی


مرهمش دل نواز تنگ دلان

آهنش پای‌بند سنگدلان


آنک با او بر اسب زین بستند

بر کمرها دوال کین بستند


اینک امروز بعد چندین سال

همه بر کوس او زنند دوال


گرچه ایزد گزید از دهرش

وین جهان آفرید از بهرش


چشم او را که مهر ما زاغست

روضه گاهی برون ازین باغست


حکم هفصد هزار ساله شمار

تابع حکم او به هفت هزار


حلقه‌داران چرخ کحلی پوش

در ره بندگیش حلقه به گوش


چار یارش گزین به اصل و به فرع

چار دیوار گنج خانه شرع


ز آفرین بود نور بینش او

کافرینها بر آفرینش او


با چنان جان که هر دمش مددیست

از زمین تا به آسمان جسدیست


آن جسد را حیات ازین جانست

همه تختند و او سلیمانست


نفسش بر هوا چو مشک افشاند

رطب‌تر ز نخل خشک افشاند


معجزش خار خشک را رطبست

رطبش خار دشمن این عجبست


کرده ناخن برای انگشتش

سیب مه را دو نیم در مشتش


سیب را گر ز قطع بیم کند

ناخنه روشنان دو نیم کند


آفرین کردش آفریننده

کین گزین بود و او گزیننده


باد بیش از مدار چرخ کبود

بر گزیننده و گزیده درود

چون نگنجید در جهان تاجش

تخت بر عرش بست معراجش


سر بلندیش راز پایه پست

جبرئیل آمده براق به دست


گفت بر باد نه پی خاکی

تا زمینیت گردد افلاکی


پاس شب را ز خیل خانه خاص

توئی امشب یتاق دار خلاص


سرعت برق این براق تراست

برنشین کامشب این یتاق تراست


چونکه تیر یتاقت آوردم

به جنیبت براقت آوردم


مهد بر چرخ ران که ماه توئی

بر کواکب دوان که شاه توئی


شش جهت را ز هفت بیخ برآر

نه فلک را به چار میخ برآر


بگذران از سماک چرخ سمند

قدسیان را درآر سر به کمند


عطر سایان شب به کار تواند

سبز پوشان در انتظار تواند


نازنینان مصر این پر کار

بر تو عاشق شدند یوسف‌وار


خیز تا در تو یک نظاره کنند

هم کف و هم ترنج پاره کنند


آسمان را به زیر پایه خویش

طره نو کن ز جعد سایه خویش


بگذران مرکب از سپهر بلند

درکش ایوان قدس را به کمند


شبروان را شکوفه ده چو چراغ

تازه روباش چون شکوفه باغ


شب شب تست و وقت وقت دعاست

یافت خواهی هرآنچه خواهی خواست


تازه‌تر کن فرشتگان را فرش

خیمه زن بر سریر پایه عرش


عرش را دیده برفروز به نور

فرش را شقه در نورد ز دور


تاج بستان که تاجور تو شدی

بر سرآی از همه که سر تو شدی


سر برآور به سر فراختنی

دو جهان خاص کن به تاختنی


راه خویش از غبار خالی کن

عزم درگاه لایزالی کن


تا به حق‌القدوم آن قدمت

بر دو عالم روان شود علمت


چون محمد ز جبرئیل به راز

گوش کرد این پیام گوش نواز


زان سخن هوش را تمامی داد

گوش را حلقه غلامی داد


دو امین بر امانتی گنجور

این ز دیو آن ز دیو مردم دور


آن امین خدای در تنزیل

واین امین خرد به قول و دلیل


آن رساند آنچه بود شرط پیام

وین شنید آنچه بود سر کلام


در شب تیره آن سراج منیر

شد ز مهر مراد نقش پذیر


گردن از طوق آن کمند نتافت

طوق زر جز چنین نشاید یافت


برق کردار بر براق نشست

تازیش زیر و تازیانه به دست


چون در آورد در عقابی پای

کبک علوی خرام جست ز جای


برزد از پای پر طاووسی

ماه بر سر چو مهد کاووسی


می‌پرید آنچنان کزان تک و تاب

پر فکند از پیش چهار عقاب


هرچه را دید زیر گام کشید

شب لگد خورد و مه لگام کشید


وهم دیدی که چون گذارد گام؟

برق چون تیغ بر کشد ز نیام؟


سرعت عقل در جهانگردی؟

جنبش روح در جوانمردی؟


بود باراهواریش همه لنگ

با چنین پی فراخیش همه تنگ


با تکش سیر قطب خالی شد

گر جنوبی و گر شمالی شد


در مسیرش سماک آن جدول

کاه رامح نمود و گاه اعزل


چون محمد به رقص پای براق

در نبشت این صحیفه را اوراق


راه دروازه جهان برداشت

دوری از دور آسمان برداشت


می‌برید از منازل فلکی

شاهراهی به شهپر ملکی


ماه را در خط حمایل خویش

داد سر سبزی از شمایل خویش


بر عطارد ز نقره کاری دست

رنگی از کوره رصاصی بست


زهره را از فروغ مهتابی

برقعی برکشید سیمابی


گرد راهش به ترکتاز سپهر

تاج زرین نهاد بر سر مهر


سبز پوشید چون خلیفه شام

سرخ پوشی گذاشت بر بهرام


مشتری را ز فرق سر تا پای

دردسر دید و گشت صندل سای


تاج کیوان چو بوسه زد قدمش

در سواد عبیر شد علمش


او خرامان چو باد شبگیری

برهیونی چو شیر زنجیری


هم رفیقش ز ترکتاز افتاد

هم براقش ز پویه باز افتاد


منزل آنجا رساند کز دوری

دید در جبرئیل دستوری


سر برون زد ز مهد میکائیل

به رصدگاه صوراسرافیل


گشت از آن تخت نیز رخت گرای

رفرف و سدره هردو ماند به جای


همرهان را به نیمه ره بگذاشت

راه دریای بی‌خودی برداشت


قطره بر قطره زان محیط گذشت

قطر بر قطر هر چه بود نوشت


چون درآمد به ساق عرش فراز

نردبان ساخت از کمند نیاز


سر برون زد ز عرش نورانی

در خطرگاه سر سبحانی


حیرتش چون خطر پذیری کرد

رحمت آمد لگام گیری کرد


قاب قوسین او در آن اثنا

از دنی رفت سوی او ادنی


چون حجاب هزار نور درید

دیده در نور بی‌حجاب رسید


گامی از بود خود فراتر شد

تا خدا دیدنش میسر شد


دید معبود خویش را به درست

دیده از هر چه دیده بود بشست


دیده بر یک جهت نکرد مقام

کز چپ و راست می‌شنید سلام


زیر و بالا و پیش و پس چپ و راست

یک جهت گشت و شش جهت برخاست


شش جهت چون زبانه تیز کند؟

هم جهان هم جهت گریز کند


بی جهت با جهت ندارد کار

زین جهت بی جهت شد آن پرگار


تا نظر بر جهت نقاب نبست

دل ز تشویش و اضطراب نرست


جهت از دیده چون نهان باشد؟

دیدن بی‌جهت چنان باشد


از نبی جز نفس نبود آنجا

همه حق بود و کس نبود آنجا


همگی را جهت کجا سنجد

در احاطت جهت کجا گنجد


شربت خاص خورد و خلعت خاص

یافت از قرب حق برات خلاص


جامش اقبال و معرفت ساقی

هیچ باقی نماند در باقی


بامدارای صد هزار درود

آمد از اوج آن مدار فرود


هرچه آورد بذل یاران کرد

وقف کار گناهکاران کرد


ای نظامی جهان پرستی چند

بر بلندی برای پستی چند


کوش تا ملک سرمدی یابی

وان ز دین محمدی یابی


عقل را گر عقیده دارد پاس

رستگاری به نور شرع شناس

چون اشارت رسید پنهانی

از سرا پرده سلیمانی


پر گرفتم چو مرغ بال گشای

تا کنم بر در سلیمان جای


در اشارت چنان نمود برید

که هلالی برآورد از شب عید


آنچنان کز حجاب تاریکی

کس نبیند در او ز باریکی


تا کند صید سحرسازی تو

جاودان را خیال بازی تو


پلپلی چند را بر آتش ریز

غلغلی در فکن به آتش تیز


مومی افسرده را در این گرمی

نرم گردان ز بهر دل نرمی


مهد بیرون جهان ازین ره تنگ

پای کوبی بس است بر خر لنگ


عطسه‌ای ده ز کلک نافه گشای

تا شود باد صبح غالیه سای


باد گو رقص بر عبیر کند

سبزه را مشک در حریر کند


رنج بر وقت رنج بردن تست

گنج شه در ورق شمردن تست


رنج برد تو ره به گنج برد

ببرد گنج هر که رنج برد


تاک انگور تا نگرید زار

خنده خوش نیارد آخر کار


مغز بی‌استخوان ندید کسی

انگبینی کجاست بی‌مگسی


ابر بی آب چند باشی چند

گرم داری تنور نان در بند


پرده بر بند و چابکی بنمای

روی بکران پردگی بگشای


چون برید از من این غرض درخواست

شادمانی نشست و غم برخاست


جستم از نامه‌های نغز نورد

آنچه دل را گشاده داند گرد


هرچه تاریخ شهر یاران بود

در یکی نامه اختیار آن بود


چابک اندیشه رسیده نخست

همه را نظم داده بود درست


مانده زان لعل ریزه لختی گرد

هر یکی زان قراضه چیزی کرد


من از آن خرده چو گهر سنجی

بر تراشیدم این چنین گنجی


تا بزرگان چو نقد کار کنند

از همه نقدش اختیار کنند


آنچ ازو نیم گفته بد گفتم

گوهر نیم سفته را سفتم


وانچ دیدم که راست بود و درست

ماندمش هم برآن قرار نخست


جهد کردم که در چنین ترکیب

باشد آرایشی ز نقش غریب


بازجستم ز نامه‌های نهان

که پراکنده بود گرد جهان


زان سخنها که تازیست و دری

در سواد بخاری و طبری


وز دگر نسخها پراکنده

هر دری در دفینی آکنده


هر ورق کاوفتاد در دستم

همه را در خریطه‌ای بستم


چون از آن جمله در سواد قلم

گشت سر جمله‌ام گزیده بهم


گفتمش گفتنی که بپسندند

نه که خود زیرکان بر او خندند


دیر این نامه را چو زند مجوس

جلوه زان داده‌ام به هفت عروس


تا عروسان چرخ اگر یک راه

در عروسان من کنند نگاه


از هم آرایشی و هم کاری

هر یکی را یکی کند یاری


آخر از هفت خط که یار شود

نقطه‌ای بر نشان کار شود


نقشبند ارچه نقش ده دارد

سر یک رشته را نگهدارد


یک سر رشته گر ز خط گردد

همه سررشته‌ها غلط گردد


کس برین رشته گرچه راست نرفت

راستی در میان ماست نرفت


من چو رسام رشته پیمایم

از سر رشته نگذرد پایم


رشته یکتاست ترسم از خطرش

خاصه ز اندازه برده‌ام گهرش


در هزار آب غسل باید کرد

تا به آبی رسی که شاید خورد


آبی انداختند و مردم شد

آب انداخته بسی گم شد


من کزان آب در کنم چو صدف

ارزم آخر به مشتی آب و علف


سخنی خوشتر از نواله نوش

کی سخاسوی من ندارد گوش


در سخاو سخن چه می‌پیچم

کار بر طالع است و من هیچم


نسبت عقربی است با قوسی

بخل محمود بذل فردوسی


اسدی را که بودلف بنواخت

طالع و طالعی بهم در ساخت


من چه می‌گویم این چه گفت منست

کبم از ابر و درم از عدنست


صدف از ابر گر سخا بیند

ابر نیز از صدف وفا بیند


کابر آنچ از هوا نثار کند

صدفش در شاهوار کند


این سخن را که جاه می‌خواهم

مدد از فیض شاه می‌خواهم


هرچه او را عیار یا عددیست

سبب استقامتش مددیست


ور مدد پیش بارگه باشد

چار در چار شانزده باشد


جبرئیلم به جنی قلمم

بر صحیفه چنین کشد رقمم


کین فسون را که جنی آموز است

جامه نو کن که فصل نوروز است


آنچنان کن ز دیو پنهانش

که نبیند مگر سلیمانش


زو طلب کن مرا که فخر من اوست

من کیم بازمانده لختی پوست


موم سادم ز مهر خاتم دور

خالی از انگبین و از زنبور


تا سلیمان ز نقش خاتم خویش

مهر من بر چه صورت آرد بیش


روی اگر سرخ و گر سیاه بود

نقشبندش دبیر شاه بود


بر من آن شد که در سخن سنجی

ده دهی زر دهم نه ده پنجی


نخرد گر کسی عبیر مرا

مشک من مایه بس حریر مرا


زان نمطها که رفت پیش از ما

نوبری کس نداد بیش از ما


نغز گویان که گفتنی گفتند

مانده گشتند و عاقبت خفتند


ما که اجری تراش آن گرهیم

پند واگیر داهیان دهیم


گرچه ز الفاظ خود به تقصیریم

در معانی تمام تدبیریم


پوست بی‌مغز دیده‌ایم چو خواب

مغز بی‌پوست داده‌ایم چو آب


با همه نادری و نو سخنی

برنتابیم روی از آن کهنی


حاصلی نیست زین در آمودن

جز به پیمانه باد پیمودن


چیست کانرا من جواهرسنج

بر نسنجیدم از جواهر و گنج


برگشادم بسی خزانه خاص

هم کلیدی نیافتم به خلاص


با همه نزلهای صبح نزول

هم به استغفر اللهم مشغول


ای نظامی مسیح تو دم تست

دانش تو درخت مریم تست


چون رطب ریز این درخت شدی

نیک بادت که نیک‌بخت شدی

ای دل از این خیال سازی چند

به خیالی خیال بازی چند


از سر این خیال درگذرم

دور به ز این خیالها نظرم


آنچه مقصود شد در این پرگار

چار فصل است به ز فصل بهار


اولین فصل آفرین خدای

کافرینش به فضل اوست به پای


واندگر فصل خطبه نبوی

کین کهن سکه زو گرفت نوی


فصل دیگر دعای شاه جهان

کان دعا در برآورد ز دهان


فصل آخر نصیحت آموزی

پادشه را به فتح و فیروزی


پادشاهی که ملک هفت اقلیم

دخل دولت بدو کند تسلیم


حجت مملکت به قول و به قهر

آیتی در خدا یگانی دهر


خسرو تاج بخش تخت نشان

بر سر تاج و تخت گنج فشان


عمده مملکت علاء الدین

حافظ و ناصر زمان و زمین


نام او رتبت علا دارد

گر گذشت از فلک روا دارد


فلک بی علا چه باشد پست

در علا بی فلک بلندی هست


شاه کرپ ارسلان کشور گیر

به ز آلپ ارسلان به تاج و سریر


مهدیی کافتاب این مهد است

دولتش ختم آخرین عهد است


رستمی کز فلک سواری رخش

هم بزرگ است و هم بزرگی بخش


همسر آسمان و هم کف ابر

هم به تن شیر و هم به نام هژبر


قفل هستی چو در کلید آمد

عالم از جوهری پدید آمد


اوست آن عالمی که از کف خویش

هردم آرد هزار جوهر بیش


صحف گردون ز شرح او ورقی

عرق دریا ز فیض او عرقی


بحر و بر هردو زیر فرمانش

بری و بحری آفرین خوانش


سربلندی چنان بلند سریر

کز بلندیش خرد گشت ضمیر


در بزرگی برابر ملک است

وز بلندی برادر فلک است


بر تن دشمنان برقع دوز

برق شمشیر اوست برقع سوز


نسل اقسنقری مؤید ازو

اب وجد با کمال ابجد ازو


فتح بر خاک پای او زده فرق

فتنه در آب تیغ او شده غرق


آب او آتش از اثیر انگیز

خاک او باد را عبیر آمیز


در نبردش که شیر خارد دم

اسب دشمن به سر شود نه به سم


در صبوحش که خون رز ریزد

زاب یخ بسته آتش انگیزد


حربه را چون به حرب تیز کند

روز را روز رستخیز کند


چون در کان جود بگشاید

گنج بخشد گناه بخشاید


شه چو دریاست بی‌دروغ و دریغ

جزر و مدش به تازیانه و تیغ


هرچه آرد به زخم تیغ فراز

به سر تازیانه بخشد باز


مشتری‌وار بر سپهر بلند

گور کیوان کند به سم سمند


گر ندیدی بر اژدها شیری

وافتابی کشیده شمشیری


شاه را بین که در مصاف و شکار

اژدها صورتست و شیر سوار


ناچخش زیر اژدهای علم

اژدها را چو مار کرده قلم


تنگی مطرحش به تیر دو شاخ

کرده بر شیر شرزه گور فراخ


نوک تیرش به هر کجا که بتافت

گه جگر دوخت گناه موی شکافت


بازی خرس برده از شمشیر

خرس بازی در آوریده به شیر


شیرگیری ولیک نز مستی

شیرگیری به اژدها دستی


گرگ درنده را به کوه سهند

دست و پائی به یک دو شاخ افکند


شه چو از گرگ دست و پا برده

شیر با او به دست و پا مرده


تیرش از دست گرگ و پای پلنگ

برسم گور کرده صحرا تنگ


صیدگاهش ز خون دریا جوش

گاه گرگینه گه پلنگی پوش


بر گرازی که تیغ راند تیز

گیرد از زخم او گراز گریز


چون به چرم کمان درآرد زور

چرم را بر گوزن سازد گور


کند ارپای در نهد به مصاف

سنگ را چون عقیق زهره شکاف


آن نماید به تیغ زهراندود

کاسمان از زمین برآرد دود


اوست در بزم ورزم یافته نام

جان ده و جان ستان به تیغ و به جام


خاک تیره ز روشنائی او

چشم روشن به آشنائی او


ناف خلقش چو کلک رسامان

مشک در جیب و لعل در دامان


گشته از مشک و لعل او همه جای

مملکت عقد بند و غالیه‌سای


از قبای چنو کله‌داری

ز آسمان تا زمین کله‌واری


وز کمان چنو جهان‌گیری

چرخ نه قبضه کمترین تیری


زان بزرگی که در سگالش اوست

چار گوهر چهار بالش اوست


دشمنش چون درخت بیخ زده

بر در او به چار میخ زده


ز آفتاب جلال اوست چو ماه

روی ما سرخ و روی خصم سیاه


چه عجب کافتاب زرین نعل

کوه را سنگ داد و کانرا لعل


گوهر کان حرم دریده اوست

کان گوهر درم خریده اوست


داد جرعش به کوه و دریا قوت

نام این در نشان آن یاقوت


پاس دار دو حکم در دو سرای

ضابط حکم خلق و حکم خدای


می‌پذیرد ز فیض یزدان ساز

می‌رساند به بندگانش باز


چون جهان زو گرفت پیروزی

فرخی بادش از جهان روزی


همه روزش خجسته باد به فال

پادشاهیش را مباد زوال


نظم اولاد او به سعد نجوم

در بدر باد تا ابد منظوم


از فروغ دو صبح زیبا چهر

باد روشن چو آفتاب سپهر


دو ملک زاده بلند سریر

این جهان‌جوی و آن ولایت‌گیر


این فریدون صفت به دانش ورای

وان به کیخسروی رکیب گشای


نقش این بر طراز افسروگاه

نصرت‌الدین ملک محمد شاه


نام آن بر فلک ز راه رصد

گشته من بعدی اسمه احمد


دایم این را ز نصرتست کلید

وان ز فتح فلک شدست پدید


نصرت این را به تربیت کاری

فلک آنرا به تقویت داری


این ز نصرت زده سه پایه بخت

فلک آنرا چهار پایه تخت


چشم شه زیر چرخ مینائی

باد روشن بدین دو بینائی


دور ملکش بدین دو قطب جلال

منتظم باد بر جنوب و شمال


دولتش صید و صید فربه باد

روزش از روز و شب به باد


باد محجوبه نقاب شبش

نور صبح محمدی نسبش


این چو آبادی چرخ باد بجود

وان شده ختم امهات وجود


نام این خضر جاودانی باد

حکم آن آب زندگانی باد


در حفاظ خط سلیمانی

عرش بلقیس باد نورانی


سایه شه که هست چشمه نور

زان گل و گلستان مبادا دور


ازلی شد جهان پناهی او

ابدی باد پادشاهی او


ای کمر بسته کلاه تو بخت

زنده‌دار جهان به تاج و به تخت


شب به پاس تو هندویست سیاه

بسته بر گرد خود جلاجل ماه


صبح مفرد رو حمایل کش

در رکابت نفس برآرد خوش


شام دیلم گله که چاکر تست

مشکبو از کیائی در تست


روز رومی چو شب شود زنگی

گر برونش کنی ز سرهنگی


در همه سفره کاسمان دارد

اجری مملکت دو نان دارد


کمتر اجری خور ترا به قیاس

قوت هفت اختر است جرعه کاس


خاتم نصرت الهی را

ختم بر تست پادشاهی را


آسمان کافتاب ازو اثریست

بر میان تو کمترین کمریست


مه که از چرخ تخت زر کرده است

با سریر تو سر به سر کرده است


آب باران که اصل پاکی شد

با تو چون چشم شور خاکی شد


لعل با تیغ تو خزف رنگی

کوه با حلم تو سبک سنگی


پادشاهان که در جهان هستند

هر یک ابری به دست بر بستند


جز یک ابر تو کابر نیسانیست

آن دیگر ابرها زمستانیست


خوان نهند آنگهی که خون بخورند

نان دهند آنگهی که جان ببرند


تو بر آن کس که سایه‌اندازی

دیر خوانی و زود بنوازی


قدر اهل هنر کسی داند

که هنر نامه‌ها بسی خواند


آنکه عیب از هنر نداند باز

زو هنرمند کی پذیرد ساز


ملک را ز آفرینشت شرفست

وآفرین‌نامه‌ای به هر طرفست


در یزک داری ولایت جود

دولت تست پاسدار وجود


رونقی کز تو دید دولت و دین

باغ نادیده ز ابر فروردین


گر کیان را به طالع فرخ

هفت خوان بود با دوازده رخ


آسمان با بروج او به درست

هفت خوان و دوازده رخ تست


همه عالم تنست و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل


چونکه ایران دل زمین باشد

دل ز تن به بود یقین باشد


زان ولایت که مهتران دارند

بهترین جای بهتران دارند


دل توئی وین مثل حکایت تست

که دل مملکت ولایت تست


ای به خضر و سکندری مشهور

مملکت را ز علم و عدل تو نور


ز آهنی گر سکندر آینه ساخت

خضر اگر سوی آب حیوان تاخت


گوهر آینه است سینه تو

آب حیوان در آبگینه تو


هر ولایت که چون تو شه دارد

ایزد از هر بدش نگه دارد


زان سعادت که در سرت دانند

مقبل هفت کشورت خوانند


پنجمین کشور از تو آبادان

وز تو شش کشور دیگر شادان


همه مرزی ز مهربانی تو

به تمنای مرزبانی تو


چار شه داشتند چار طراز

پنجمین شان توئی به عمر دراز


داشت اسکندر ارسطاطالیس

کز وی آموخت علمهای نفیس


بزم نوشیروان سپهری بود

کز جهانش بزرگمهری بود


بود پرویز را چه باربدی

که نوا صد نه صدهزار زدی


وان ملک را که بد ملکشه نام

بود دین‌پروری چو خواجه نظام


تو کز ایشان به افسری داری

چون نظامی سخنوری داری


ای نظامی بلند نام از تو

یافته کار او نظام از تو


خسروان دیگر زکان گزاف

می‌زنند از خزینه بخشی لاف


دانه در خاک شور می‌ریزند

سرمه در چشم کور می‌بیزند


در گل شوره دانه افشانی

بر نیارد مگر پشیمانی


در زمینی درخت باید کشت

کاورد میوه‌ای چو باغ بهشت


باده چون خاک را دهد ساقی

نام دهقان کجا بود باقی


جز تو کز داد و دانشت حرمیست

کیست کو را به جای خود کرمیست


من که الحق شناختم به قیاس

کاهل فرهنگ را تو داری پاس


نخری زرق کیمیاسازان

نپذیری فریب طنازان


نقش این کارنامه ابدی

در تو بستم به طالع رصدی


مقبل آن کس که دخل دانه او

بر چنین آورد به خانه او


کابد الدهر تا بود بر جای

باشد از نام او صحیفه گشای


نه چنان کز پس قرانی چند

قلمش درکشد سپهر بلند


چونکه پختم به دور هفت هزار

دیگ پختی چنین به هفت افزار


نوشش از بهر جان فروزی تست

نوش بادت بخور که روزی تست


چاشنی گیریش به جان کردم

وانگهی بر تو جانفشان کردم


ای فلکها به خویش تو بلند

هم فلک زاد و هم فلک پیوند


بر فلک چون پرم که من زمیم

کی رسم در فرشته کادمیم


خواستم تا به نیشکر قلمی

سبزه رویانم از سواد زمی


از شکر توشه‌های راه کنم

تا شکر ریز بزم شاه کنم


گز نیم محرم شکر ریزی

پاس دار شهم به شب خیزی


آفتابست شاه عالمتاب

دیده من شده برابرش آب


آفتاب ار توان بر آب زدن

آب نتوان بر آفتاب زدن


چشم با چشمه‌گر نمی‌سازد

با خیالش خیال می‌بازد


چیست کان نیست در خزینه شاه

به جز این نقد نو رسیده ز راه


دستگاهیش ده به سم سمند

تا شود پایگاهش از تو بلند


کشته کوه کابر ساقی اوست

خوردن آب چه ندارد دوست


من که محتاج آب آن دستم

از دگر آبها دهان بستم


نقص در باشد اربها کنمش

هم به تسلیم شه رها کنمش


گر نیوشی چو زهره راه نوم

کنی انگشت کش چو ماه نوم


ورنه بینی که نقش بس خردست

باد ازین گونه گل بسی بردست


عمر بادت که داد و دین داری

آن دهادت خدا که این داری


هرچه نیک اوفتد ز دولت تست

عهد آن چیز باد بر تو درست


وآنچه دور افتد از عنایت تو

دور باد از تو و ولایت تو


باد تا بر سپهر تابد هور

دوستت دوستکام و دشمن کور


دشمنانت چنان که با دل تنگ

سنگ بر سر زنند و سر بر سنگ


بیشیت هست بیش دانی باد

وز همه بیش زندگانی باد


از حد دولت تو دست زوال

دور و مهجور باد در همه حال

آنچه او هم نوست و هم کهن است

سخن است و در این سخن سخن است


ز آفرینش نزاد مادر کن

هیچ فرزند خوبتر ز سخن


تا نگوئی سخنوران مردند

سر به آب سخن فرو بردند


چون بری نام هر کرا خواهی

سر برآرد ز آب چون ماهی


سخنی کو چو روح بی‌عیب است

خازن گنج خانه غیب است


قصه ناشینده او داند

نامه نانبشته او خواند


بنگر از هرچه آفرید خدای

تا ازو جز سخن چه ماند به جای


یادگاری کز آدمیزاد است

سخن است آن دگر همه باد است


جهد کن کز نباتی و کانی

تا به عقلی و تا به حیوانی


باز دانی که در وجود آن چیست

کابدالدهر می‌تواند زیست


هر که خود را چنانکه بود شناخت

تا ابد سر به زندگی افراخت


فانی آن شد که نقش خویش نخواند

هرکه این نقش خواند باقی ماند


چون تو خود را شناختی بدرست

نگذری گرچه بگذری ز نخست


وانکسان کز وجود بی خبرند

زین درآیند وزان دگر گذرند


روزنه بی‌غبار و در بی‌دود

کس نبیند در آفتاب چه سود


هست خشنود هر کس از دل خویش

نکند کس عمارت گل خویش


هرکسی در بهانه تیز هش است

کس نگوید که دوغ من ترش است


بالغانی که بلغه کارند

سر به جذر اصم فرو نارند


صاحب مایه دوربین باشد

مایه چون کم بود چنین باشد


مرد با مایه را گر آگاهست

شحنه باید که دزد در راهست


خواجه چین که نافه‌بار کند

مشگر از انگژه حصار کند


پر هدهد به زیر پر عقاب

گوی برد از پرندگان به شتاب


ز آفت ایمن نیند ناموران

بی خطر هست کار بی‌خطران


مرغ زیرک به جستجوی طعام

به دو پای اوفتد همی در دام


هرکجا چون زمین شکم خواریست

از زمین خورد او شکم‌واریست


با همه خورد و برد ازین انبار

کم نیاید جوی به آخر کار


جو به جو هرچه زوستانی باز

یک به یک هم بدو رسانی باز


شمع وارت چو تاج زر باید

گریه از خنده بیشتر باید


آن مفرح که لعل دارد و در

خنده کم شد است و گریه پر


هر کسی را نهفته یاری هست

دوستی هست و دوستداری هست


خرد است آن کز او رسد یاری

همه داری اگر خرد داری


هرکه داد خرد نداند داد

آدمی صورتست و دیو نهاد


وان فرشته که آدمی لقب است

زیرکانند و زیرکی عجب است


در ازل بود آنچه باید بود

جهد امروز ما ندارد سود


کار کن زانکه به بود به سرشت

کار و دوزخ ز کاهلی و بهشت


هرکه در بند کار خود باشد

با تو گر نیک نیست بد باشد


با تن مرد بد کند خویشی

در حق دیگران بداندیشی


همتی را که هست نیک اندیش

نیکوئی پیشه نیکی آرد پیش


آنچنان زی که گر رسد خاری

نخوری طعن دشمنان باری


این نگوید سرآمد آفاتش

وان نخندد که هان مکافاتش


گرچه دست تو خود نگیرد کس

پای بر تو فرو نکوبد بس


آنکه رفق تواش به یاد بود

به از آن کز غم تو شاد بود


نان مخور پیش ناشتا منشان

ور خوری جمله را به خوان بنشان


پیش مفلس زر زیاده مسنج

تا نه پیچد چو اژدها بر گنج


گر بود باد باد نوروزی

به که پیشش چراغ نفروزی


آدمی نز پی علف خواریست

از پی زیرکی و هشیاریست


سگ بر آن آدمی شرف دارد

که چو خر دیده بر علف دارد


کوش تا خلق را به کار آئی

تا به خلقت جهان بیارائی


چون گل آنبه که خوی خوشداری

تا در آفاق بوی خوش داری


نشنیدی که آن حکیم چه گفت

خواب خوش دید هرکه او خوش خفت


هرکه بدخو بود گه زادن

هم برآن خوست وقت جان دادن


وانکه زاده بود به خوش خوئی

مردنش هست هم به خوش‌روئی


سخت‌گیری مکن که خاک درشت

چون تو صد را ز بهر نانی کشت


خاک پیراستن چه کار بود

حامل خاک خاکسار بود


گر کسی پرسدت که دانش پاک

ز آدمی خیزد آدمی از خاک


گو گلاب از گل و گل از خارست

نوش در مهره مهره در مارست


با جهان کوش تا دغا نزنی

خیمه در کام اژدها نزنی


دوستی ز اژدها نشاید جست

کاژدها آدمی خورد به درست


گر سگی خود بود مرقع‌پوش

سگ دلی را کجا کند فرموش


دوستانی که با نفاق افتند

دشمنان را هم اتفاق افتند


چون مگس بر سیه سپید خزند

هردو را رنگ برخلاف رزند


به کز این ره زنان کناره کنی

برخود این چار بند پاره کنی


در چنین دور کاهل دین پستند

یوسفان گرگ و زاهدان مستند


نتوان برد جان مگر به دو چیز

به بدی و به بد پسندی نیز


حاش لله که بندگان خدای

این چنین بند بر نهند به پای


از پی دوزخ آتش انگیزند

نفط جویند و طلق را ریزند


خیز تا فتنه زیر پای آریم

شرط فرمانبری به جای آریم


به جوی زر نیازمندی چند

هفت قفلی و چاربندی چند


لاله را بین که باد رخت ربود

از پی یک دو قلب خون‌آلود


چو درمنه درم ندارد هیچ

باد در پیکرش نیارد هیچ


گنج بر سر مشو چو ابر سفید

پای بر گنج باش چون خورشید


تا زمینی کز ابر تر گردد

از زمین بوش تو به زر گردد


کیسه زر بر آفتاب فشان

سنگ در لعل آفتاب نشان


تو به زر چشم روشنی و به دست

چشم روشن کن جهان خردست


زر دو حرفست هردو بی‌پیوند

زین پراکنده چند لافی چند


دل مکن چون زمین زر آگنده

تا نگردی چو زر پراگنده


هر نگاری که زر بود بدنش

لاجوردی رزند پیرهنش


هر ترازو که گرد زر گردد

سنگسار هزار در گردد


کرده گیرت به هم به بانگی چند

از حلال و حرام دانگی چند


آمده لاابالیی برده

سیم کش زنده سیم کش مرده


زر به خوردن مفرح طربست

چون نهی رنج و بیم را سبب‌ست


آنکه خود را ز رنج و بیم کشی

زر پرستی بود نه سیم کشی


ابلهی بین که از پی سنگی

دوست با دوست می‌کند جنگی


به که دل زان خزانه برداری

که ازو رنج و بیم برداری


تشنه را کی نشاط راه افتد

کی زید گر در آب چاه افتد


آنچ زو بگذرد و بگذاری

چند بندی و چند برداری


خانه دیو شد جهان بشتاب

تا نگردی چو دیو خانه خراب


خانه دیو دیو خانه بود

گر خود ایوان خسروانه بود


چند حمالی جهان کردن

در زمین حمل زر نهان کردن


گر سه حمال کارگر داری

چار حمال خانه برداری


خاک و بادی که با تو مختلف‌ست

خاک بی‌الف و باد بی‌الف‌ست


خار کز نخل دور شد تاجش

به که سازند سیخ تتماجش


آری آنرا که در شکم دهلست

برگ تتماج به ز برگ گلست


به که دندان کنی ز خوردن پر

تا گرامی شوی چو دانه در


شانه کو را هزار دندانست

دست در ریش هر کسی زانست


تا رسیدن به نوشداروی دهر

خورد باید هزار شربت زهر


بر در این دکان قصابی

بی جگر کم نواله‌ای یابی


صد جگر پار شده به هر سوئی

تا در آمد پهی به پهلوئی


گردن صد هزار سر بشکست

تا یکی گر دران ز گردن رست


آن یکی پا نهاده بر سر گنج

وین ز بهر یکی قراضه برنج


نیست چون کار بر مرادکسی

بی‌مرادی به از مراد بسی


هر مرادی که دیر یابد مرد

مژده باشد به عمر دیر نورد


دیر زی به که دیر یابد کام

کز تمامیست کار عمر تمام


لعل کو دیر زاد دیر بقاست

لاله کامد سبک سبک برخاست


چند چون شمع مجلس افروزی

جلوه‌سازی و خویشتن‌سوزی


پای بگشای ازین بهیمی سم

سر برون آر ازین سفالین خم


از سر این شاخ هفت بیخ بزن

وز سم این نعل چار میخ بکن


بر چنین چاره بوریا بر سر

مرده چون سنگ و بوریا مگذر


زنده چون برق میر تاخندی

جان خدائی به از تنومندی


گر مریدی چنانک رانندت

بر رهی رو که پیر خوانندت


از مریدان بی‌مراد مباش

در توکل کم اعتقاد مباش


من که مشکل گشای صد گرهم

دهخدای ده و برون دهم


گر درآید ز راه مهمانی

کیست کو در میان نهد خوانی


عقل داند که من چه می‌گویم

زین اشارت که شد چه می‌جویم


نیست از نیستی شکست مرا

گله زانکس که هست هست مرا


ترکیم را در این حبش نخرند

لاجرم دو غبای خوش نخورند


تا در این کوره طبیعت پز

خامیی داشتم چو میوه رز


روزگارم به حصر می می‌خورد

تو تیاهای حصر می می‌کرد


چون رسیدم به حد انگوری

می‌خورم نیشهای زنبوری


می که جز جرعه زمین نبود

قدر انگور بیش ازین نبود


بر طریقی روم که رانندم

لاجرم آب خفته خوانندم


آب گویند چون شود در خواب

چشمه زر بود نه چشمه آب


غلطند آب خفته باشد سیم

یخ گواهی دهد بر این تسلیم


سیم را کی بود مثابت زر

فرق باشد ز شمس تا به قمر


سیم بی یا ز مس نمونه بود

خاصه آنگه که باژگونه بود


آهن من که زرنگار آمد

در سخن بین که نقره کار آمد


مرد آهن فروش زر پوشد

کاهنی را به نقره بفروشد


وای بر زرگری که وقت شمار

زرش از نقره کم بود به عیار


از جهان این جنایتم سخت است

کز هنر نیست دولت از بخت است


آن مبصر که هست نقدشناس

نیم جو نیستش ز روی قیاس


وآنکه او پنبه از کتا نشناخت

آسمان را ز ریسمان نشناخت


پر کتان و قصب شد انبارش

زر به صندوق و خز به خروارش


چون چنین است کار گوهر و سیم

از فراغت چه برد باید بیم


چند تیمار ازین خرابه کشیم

آفتابی در آفتابه کشیم


آید آواز هر کس از دهلیز

روزی آواز ما برآید نیز


چون من این قصه چند کس گفتند

هم در آن قصه عاقبت خفتند


واجب آن شد که کار دریابم

گر نگیرد چو دیگران خوابم


راه رو را بسیچ ره شرطست

تیز راندن ز بیمگه شرطست


می‌روم من خرم نمی‌آید

خود شدن باورم نمی‌آید


آنگه از رفتنم خبر باشد

کاشیانم برون در باشد


چند گویای بی خبر بودن

دیده در بسته در بر آمودن


یک ره از دیدها فرامش باش

محرم راز باش و خامش باش


تا بدانی که هر چه می‌دانی

غلطی یا غلط همی‌خوانی


پیل بفکن که سیل ره کندست

پیلکیهای چرخ بین چندست


خاک را پیل چرخ کرده مغاک

به چنین پیل گل ندارد باک؟


بنگر اول که آمدی ز نخست

زآنچه داری چه داشتی به درست


آن بری زین دو پیل ناوردی

کاولین روز با خود آوردی


وام دریا و کوه در گردن

با فلک رقص چون توان کردن


کوش تا وام جمله باز دهی

تا تو مانی و یک ستور تهی


چون ز بار جهان نداری جو

در جهان هرکجا که خواهی رو


پیش ازانت فکند باید رخت

کافسرت را فرو کشند از تخت


روز باشد که صد شکوفه پاک

از غبار حسد فتد بر خاک


من که چون گل سلاح ریخته‌ام

هم ز خار حسد گریخته‌ام


تا مگر دلق پوشی جسدم

طلق ریزد بر آتش حسدم


ره در این بیمگاه تا مردن

این چنین می‌توان به سر بردن


چون گذشتم ازین رباط کهن

گو فلک را هرآنچه خواهی کن


چند باشی نظامیا دربند

خیز و آوازه‌ای برآر بلند


جان درافکن به حضرت احدی

تا بیابی سعادت ابدی


گوش پیچیدگان مکتب کن

چون در آموختند لوح سخن


علم را خازن عمل کردند

مشکل کاینات حل کردند


هرکسی راه خوابگاهی رفت

چون که هنگام خوابش آمد خفت

ای پسر هان و هان ترا گفتم

که تو بیدار شو که من خفتم


چون گل باغ سرمدی داری

مهر نام محمدی داری


چون محمد شدی ز مسعودی

بانک برزن به کوس محمودی


سکه بر نقش نیکنامی بند

کز بلندی رسی به چرخ بلند


تا من آنجا که شهر بند شوم

از بلندیت سر بلند شوم


صحبتی جوی کز نکونامی

در تو آرد نکو سرانجامی


همنشینی که نافه بوی بود

خوبتر زانکه یافه گوی بود


عیب یک همنشست باشد و بس

کافکند نام زشت بر صد کس


از در افتادن شکاری خام

صد دیگر در اوفتند به دام


زر فرو بردن یکی محتاج

صد شکم را درید در ره حاج


در چنین ره مخسب چون پیران

گرد کن دامن از زبون گیران


تا بدین کاخ باژگونه نورد

نفریبی چو زن که مردی مرد


رقص مرکب مبین که رهوارست

راه بین تا چگونه دشوارست


گر بر این ره پری چو باز سپید

دیده بر راه دار چون خورشید


خاصه کاین راه راه نخچیر است

آسمان با کمان و با تیر است


آهنت گرچه آهنیست نفیس

راه سنگست و سنگ مغناطیس


بار چندان بر این ستور آویز

که نماند بر این گریوه تیز


چون رسد تنگیئی ز دور دو رنگ

راه بر دل فراخ دار نه تنگ


بس گره کو کلید پنهانیست

پس درشتی که دروی آسانیست


ای بسا خواب کو بود دلگیر

واصل آن دل خوشیست در تعبیر


گرچه پیکان غم جگر دوزست

درع صبر از برای این روزست


عهد خود با خدای محکم‌دار

دل ز دیگر علاقه بی‌غم دار


چون تو عهد خدای نشکستی

عهده بر من کز این و آن رستی


گوهر نیک را ز عقد مریز

وآنکه بد گوهرست ازو بگریز


بدگهر با کسی وفا نکند

اصل بد در خطا خطا نکند


اصل بد با تو چون شود معطی

آن نخواندی که اصل لایخطی


کژدم از راه آنکه بدگهرست

ماندنش عیب و کشتنش هنرست


هنرآموز کز هنرمندی

در گشائی کنی نه در بندی


هرکه ز آموختن ندارد ننگ

در برآرد ز آب و لعل از سنگ


وانکه دانش نباشدش روزی

ننگ دارد ز دانش‌آموزی


ای بسا تیز طبع کاهل کوش

که شد از کاهلی سفال فروش


وای بسا کور دل که از تعلیم

گشت قاضی‌القضات هفت اقلیم


نیم خورد سگان صید سگال

جز به تعلیم علم نیست حلال


سگ به دانش چو راست رشته شود

آدمی شاید ار فرشته شود


خویشتن را چو خضر بازشناس

تا خوری آب زندگانی به قیاس


آب حیوان نه آب حیوانست

جان با عقل و عقل با جانست


جان چراغست و عقل روغن او

عقل جانست و جان ما تن او


عقل با جان عطیه احدیست

جان با عقل زنده ابدیست


حاصل این دو جز یکی نبود

کان دو داری در این شکی نبود


تا از ین دو به آن یکی نرسی

هیچکس را مگو که هیچ کسی


کان یکی یافتی دو را کم زن

پای بر تارک دو عالم زن


از سه بگذر که محملی نه قویست

از دو هم در گذر که آن ثنویست


سر یک رشته گیر چون مردان

دو رها کن سه را یکی گردان


تا ز ثالث ثلثه جان نبری

گوی وحدت بر آسمان نبری


زین دو چون کم شدی فسانه مگوی

چون یکی یافتی بهانه مجوی


تا بدین پایه دسترس باشد

هرچ ازین بگذرد هوس باشد


تا جوانی و تندرستی هست

آید اسباب هر مراد به دست


در سهی سرو چون شکست آید

مومیائی کجا به دست آید


تو که سرسبزی جهان داری

ره کنون رو که پای آن داری


در ره دین چونی کمر بربند

تا سرآمد شوی چو سرو بلند


من که سرسبزیم نماند چو بید

لاله زرد و بنفشه گشت سپید


باز ماندم ز نا تنومندی

از کله‌داری و کمر بندی


خدمتی مردوار می‌کردم

راستی را کنون نه آن مردم


روزگارم گرفت و بست چنین

عادت روزگار هست چنین


نافتاده شکسته بودم بال

چون فتادم چگونه باشد حال


احمدک را که رخ نمونه بود

آبله بر دمد چگونه بود


گرچه طبعم ز سایه بر خطرست

سایبانم شمایل هنرست


سایه‌ای در جهان ندارد کس

کو بره نیست پیش و گرگ از پس


هیچکس ننگرم ز من تأمن

که نشد پیش دوست و پس دشمن


چون قفا دوستند مشتی خام

روی خود در که آورم به سلام


گرچه برنائی از میان برخاست

چه کنم حرص همچنان برجاست


تا تن سالخورده پیر ترست

آز او آرزوپذیر ترست


گوئی این سکه نقد ما دارد

یا همه کس خود این بلا دارد


بازدار ای دوا کن دل من

از زمین بوس هر کسی گل من


تیرگی چند روشنائی ده

چون شکستیم مومیائی ده


آنچه زو خاطرم پریشانست

بکن آسان که بر تو آسانست


گردنی دارم از رسن رسته

مکنم زیر بار خس خسته


من که قانع شدم به دانه خویش

سرورم چون صدف به خانه خویش


سروری به که یار من باشد

سرپرستی چه کار من باشد


شیر از آن پایه بزرگی یافت

که سر از طوق سرپرستی تافت


نانی از خوان خود دهی به کسان

به که حلوا خوری ز خوان خسان


صبح چون برکشید دشنه تیز

چند خسبی نظامیا برخیز


کان نو کن زرنج خویش مرنج

باز کن بر جهانیان در گنج

گوهر آمای گنج خانه راز

گنج گوهر چنین گشاید باز


کاسمان را ترازوی دو سرست

در یکی سنگ و در یکی گهرست


از ترازوی او جهان دو رنگ

گه گهر بر سر آورد گه سنگ


صلب شاهان همین اثر دارد

بچه یا سنگ یا گهر دارد


گاهی آید ز گوهری سنگی

گاه لعلی ز کهربا رنگی


گوهر و سنگ شد به نسبت و نام

نسبت یزدگرد با بهرام


آن زد و این نواخت این عجبست

سنگ با لعل و خار با رطبست


هرکه را این شکسته پائی داد

آن لطف کرد و مومیائی داد


روز اول که صبح بهرامی

از شب تیره برد بدنامی


کوره تابان کیمیای سپهر

کاگهی بودشان ز ماه و ز مهر


در ترازوی آسمان سنجی

باز جستند سیم ده پنجی


خود زر ده دهی به چنگ آمد

در ز دریا گهر ز سنگ آمد


یافتند از طریق پیروزی

در بزرگی و عالم افروزی


طالعش حوت و مشتری در حوت

زهره با او چو لعل با یاقوت


ماه در ثور و تیر در جوزا

اوج مریخ در اسد پیدا


زحل از دلو با قوی رائی

خصم را داده باد پیمائی


ذنب آورده روی در زحلش

وآفتاب اوفتاده در حملش


داده هر کوکبی شهادت خویش

همچو برجیس بر سعادت خویش


با چنین طالعی که بردم نام

چون به اقبال زاده شد بهرام


پدرش یزدگرد خام اندیش

پختگی کرد و دید طالع خویش


کانچه او می‌پزد همه خامست

تخم بیداد بد سرانجامست


پیش از آن حالتش به سالی بیست

چند فرزند بود و هیچ نزیست


حکم کردند راصدان سپهر

کان خلف را که بود زیبا چهر


از عجم سوی تازیان تازد

پرورشگاه در عرب سازد


مگر اقبال از آن طرف یابد

هرکس از بقعه‌ای شرف یابد


آرد آن بقعه دولتش به مثل

گرچه گفتند للبقاع دول


پدر از مهر زندگانی او

دور شد زو ز مهربانی او


چون سهیل از دیار خویشتنش

تخت زد در ولایت یمنش


کس فرستاد و خواند نعمان را

لاله لعل داد بستان را


تا چو نعمان کند گل افشانی

گردد آن برگ لاله نعمانی


آلت خسرویش بر دوزد

ادب شاهیش درآموزد


برد نعمانش از عماری شاه

کرد آغوش خود عماری ماه


چشمه‌ای را ز بحر نامی‌تر

داشت از چشم خود گرامی‌تر


چون برآمد چهار سال برین

گور عیار گشت شیر عرین


شاه نعمان نمود با فرزند

کای پسر هست خاطرم دربند


کاین هوا خشک وین زمین گرمست

وین ملک‌زاده نازک و نرمست


پرورشگاه او چنان باید

کز زمین سر به آسمان ساید


تا در آن اوج برکشد پرو بال

پرورش یابد از نسیم شمال


در هوای لطیف جای کند

خواب و آرام جان‌فزای کند


گوهر فطرتش بماند پاک

از بخار زمین و خشگی خاک

رفت منذر به اتفاق پدر

بر چنین جستجوی بست کمر


جست جائی فراخ و ساز بلند

ایمن از گرمی و گداز و گزند


کانچنان دز در آن دیار نبود

وآنچه بد جز همان به کار نبود


اوستادان کار می‌جستند

جای آن کارگاه می‌شستند


هرکه بر شغل آن غرض برخاست

آن نمودار ازو نیامد راست


تا به نعمان خبر رسید درست

کانچنان پیشه‌ور که در خور تست


هست نام‌آوری ز کشور روم

زیرکی کو ز سنگ سازد موم


چابکی چرب دست و شیرین کار

سام دستی و نام او سمنار


دستبردش همه جهان دیده

به همه دیده‌ای پسندیده


کرده چندین بنا به مصر و به شام

هر یکی در نهاد خویش تمام


رومیان هندوان پیشه او

چینیان ریزه‌چین تیشه او


گرچه بناست وین سخن فاشست

او ستاد هزار نقاشست


هست بیرون ازین به رأی و قیاس

رصدانگیز و ارتفاع‌شناس


نظرش بر فلک تنیده لعاب

از دم عنکبوت اصطرلاب


چون بلیناس روم صاحب رای

هم رصد بند و هم طلسم گشای


آگه از روی بستگان سپهر

از شبیخون ماه و کینه مهر


ساز این شغل ازو توانی یافت

کاین چنین کسوت او تواند بافت


طاقی از گل چنان برآراید

کز ستاره چراغ برباید


چون که نعمان بدین طلبکاری

گرم دل شد ز نار سمناری


کس فرستاد و خواند زان بومش

هم برومی فریفت از رومش


چونکه سمنار سوی نعمان رفت

رغبت کار شد یکی در هفت


آنچه مقصود بود از او درخواست

وانگهی کرد کار او را راست


آلتی کان رواق را شایست

ساختند آنچنان که می‌بایست


پنجه کارگر شد آهن سنج

بر بنا کرد کار سالی پنج


تا هم آخر به دست زرین چنگ

کرد سیمین رواقی ازگل و سنگ


کوشکی برج برکشیده به ماه

قبله گاه همه سپید و سیاه


کارگاهی به زیب و زرکاری

رنگ ناری و نقش سمناری


فلکی پای گرد کرده به ناز

نه فلک را به گرد او پرواز


قطبی از پیکر جنوب و شمال

تنگلوشای صدهزار خیال


مانده را دیدنش مقابل خواب

تشنه را نقش او برابر آب


آفتاب ار بر او فکندی نور

دیده را در عصابه بستی حور


چون بهشتش درون پر آسایش

چون سپهرش برون پر آرایش


صقلش از مالش سریشم و شیر

گشته آیینه‌وار عکس پذیر


در شبانروزی از شتاب و درنگ

چون عروسان برآمدی به سه رنگ


یافتی از سه رنگ ناوردی

ازرقی و سپیدی و زردی


صبحدم ز آسمان ازرق پوش

چون هوا بستی ازرقی بر دوش


کافتاب آمدی برون زنورد

چهره چون آفتاب کردی زرد


چون زدی ابر کله بر خورشید

از لطافت شدی چو ابر سفید


با هوا در نقاب یک رنگی

گاه رومی نمود و گه زنگی


چونکه سمنار از آن عمل پرداخت

خوبتر زانکه خواستند به ساخت


ز آسمان برگذشت رونق او

خور به رونق شد از خورنق او


داد نعمان به نعمتیش نوید

که به یک نیمه زان نداشت امید


از شتر بارهای پر زر خشک

وز گرانمایه‌های گوهر و مشک


بیشتر زانکه در شمار آید

تا دگر وقت‌ها به کار آید


چوب اگر بازداری از آتش

خام ماند کباب سختی کش


دست بخشنده کافت درمست

حاجب الباب درگه کرمست


مرد بنا که آن نوازش دید

وعده‌های امیدوار شنید


گفت اگر زان چه وعده دادم شاه

پیش از این شغل بودمی آگاه


نقش این کارگاه چینی کار

بهترک بستمی در این پرگار


بیشتر بردمی در اینجا رنج

تا به من شاه بیش دادی گنج


کردمی کوشکی که تا بودی

روزش از روز رونق افزودی


گفت نعمان چو بیش یابی چیز

به از این ساختن توانی نیز؟


گفت اگر بایدت به وقت بسیچ

آن کنم کین برش نباشد هیچ


این سه رنگ است آن بود صد رنگ

آن زیاقوت باشد این از سنگ


این به یک گنبدی نماید چهر

آن بود هفت گنبدی چو سپهر


روی نعمان ازین سخن بفروخت

خرمن مهر و مردمی را سوخت


پادشاه آتشی‌ست کز نورش

ایمن آن شد که دید از دورش


واتش او گلی است گوهربار

در برابر گل است و در بر خار


پادشه همچو تاک انگورست

در نپیچد دران کز او دورست


وانکه پیچد در او به صد یاری

بیخ و بارش کند به صد خواری


گفت اگر مانمش به زور و به زر

به ازینی کند به جای دگر


نام و صیت مرا تباه کند

نامه خویش را سیاه کند


کارداران خویش را فرمود

تا برند از دز افکنندش زود


کارگر بین که خاک خونخوارش

چون فکند از نشانه کارش


کرد قصری به چند سال بلند

به زمانیش ازو زمانه فکند


آتش انگیخت خود به دود افتاد

دیر بر بام رفت و زود افتاد


بی‌خبر بود از اوفتادن خویش

کان بنا برکشید صد گز بیش


گر ز گور خودش خبر بودی

یک به دست از سه گز نیفزودی


تخت پایه چنان توان بر برد

که چو افتی ازو نگردی خرد


نام نعمان بدان بنای بلند

از بلندی به مه رساند کمند


خاک جادوی مطلقش می‌خواند

خلق رب‌الخورنقش می‌خواند

چون خورنق به فر بهرامی

روضه‌ای شد بدان دلارامی


کاسمان قبله زمین خواندش

وافرینش بهار چین خواندش


آمدند از خبر شنیدن او

صدهزار آدمی به دیدن او


هرکه می‌دیدش آفرین می‌گفت

آستانش به آستین می‌رفت


بر سدیر خورنق از هر باب

بیتهائی روانه گشت چو آب


تا یمن تاب شد سهیل سپهر

آن پرستش نه ماه دید و نه مهر


عدنی بود در درافشانی

یمنی پر سهیل نورانی


یمن از نقش او که نامی شد

در جهان چون ارم گرامی شد


شد چو برج حمل جهان آرای

خاصه بهرام کرده بودش جای


چونکه بر شد به بام او بهرام

زهره برداشت بر نشاطش جام


کوشگی دید کرده چون گردون

آفتابش درون و ماه برون


آفتاب از درون به جلوه‌گری

مه ز بیرون چراغ رهگذری


بر سر او همیشه باد وزان

دور از آن باد کوست باد خزان


چون فرو دید چار گوشه کاخ

ساحتی دید چون بهشت فراخ


از یکی سو رونده آب فرات

به گوارندگی چو آب حیات


وز دیگر سوی سدره جوی سدیر

دهی انباشته به روغن و شیر


بادیه پیش و مرغزار از پس

بادش از نافه برگشاده نفس


بود نعمان بر آن کیانی بام

به تماشا نشسته با بهرام


گرد بر گرد آن رواق بهشت

سرخی لاله دید و سبزی کشت


همه صحرا بساط شوشتری

جایگاه تذرو و کبک دری


گفت از این خوبتر چه شاید بود

به چنین جای شاد باید بود


بود دستورش آن زمان بر دست

دادگر پیشه‌ای مسیح پرست


گفت کایزد شناختن به درست

خوشتر از هرچه در ولایت تست


گر تو زان معرفت خبرداری

دل از این رنگ و بوی برداری


زآتش‌انگیز آن شراره گرم

شد دل سخت کوش نعمان نرم


تا فلک برکشیده هفت حصار

منجنیقی چنین نشد بر کار


چونکه نعمان شد از رواق به زیر

در بیابان نهاد روی چو شیر


از سر گنج و مملکت برخاست

دین و دنیا بهم نیاید راست


رخت بربست از آن سلیمانی

چون پری شد ز خلق پنهانی


کس ندیدش دیگر به خانه خویش

اینت کیخسرو زمانه خویش


گرچه منذر بسی نمود شتاب

هاتف دولتش نداد جواب


داشت سوکی چنانک باید داشت

روزکی چند را به غم بگذاشت


غم بسی خورد و جای غم بودش

که سیه گشت خانه زان دودش


چون نبود از سریر و تاج گزیر

باز مشغول شد به تاج و سریر


جور بس کرد و داد پیش آورد

ملک را برقرار خویش آورد


بر سپهداریش به ملک و سپاه

خلعت و دلخوشی رسید ز شاه


داشت بهرام را چو جان عزیز

چون پدر بلکه زو نکوتر نیز


پسری خوب داشت نعمان نام

شیر یک دایه خورده با بهرام


از سر همدمی و همسالی

نشدی یک زمان ازو خالی


از یکی تخته حرف خواندندی

در یکی بزم در فشاندندی


هیچ روزی چو آفتاب از نور

این از آن آن ازین نگشتی دور


شاهزاده در آن حصار بلند

پرورش می‌گرفت سالی چند


جز به آموختن نبودش رای

بود عقلش به علم راهنمای


تازی و پارسی و یونانی

یاد دادش مغ دبستانی


منذر آن شاه با مهارت و مهر

آیتی بود در شمار سپهر


بود هفت اختر و دوازده برج

پیش او سرگشاده درج به درج


به خط هندسی عمل کرده

چون مجسطی هزار حل کرده


راصد چرخ آبگون بوده

قطره تا قطره قطر پیموده


از نهانخانهای دوراندیش

باز داده خبر به خاطر خویش


چون که شهزاده را به عقل و برای

دانش آموز دید و رمز گشای


تخت و میلش نهاد پیش به مهر

دروی آموخت رازهای سپهر


هر ضمیری که آن نهانی بود

گر زمینی گر آسمانی بود


همه را یک به یک بهم بردوخت

چون بهم جمله شد درو آموخت


تا چنان بهره‌مند شد بهرام

کاصل هر علم را شناخت تمام


در نمودار زیچ و اصطرلاب

درکشیدی ز روی غیب نقاب


باز چون تخت و میل بنهادی

گره از کار چرخ بگشادی


چون هنرمند شد بگفت و شنید

هنرآموزی سلاح گزید


در سلاح و سواری و تک و تاز

گوی برد از سپهر چوگان باز


چون از آن پایه نیز گشت بزرگ

پنجه شیر کند و گردن گرگ


تیغ صبح از سنان گزاری او

سپر افکند با سواری او


آنچنان دوخت سنگ خاره به تیر

که ندوزند پرنیان و حریر


تیر اگر بر نشانه‌ای راندی

جعبه را برنشانه بنشاندی


تیغ اگر برزدی به تارک سنگ

آب گشتی و لیک آتش رنگ


پیش نیزه‌ش گر ارزنی بودی

به سنانش چو حلقه بربودی


نیزه‌ش از حلق شیر حلقه‌ربای

تیغش از قفل گنج حلقه گشای


در نظرگاه راست اندازی

یغلقش را به موی شد بازی


هرچه دیدی و گرچه بودی دور

زدی ار سایه بود آن گر نور


وآنچه او هم ندید در پرتاب

دولتش زد بر آنچه دید صواب


شیر پاسان پاسگاه رمه

لاف شیی ازو زدند همه


گاه بر ببر ترکتازی کرد

گاه با شیر شرزه بازی کرد


در یمن هر کجا سخن راندند

همه نجم الیمانیش خواندند

چون سهیل جمال بهرامی

از ادیم یمن ستد خامی


روی منذر از آن نشاط و نعیم

یافت آنچ از سهیل یافت ادیم


گشت نعمان و منذر از هنرش

این به شفقت برادر آن پدرش


پدری و برادری بگذار

آن رهی وین غلام در همه کار


این رقیبش به دانش آموزی

وان رفیقش به مجلس افروزی


این به علم استواریش داده

وان نشاط سواریش داده


تا چنان شد بزرگی بهرام

کز زمینش برآسمان شد نام


کارش الا می و شکار نبود

با دگر کارهاش کار نبود


مرده گور بود در نخچیر

مرده را کی بود ز گور گزیر


هر کجا تیرش از کمان بشتافت

گور چشمی ز چشم گوری یافت


اشقری باد پای بودش چست

به تک آسوده و به گام درست


پر برآورده پای از اندامش

دست پرکن شکسته از گامش


ره‌نوردی که چون نبشتی راه

گوی بردی ز مهر و قرصه ز ماه


کرده با جنبش فلک خویشی

باد را داده منزلی پیشی


پیچ صد مار داده بود دمش

گور صد گور کنده بودسمش


شه برو تاختی به وقت شکار

با دگر مرکبش نبودی کار


اشقر گور سم چو زین کردی

گور برگردش آفرین کردی


باز ماندی به تک ستوران را

سفتی از سم سرین گوران را


وقت وقتی که از ملالت کار

زین برو کردی آن هژیر سوار


گشتی از نعل او شکارستان

نقش بر نقش چون نگارستان


بیشتر زانکه سنگ دارد وزن

پشته‌ها ریختی ز گور و گوزن


روی صحرا به زیر سم ستور

گور گشتی ز بس گریوه گور


شه بر آن اشقر گریوه نورد

کز شتابش ندید گردون گرد


چون کمند شکار بگرفتی

گور زنده هزار بگرفتی


بیشتر گور کاورید به بند

یا به بازو فکند یا به کمند


گور اگر صد گرفت پشتاپشت

کمتر از چار ساله هیچ نکشت


خون آن گور کرده بود حرام

که نبودش چهار سال تمام


نام خود داغ کرد بر رانش

داد سرهنگی بیابانش


هرکه زان گور داغدار یکی

زنده بگرفتی از هزار یکی


چون که داغ ملک بر او دیدی

گرد آزار او نگردیدی


بوسه بر داغگاه او دادی

بندیی را ز بند بگشادی


ما که با داغ نام سلطانیم

ختلی آن به که خوش ترک رانیم


آنچنان گورخان به کوه و به راغ

گور که داغ دید رست ز داغ


در چنین گورخانه موری نیست

که برو داغ دست زوری نیست


روزی اندر شکارگاه یمن

با دلیران آن دیار و دمن


شه که بهرام گور شد نامش

گوی برد از سپهر و بهرامش


می‌زد از نزهت شکار نفس

منذرش پیش بود و نعمان پس


هر یکی در شکوه پیکر او

مانده حیران از پای تا سر او


گردی از دور ناگهان برخاست

کاسمان با زمین یکی شد راست


اشقر انگیخت شهریار جوان

سوی آن گرد شد چو باد روان


دید شیری کشیده پنجه زور

در نشسته به پشت و گردن گور


تا ز بالا در آردش به زمین

شه کمان برگرفت و کرد کمین


تیری از جعبه سفته پیکان جست

در زه آورد و درکشید درست


سفته بر سفت شیر و گور نشست

سفت و از هردو سفت بیرون جست


تا بسوفار در زمین شد غرق

پیش تیری چنان چه درع و چه درق


شیر و گور اوفتاد و گشت هلاک

تیر تا پر نشست در دل خاک


شاه کان تیر برگشاد ز شست

ایستاد و کمان گرفت به دست


چون عرب زخمی آنچنان دیدند

در عجم شاهیش پسندیدند


هرکه دیده بر آن شکار زدی

بوسه بر دست شهریار زدی


بعد از آن شیر زور خواندندش

شاه بهرام گور خواندندش


چون رسیدند سوی شهر فراز

قصه شیر و گور گشت دراز


گفت منذر به کار فرمایان

تا به پرگار صورت آرایان


در خورنق نگاشتند به زر

صورت گور زیر و شیر زبر


شه زده تیر و جسته ز اندو شکار

در زمین غرق گشته تا سوفار


چون نگارنده این رقم بنگاشت

هرکه آن دید جانور پنداشت


گفت بر دست شهریار جهان

آفرینهای کردگار جهان

روزی از روضه بهشتی خویش

کرد بر می روانه کشتی خویش


باده‌ای چند خورد سردستی

سوی صحرا شد از سرمستی


به شکار افکنی گشاد کمند

از پی گور کند گوری چند


از بسی گور کو به زور گرفت

همه دشت استخوان گور گرفت


آخرالامر مادیان گوری

آمد افکند در جهان شوری


پیکری چون خیال روحانی

تازه‌روئی گشاده پیشانی


پشت مالیده‌ای چو شوشه زر

شکم اندوده‌ای به شیر و شکر


خط مشکین کشیده سر تا دم

خال بر خال از سر بن تا سم


درکشیده به جای زناری

برقعی از پرند گلناری


گوی برده زهم تکان طللش

برده گوی از همه تنش کفلش


آتشی کرده با گیاخویشی

گلرخی در پلاس درویشی


ساق چون تیر غازیان به قیاس

گوش خنجر کشیده چون الماس


سینه‌ای فارغ از گریوه‌ای دوش

گردنی ایمن از کناره گوش


سیرم پشتش از ادیم سیاه

مانده زین کوهه را میان دو راه


عطف کیمختش از سواد ادیم

یافت آنچ از سواد یابد سیم


پهلو از پیه و گردن از خون پر

این برنج از عقیق و آن از در


خز حمری تنیده بر تن او

خون او در دوال گردن او


رگ آن خون بر او دوال انداز

راست چون زنگی دوالک باز


کفلی با دمش به دم‌سازی

گردنی با سمش به سربازی


گور بهرام دید و جست به زور

رفت بهرام گور از پی گور


گوری الحق دونده بود و جوان

گور گیران پسش چو شیر دوان


ز اول روز تا به گاه زوال

گور می‌رفت و شیر در دنبال


شاه از آن گور بر نتافت ستور

چون توان تافتن عنان از گور


گور از پیش و گورخان از پس

گور و بهرام گور و دیگر کس


تا به غاری رسید دور از دشت

که برو پای آدمی نگذشت


چون درآمد شکار زن به شکار

اژدها خفته دید بر در غار


کوهی از قیر پیچ پیچ شده

بر شکار افکنی بسیچ شده


آتشی چون سیاه دود به رنگ

کاورد سر برون ز دود آهنگ


چون درختی در او نه بار و نه برگ

مالک دوزخ و میانجی مرگ


دهنی چون دهانه غاری

جز هلاکش نه در جهان کاری


بچه گور خورده سیر شده

به شکار افکنی دلیر شده


شه چو بر رهگذر بلا را دید

اژدها شد که اژدها را دید


غم گور از نشاط گورش برد

دست برران نهاد و پای فشرد


در تعجب که این چه نخجیر است

و ایدر آوردنم چه تدبیر است


شد یقینش که گور غمدیده

هست ازان اژدها ستمدیده


خواند شه را که دادگر داند

کز ستمگاره داد بستاند


گفت اگر گویم اژدهاست نه گور

زین خیانت خجل شوم در گور


من و انصاف گور و دادن داد

باک جان نیست هرچه بادا باد


از میان دو شاخهای خدنگ

جست مقراضه فراخ آهنگ


در کمان سپید توز نهاد

بر سیاه اژدها کمین گشاد


اژدها دیده باز کرده فراخ

کآمد از شست شاه تیر دو شاخ


هردو چشمه در آن دو چشم نشست

راه بینش برآفرینش بست


بدو نوک سنان سفته شاه

سفته شد چشم اژدهای سیاه


چونکه میدان بر اژدها شد تنگ

شه درآمد به اژدها چو نهنگ


ناچخی راند بر گلوش دلیر

چون بر اندام گور پنجه شیر


اژدها را درید کام و گلو

ناچخ هشت مشت شش پهلو


بانگی از اژدها برآمد سخت

در سر افتاد چون ستون درخت


شه نترسید از آن شکنج و شکوه

ابرکی ترسد از گریوه کوه


سر به آهن برید از اهریمن

کشته و سر بریده به دشمن


از دمش برشکافت تا به دمش

بچه گور یافت در شکمش


بیگمان شد که گور کین اندیش

خواندش از بهر کینه خواهی خویش


چنبری کرد پیش یزدان پشت

کاژدها کشت و اژدهاش نکشت


خواست تا پای بر ستور آرد

رخش در صیدگاه گور آرد


گور چون شاه را ندید قرار

آمد از دور و در خزید به غار


شه دگرباره در گرفتن گور

شد در آن غار تنگنای به زور


چون قدر مایه شد به سختی و رنج

یافت گنجی و بر فروخت چو گنج


خسروانی نهاده چندین خم

چون پری روی بسته از مردم


گورخان را چو گور در خم کرد

رفت از آن گورخانه پی گم کرد


شه چو بر قفل گنج یافت کلید

و اژدها را ز گنج خانه برید


آمد از تنگنای غار برون

گشت جویای راه و راهنمون


ساعتی بود و خاصگان سپاه

به طلب آمدند از پی شاه


چون یکایک به شاه پیوستند

گرد بر گرد شاه صف بستند


شاه فرمود تا کمر بندان

هم دلیران و هم تنومندان


راه در گنجدان غار کنند

گنج بیرون برند و بار کنند


سیصد اشتر ز بختیان جوان

شد روانه به زیر گنج روان


شه که با خود حساب گور کند

و اژدها را اسیر گورکند


لاجرم عاقبت به پا رنجش

هم سلامت دهند و هم گنجش


چون به قصر خورنق آمد باز

گنج پرداز شد بنوش و بناز


ده شتر بار از آن به حضرت شاه

ارمغانی روانه کرد به راه


ده دیگر به منذر و پسرش

داد با آن طرایف دگرش


صرف کرد آن همه به بی خوفی

فارغ از مشرفان و مستوفی


وین چنین چند گنج خانه گشاد

به عزیزی ستد به خواری داد


گفت منذر که نقش‌بند آید

باز نقشی ز نوبر آراید


نقش بند آمد و قلم برداشت

صورت شاه و اژدها بنگاشت


هرچه کردی بدین صفت بهرام

بر خورنق نگاشتی رسام

نظامی » خمسه » هفت پیکر

شاه روزی رسیده بود ز دشت

در خورنق به خرمی می‌گشت


حجره‌ای خاص دید در بسته

خازن از جستجوی آن رسته


شه در آن حجره نانهاده قدم

خاصگان و خزینه‌داران هم


گفت این خانه قفل بسته چراست

خازن خانه کو کلید کجاست


خازن آمد به شه سپرد کلید

شاه چون قفل بر گشاد چه دید


خانه‌ای دید چون خزانه گنج

چشم بیننده زو جواهر سنج


خوشتر از صد نگار خانه چین

نقش آن کارگاه دست گزین


هرچه در طرز خرده کاری بود

نقش دیوار آن عماری بود


هفت پیکر در او نگاشته خوب

هر یکی زان به کشوری منسوب


دختر رای هند فورک نام

پیکری خوبتر ز ماه تمام


دخت خاقان بنام یغما ناز

فتنه لعبتان چین و طراز


دخت خوارزم شاه نازپری

کش خرامی بسان کبک دری


دخت قلاب شاه نسرین نوش

ترک چینی طراز رومی پوش


دختر شاه مغرب آزریون

آفتابی چو ماه روز افزون


دختر قیصر همایون رای

هم همایون و هم به نام همای


دخت کسری ز نسل کیکاووس

درستی نام و خوب چون طاوس


در یکی حلقه حمایل بست

کرده این هفت پیکر از یک دست


هر یکی با هزار زیبائی

گوهر افروز نور بینائی


در میان پیکری نگاشته نغز

کان همه پوست بود وین همه مغز


نوخطی در نشانده در کمرش

غالیه خط کشیده بر قمرش


چون سهی سرو برفراخته سر

زده در سیم تاج تا به کمر


آن بتان دیده برنهاده بدو

هر یکی دل به مهر داده بدو


او در آن لعبتان شکر خنده

وانهمه پیش او پرستنده


بر نوشته دبیر پیکر او

نام بهرام گور بر سر او


کان چنانست حکم هفت اختر

کاین جهان جوی چون برآرد سر


هفت شهزاده راز هفت اقلیم

در کنار آورد چو در یتیم


مانه این دانه را به خود کشتیم

آنچه اختر نمود بنوشتیم


گفت تا باشد از نمونش رای

گفتن از ما و ساختن ز خدای


شاه بهرام کین فسانه بخواند

در فسون فلک شگفت بماند


مهر آن دختران زیباروی

در دلش جای کرده موی به موی


مادیانان گشن و فحل شموس

شیرمردی جوان و هفت عروس


رغبت کام چون فزون فکند

دل تقاضای کام چون نکند


گرچه آن کارنامه راه زدش

شادمانی شد از یکی به صدش


زانکه بر عمرش استواری داد

بر مرادش امیدواری داد


در مدارای مرد کار کند

هرچه او را امیدوار کند


شه چو زان خانه رخت بیرون برد

قفل بر زد به خازنش بسپرد


گفت اگر بشنوم که هیچکسی

قفل ازین در جدا کند نفسی


هم در این خانه خون او ریزم

سرش از گردنش درآویزم


در همه خیل خانه از زن و مرد

سوی آن خانه کس نگاه نکرد


وقت وقتی که شاه گشتی مست

سوی آن در شدی کلید به دست


در گشادی و در شدی به بهشت

دیدی آن نقشهای خوب سرشت


مانده چون تشنه‌ای برابر آب

به تمنای آن شدی در خواب


تا برون شد سر شکارش بود

کامد آن خانه غمگسارش بود

چون ز بهرام گور با پدرش

باز گفتند منهیان خبرش


که به سر پنجه شیر گیر شداست

شیر برنا و گرگ پیر شداست


شیر با او چو سگ بود به نبرد

کو همی ز اژدها برآرد گرد


دیو بندد به خم خام کند

کوه ساید به زیر سم سمند


ز آهن الماس او حریر کند

واهنش سنگ را خمیر کند


پدر از آتش جوانی او

مرگ خود دید زندگانی او


کرد از آن شیر آتشین بیشه

همچو شیران ز آتش اندیشه


از نظرگاه خویش ماندش دور

گرچه ناقص بود نظر بی نور


بود بهرام روز و شب به شکار

گاه بر باد و گاه باده گسار


به شکار و به می شتابنده

در یمن چون سهیل تابنده


کرد شاه یمن ز غایت مهر

حکم او را روان چو حکم سپهر


از سر دانش و کفایت خویش

حاکمش کرد بر ولایت خویش


دادش از چند گونه گوهر و تیغ

جان اگر خواست هم نداشت دریغ


هرچه بایستش از جواهر و گنج

بود و یک جو نبودش انده و رنج


زان عنایت که بود در سفرش

یاد نامد ولایت پدرش


دور چون در نبشت روزی چند

بازیی نو نمود چرخ بلند


یزدگرد از سریر سیر آمد

کار بالا گرفته زیر آمد


تاج و تختی که یافت از پدران

کرد با او همان که با دگران


چون تهی شد سر سریر ز شاه

انجمن ساختند شهر و سپاه


کز نژادش کسی رها نکنند

خدمت مار و اژدها نکنند


گرچه بهرام سربلندی داشت

دانش و تیغ و زورمندی داشت


از جنایت کشیدن پدرش

دیده کس ندید در هنرش


گفت هر کس در او نظر نکنیم

وز پدر مردنش خبر نکنیم


کان بیابانی عرب پرورد

کار ملک عجم نداند کرد


تازیان را دهد ولایت و گنج

پارسی‌زادگان رسند به رنج


کس نمی‌خواست کو شود بر گاه

چون خدا خواست بر نهاد کلاه


پیری از بخردان گزین کردند

نام او داور زمین کردند


گرچه نز جنس تاجداران بود

هم به گوهر ز شهریاران بود


تاج بر فرق سر نهادندش

کمر هفت چشمه دادندش


چونکه بهرام‌گور یافت خبر

کاسمان دور خویش برد به سر


دوری از سر نمود دیگر بار

برخلاف گذشته آمد کار


از سر تخت و تاج شد پدرش

کس نبد تخت گیر و تاجورش


پای بیگانه در میان آمد

شورشی تازه در جهان آمد


اول آیین سوگواری داشت

نقش پیروزه بر عقیق نگاشت


وانگه آورد عزم آنکه چو شیر

برکشد بر مخالفان شمشیر


تیغ بر دشمنان دراز کند

در پیکار و کینه باز کند


باز گفتا چرا ددی سازم

اول آن به که بخردی سازم


گرچه ایرانیان خطا کردند

کز دل آزرم ما رها کردند


در دل سختشان نخواهم دید

نرمی آرم که نرمیست کلید


با همه سگدلی شکار منند

گوسپندان مرغزار منند


گرچه در پشم خویشتن خسبند

همه در پنبه‌زار من خسبند


به که بد عهد و سنگدل باشند

تا ز من عاقبت خجل باشند


از خیانت رسد خجالت مرد

وز خجالت دریغ باشد و درد


به جز آن هرچه بینی از خواری

باشد آن نوعی از ستمگاری


بی‌خردوار اگر شدند ز دست

به خروشان کنم خدیو پرست


مرد کز صید ناصبور افتد

تیر او از نشانه دور افتد

بس کن ای جادوی سخن پیوند

سخن رفته چند گوئی چند


چون گل از کام خود برار نفس

کام تو عطرسازی کام تو بس


آنچنان رفت عهد من ز نخست

باکه؟ با آنکه عهد اوست درست


کانچه گوینده دگر گفتست

ما به می خوردنیم و او خفتنست


بازش اندیشه مال خود نکنم

بد بود بد خصال خود نکنم


تا توانم چو باد نوروزی

نکنم دعوی کهن دوزی


گرچه در شیوه گهر سفتن

شرط من نیست گفته واگفتن


لیک چون ره به گنج خانه یکیست

تیرها گر دو شد نشانه یکیست


چون نباشد ز باز گفت گزیر

دانم انگیخت از پلاس حریر


دو مطرز به کیمیای سخن

تازه کردند نقدهای کهن


آن ز مس کرد نقره نقره خاص

وین کند نقره را به زر خلاص


مس چو دیدی که نقره شد به عیار

نقره گر زر شود شگفت مدار


عقد پیوند این سریر بلند

این چنین داد عقد را پیوند


که چو بهرام‌گور گشت آگاه

زانچ بیگانه‌ای ربود کلاه


بر طلب کردن کلاه کیان

کینه را در گشاد و بست میان


داد نعمان منذرش یاری

در طلب کردن جهانداری


گنج از آن بیشتر که شاید گفت

گوهر افزون از آنکه شاید سفت


لشگر انگیخت بیش از اندازه

کینه‌ور تیز گشت و کین تازه


از یمن تا عدن ز روی شمار

در هم افتاد صدهزار سوار


همه پولاد پوش و آهن خای

کین کش و دیو بند و قلعه گشای


هر یکی در نورد خود شیری

قایم کشوری به شمشیری


در روارو فتاد موکب شاه

نم به ماهی رسید و گرد به ماه


ناله کرنای و روئین خم

در جگر کرده زهره‌ها را گم


کوس روئین بلند کرد آواز

زخمه بر کاسه ریخت کاسه‌نواز


کوه و صحرا ز بس نفیر و خروش

بر طبقهای آسمان زد جوش


لشگری بیشتر ز مور و ملخ

گرم کینه چو آتش دوزخ


پایگه جوی تخت شاه شدند

وز یمن سوی تختگاه شدند


آگهی یافت تخت گیر جهان

کاژدهائی دگر گشاد دهان


بر زمین آمد آسمان را میل

وز یمن سر برآورید سهیل


شیر نر پنجه برگشاد به زور

تا کند خصم را چو گور به گور


تخت گیرد کلاه بستاند

بنشیند غبار بنشاند


نامداران و موبدان سپاه

همه گرد آمدند بر در شاه


انجمن ساختند و رای زدند

سرکشی را به پشت پای زدند


رای ایشان بدان کشید انجام

که نویسند نامه بر بهرام


هرچه فرمود عقل بنوشتند

پوست ناکنده دانه را کشتند


کاتب نامه سخن پرداز

در سخن داد شرح حال دراز


نامه چون شد نبشته پیچیدند

رفتن راه را بسیچیدند


چون رسیدند و آمدند فرود

شاه نو را زمانه داد درود


حاجیان دل به کارشان دادند

بار جستند و بارشان دادند


داد بهرام شاه دستوری

تا فراتر شوند ازان دوری


پیش رفتند با هزار هراس

سجده بردند و داشتند سپاس


آن کزان جمله گوی دانش برد

بر سر نامه بوسه داد و سپرد


نامه را مهر برگشاد دبیر

خواند بر شهریار کشور گیر

اول نامه بود نام خدای

گمرهان را به فضل راهنمای


کردگار بلندی و پستی

نیستی یافته به در هستی


ز آدمی تا به جمله جانوران

وز سپهر بلند و کوه گران


همه را در نگارخانه جود

قدرت اوست نقشبند وجود


در تمنای هیچ پیوندی

نیست بیرون ازو خداوندی


آفرینش گره گشاده اوست

و آفرین مهر بر نهاده اوست


اوست دارنده زمین و زمان

پیرو حکم او همین و همان


چون فرو گفت آفرین پیوند

آفرین ز آفریدگار بلند


گفت بر شاه و شاهزاده درود

کای برآورده سر به چرخ کبود


هم ملک فرو هم ملک‌زاده

داد مردی و مردمی داده


من که هستم در اصل کسری نام

کسر چون گیرم از خصومت خام


هم هنرمند و هم جهاندیده

هم به چشم جهان پسندیده


از هنرمندیم نوازد بخت

بی‌هنر کی رسد به تاج و به تخت


سر بلندیم هست و تاج و سریر

نبود هیچ سر بلند حقیر


گرچه صاحب ولایت زمیم

پیشوای پری و آدمیم


هم بدین خسروی نیم خشنود

کانگبینی است سخت زهرآلود


آنقدر داشتم ز توش و توان

کاخترم بود ازو همیشه جوان


به اگر بودمی بدان خرسند

کز خطر دور نیست جای بلند


لیکن ایرانیان به زور و به شرم

نرم کردندم از نوازش گرم


داشتندم بر آنکه شاه شوم

گردن افراز تاج و گاه شوم


ملک را پاسدارم از تبهی

پاسبانیست این نه پادشهی


این مثل در فسانه سخت نکوست

کارزو دشمنست عالم دوست


از چنین عالمی تو بی‌خبری

مالک‌الملک عالم دگری


خوشتر آید ترا کیابی گور

از هزاران چنین کیائی شور


جرعه‌ای باده بر نوازش رود

بهتر از هرچه زیر چرخ کبود


کار جز باده و شکارت نیست

با صداع زمانه کارت نیست


راست خواهی جهان تو داری و بس

که نداری غم ولایت کس


شب و شبگیر در شکار و شراب

گاه با خورد خوش گهی با خواب


نه چو من روز و شب ز شادی دور

از پی کار خلق در رنجور


گاهم اندوه دوستان پیشه

گاهی از دشمنان در اندیشه


کمترین محنت آنکه با چو تو شاه

تیغ باید زدن ز بهر کلاه


ای خنک جان عیش پرور تو

کز چنین فتنه دور شد در تو


کاش کان پیشه کار من بودی

تا مگر کار من بیاسودی


کردمی عیش و لهو ساختمی

به می و رود جان نواختمی


این نگویم که دوری از شاهی

داری از دین و دولت آگاهی


وارث مملکت توئی بدرست

ملک میراث پادشاهی تست


لیکن از خامکاری پدرت

سایه چتر دور شد ز سرت


کان نکردست با رعیت خویش

کان شکایت کسی بیارد پیش


از بزه کردنش عجب ماندند

بزه‌گر زین جنایتش خواندند


از بسی جور کو به خون ریزی

گاه تندی نمود و گه تیزی


کس بر این تخمه آفرین نکند

تخم کاری در این زمین نکند


چون نخواهد ترا به شاهی کس

به کز این پایه بازگردی پس


آتش گرم یابی ارجوشی

آهن سرد کوبی ار کوشی


من خود از گنجهای پنهانی

وقت حاجت کنم زرافشانی


آنچه برگ ترا پسند بود

خرج آن بر تو سودمند بود


نگذارم به هیچ تدبیری

در کفاف تو هیچ تقصیری


نایبی باشم ازتو در شاهی

بنده فرمان به هرچه درخواهی


چون ز من خلق نیز گردد سیر

خود ولایت تراست بی‌شمشیر

چونکه خواننده خواند نامه تمام

جوش آتش برآمد از بهرام


باز خود را به صد توانائی

داد چون زیرکان شکیبائی


با چنان گرمیی نکرد شتاب

بعد از اندیشه باز داد جواب


کانچه در نامه کاتبان راندند

گوش کردم چو نامه بر خواندند


گرچه کاتب نبوده چابک دست

پند گوینده را عیاری هست


آنچه بر گفته شد ز رای بلند

می‌پسندم که هست جای پسند


من که در پیش من چه خاک و چه سیم

سر فرو ناورم به هفت اقلیم


لیک ملکی که ماندم از پدران

عیب باشد که هست با دگران


گر پدر دعوی خدائی کرد

من خدا دوستم خرد پرورد


هست بسیار فرق در رگ و پوست

از خدا دوست تا خدائی دوست


من به جرم نکرده معذورم

کز بزهکاری پدر دورم


پدرم دیگر است و من دگرم

کان اگر سنگ بود من گهرم


صبح روشن ز شب پدید آید

لعل صافی ز سنگ می‌زاید


نتوان بر پدر گوائی داد

که خداتان از او رهائی داد


گر بدی کرد چون به نیکی خفت

از پس مرده بد نباید گفت


هرکجا عقل پیش رو باشد

بد بد گو ز بد شنو باشد


هرکه او در سرشت بد گهرست

گفتنش بد شنیدنش بترست


بگذرید از جنایت پدرم

بگذارید از آنچه بی‌خبرم


من اگر چشم بدنگیرد راه

عذر خواهم از آنچ رفت گناه


پیش از این گر چو غافلان خفتم

اینک اینک به ترک آن گفتم


مقبلی را که بخت یار بود

خفتنش تا به وقت کار بود


به که با خواب دیده نستیزد

خسبد اما به وقت برخیزد


خواب من گرچه بود خوابی سخت

از سرم هم نبود خالی بخت


کرد بیدار بختیم یاری

دادم از خواب سخت بیداری


بعد ازین روی در بهی دارم

دل ز هر غفلتی تهی دارم


نکنم بی‌خودی و خودکامی

چون شدم پخته کی کنم خامی


مصلحان را نظر نواز شوم

مصلحت را به پیش باز شوم


در خطای کسی نظر نکنم

طمع مال و قصد سر نکنم


از گناه گذشته نارم یاد

با نمودار وقت باشم شاد


باشما آن کنم که باید کرد

وز شما آن خورم که شاید خورد


ناورم رخنه در خزینه کس

دل دشمن کنم هزینه و بس


نیک رای از درم نباشد دور

بد و بد رای را کنم مهجور


جز به نیکان نظر نیفروزم

از بدآموز بدنیاموزم


دور دارم ز داوری آزرم

آن کنم کز خدای دارم شرم


زن و فرزند و ملک و مال همه

بر من ایمن‌تر از شبان و رمه


نان کس را به زور نگشایم

بلکه نانش به نان‌بر افزایم


نبرد دیو آرزوم از راه

آرزو را گرو کنم به گناه


ننمایم به چشم بیننده

آنچه نپسندد آفریننده


چون شه این گفت ورایها شد راست

پیرتر موبد از میان برخاست


گفت ما را تو از خداوندی

هم خرد بخش و هم خردمندی


هرچه گفتی ز رای خوب سرشت

خردش بر نگین دل بنوشت


سر تو زیبی که سروری همه را

سر شبان هم تو شایی این رمه را


تاجداری سزای گوهر تست

تاج با ماست لیک بر سر تست


زند گشتاسبی به جز تو که خواند

زنده‌دار کیان به جز تو که ماند


زند گشتاسبی به جز تو که خواند

زنده‌دارکیان به جز تو که ماند


تخمه بهمنی و دارائی

ازتو می‌پاید آشکارائی


میوه نو توئی سیامک را

یادگار اردشیر بابک را


تا کیومرث از سریر و کلاه

می‌رود نسبت تو شاه به شاه


ملک با تو به اختیاری نیست

در جهان جز تو تاجداری نیست


موبدان گر نوند و گر کهنند

همه از یک زبان در این سخنند


لیک ما بندگان در این بندیم

که گرفتار عهد و سوگندیم


با نشیننده‌ای که دارد تخت

دست عهدی شدست ما را سخت


که نخواهیم تاج بی‌سر او

بر نتابیم چهره از در او


حجتی باید استوار کنون

کارد آن عهد را ز عهده برون


تا در آیین خود خجل نشویم

نشکند عهد و تنگدل نشویم


شاه بهرام کاین جواب شنید

پاسخی دادشان چنانکه سزید


گفت عذر از شما روا نبود

عاقل آن به که بی وفا نبود


این مخالف که تخت گیر شماست

طفل من شد اگرچه پیر شماست


تاجش از سر چنان به زیر آرم

که یکی موی ازو نیازارم


گرچه موقوف نیست شاهی من

بر مدارا و عذر خواهی من


شاهم و شاهزاده تا جمشید

ملک میراث من سیاه و سپید


تاج و تخت آلتست و شاهی نه

آلتی خواه باش و خواهی نه


هرکه شد تاجدار و تخت‌نشین

تاج او آسمان و تخت زمین


تخت جمشید و تاج افریدون

هردو دایم نماند تا اکنون


هرکرا مایه بود سر به فراخت

از پی خویش تاج و تختی ساخت


من که بر تاج و تخت ره دانم

تیغ دارم به تیغ بستانم


جای من گر گرفت غداری

عنکبوتی تنید بر غاری


اژدهائی رسید بر در غار

وآنگه از عنکبوت خواهد بار؟


مور کی جنس جبرئیل بود

پشه کی مرد پای پیل بود


گور چندان زند ترانه دلیر

که ننالند سپید مهره شیر


نزد خورشید خاصه برج حمل

این چنین صد چراغ را چه محل


خر که با بالغان زبون گردد

چون به طفلان رسد حرون گردد


من به سختی به خانه دگران

خانه من به دست خانه بران


خورش خصم شهد یا شکر است

خورد من یا دلست یا جگر است


تیغ و دشنه به از جگر خوردن

دشنه بر ناف و تیغ برگردن


همه ملک عجم خزانه من

در عرب مانده خیلخانه من


گاه منذر فرستدم خوانی

گاه نعمان فدا کند جانی


نان دهانم بدین کله‌داری

نان خورانم بدان گنه کاری


من چو شیر جوان ولایت گیر

جای من کی رسد به روبه پیر


کی منم کی برد مخالف تاج

جز به کی‌زاده کی دهند خراج


هست جای کیان سزای کیان

جز کیان را مباد جای کیان


شاه مائیم و دیگران رهیند

ما پریم آن دیگر کسان تهیند


شاه باید که لشگر انگیزد

از سواری چه گرد برخیزد


می که پیر مغان ز دست نهاد

جز به پور مغان نشاید داد


نیک دانید کان چه می‌گویم

راست کاری و راستی جویم


لیک از راه نیک پیمانی

نز سر سرکشی و سلطانی


آن کنم من که وفق رای شماست

رای من جستن رضای شماست


وانکه گفتید حجتی باید

که بدو عهد بسته بگشاید


حجت آنست کز میان دو شیر

بهره آنرا بود که هست دلیر


بامدادان دو شیر غرنده

خورشی در شکم نیاکنده


وحشی تیز چنگ خشم‌آلود

کز دم آتشین برآرد دود


شیر دار آورد به میدانگاه

گرد بر گرد صف کشند سپاه


تاج شاهان ز سر به زیر نهند

در میان دو شرزه شیر نهند


هرکه تاج از دو شیر بستاند

خلقش آنروز تاجور داند


چون سخن گفته شد به رفق و به راز

سخن دلفریب طبع نواز


نامه را مهر خود نهاد بر او

شرح و بسطی تمام داد بر او


به پرستندگان خویش سپرد

تا برندش چنانکه باید برد


شه‌پرستان که مهر شه دیدند

وان سخنهای نغز بشنیدند


بازگشتند سوی خانه خویش

صورت شاه نو نهاده به پیش


گشته هریک ز مهربانی او

عاشق فر خسروانی او


همه گفتند شاه بهرامست

که ملک گوهر و ملک نامست


نتوان برخلاف او بودن

آفتابی به گل بر اندودن


تند شیریست آن نبرده سوار

کاژدها را کند به تیر شکار


چون شود تند شیر پنجه گشای

هیچکس پیش او ندارد پای


بستاند سریر و تاج به زور

سروران را برد به پای ستور


به که گرمی در او نیاموزیم

آتش کشته بر نیفروزیم


قصه شیر و برگرفتن تاج

به چنین شرط نیست او محتاج


لیکن این شیر حجتی است بزرگ

کاگهی ماندهد ز روبه و گرگ


سوی درگه شدند جمله ز راه

باز گفتند شرط شاه به شاه


نامه خواندند و حال بنمودند

یک سخن بر شنوده نفزودند


پیر تخت آزمای تاج‌پرست

تاج بنهاد و زیر تخت نشست


گفت ازان تاج و تخت بی‌زارم

که ازو جان به شیر بسپارم


به که زنده شوم ز تخت به زیر

تا شوم کشته در میان دو شیر


مرد زیرک کجا دلیر خورد

طعمه‌ای کز دهان شیر خورد


وارث مملکت به تیغ و به جام

هیچکس نیست جز ملک بهرام


وارث ملک را دهید سریر

صاحب افسر جوان بهست که پیر


من ازین شغل درکشیدم دست

نیستم شاه لیک شاه‌پرست


پاسخ آراستند ناموران

کای سر خسروان و تاج‌سران


شرط ما با تو در خداوندی

نیست الا بدین خردمندی


چون به فرمان ما شدی بر تخت

هم به فرمان ما رها کن رخت


نیست بازی ز شیر بردن تاج

تا چه شب بازی آورد شب داج


شرط او را به جای خویش آریم

شیر بندیم و تاج پیش آریم


گر بترسد سریر عاج تراست

ور شود کشته نیز تاج تراست


گر شود چیر و تاج بردارد

وز ولایت خراج بردارد


در خور تخت و آفرین باشد

لیک هیهات اگر چنین باشد


ختم قصه بر این شد آخر کار

کانچه شرطست نگذرد ز قرار


روز فردا چو در شمار آید

شاه با شیر در شکار آید