تلمود

ربى يُوحانان تا سنين پيرى زنده ماند و از چنان شخصيت و جايگاهى برخوردار گرديد كه چند نسل پس از وى گفتند كه او به تنهايى نظام آموزشى فلسطين را ايجاد كرده و مدون ساخته است. البته چنين چيزى غيرممكن مى‏نمايد، اما به هر حال، حقيقت اين است كه او و شاگردانش بخش بزرگى از اين برنامه بر عهده داشتند.
حوزه درسى فلسطين درنسل بعد نيز به شكوفايى خويش ادامه داد. از آن‏جاكه شاگردان ربى يُوحانان همگى دانشمندان‏بزرگى‏بودند كه به‏شركت درفعاليت‏هاى خلاّق ومستقل علاقه داشتند، پس‏ازفوت استاد هيچ‏بحران غيرقابل پيش‏بينى‏اى به وجود نيامد. با وجود اين‏كه آموزشگاه طِبَريا ديگر الگو و سرمشق دانشمندان نبود، آنان به كار آموزش ادامه دادند و طلاب بابل هم‏چنان به‏آن‏جا مى‏آمدند. مشهورترين حكيم بابلى ربى ييِرْمِيا (ارميا)(25) بود كه روش منحصربه‏فرد او درطرح پرسش با هدف تبيين مسائل پراكنده وجزئى هَلاخا، گاهى باعث خشم استادان فلسطينى مى‏شد كه با اين روش خو نگرفته بودند. ربى ارميا كه خود را فلسطينى مى‏خواند، يك‏بار به‏دانشمندان بابلى ريشخندزده، آنهارا «بابلى‏هاى احمق» كه در كشورهاى گمنام وناشناخته ساكنند وگنگ ومبهم سخن مى‏گويند، خواند. در مقابل، بابلى‏ها به اين خرده‏گيرى روى خوش نشان دادند و تأييد كردند كه «يكى از آنها (فلسطينيان) با دو نفر از ما (بابلى‏ها) برابرى مى‏كند».

در قرن چهارم، فرايندهاى سياسى نوظهور فشار فزاينده‏اى را بر يهوديان فلسطين تحميل كرد كه درنهايت، به ضعف بنيه مادى و معنوى آنان انجاميد. قدرت مركزى روم پس از سقوط آخرين حاكمان سِوُران(26) رو به ضعف نهاد و جنگ‏هاى مدعيان تاج و تخت به بروز كشمكش و بحرانى بزرگ منتهى شد؛ بار مالياتى فزونى يافت و درنتيجه، بنيادهاى اقتصادى در سراسر امپراتورى به سستى گراييد. جامعه يهوديان فلسطين كه پيش از اين، در نتيجه شورش‏هاى گوناگون آسيب ديده بود، به طور ملموسى شكننده شد؛ چرا كه بسيارى از يهوديان آن سرزمين به كار كشاورزى مشغول بودند و از اين رو قادر نبودند كه درآمدها و كسب خويش را از ديد صاحبان قدرت پنهان دارند. مسيحيت كه تا آن زمان عقيده‏اى در اقليت و تحت تعقيب بود، قدرت گرفت و از آغاز قرن چهارم در تمامى شئونات عملى، دين رسمى كشور فلسطين گرديد. آزار يهوديان كه به شدت ادامه داشت، بر جامعه يهوديان اثر گذاشته، موجى از مهاجرت را به‏وجود آورده بود. يهوديان راه روم، كشورهاى اروپايى و بابل را در پيش گرفتند و آموزشگاه‏هاى فلسطين به ناچار، فعاليت‏هاى خود را كاهش دادند و تعداد طلبه‏ها نيز كم شد. گفته شده است كه در زمان نسل چهارم اِمُوراها، عامه مردم بر اثر تحت‏تعقيب بودن و وضعيت سخت اقتصادى، علاقه كمترى به يادگيرى تورات نشان مى‏دادند و اَگادا را كه فهم آن آسان‏تر و تسكينى بر فشارهاى وارده بر آنها بود، بيشتر مى‏پسنديدند

وضعيت چنان سخت و دشوار شد كه دانشمندان فلسطينى ناگزير، كار تدوين و قانون‏مندسازى شريعت شفاهى را شتاب و سرعت بيشترى بخشيدند. آنان اثر هم‏تراز با تلمود بابلى خلق كردند كه به تلمود يِروشَلْمى (اورشليمى) شهرت يافت. البته اين اثر در اورشليم (كه در آن زمان شهرى كافر و ملحد، مانند شهر آئليا كاپيتولينا(27) بود و يهوديان از حضور در آن منع شده بودند) نگاشته نشده است؛ اورشليم نامى بود كه در طى سالها بر كل سرزمين فلسطين اطلاق مى‏شد(28) و اثر نام برده، به‏طور مشخص در طِبَريا و بخشى از آن نيز در قيصريه به اتمام رسيد.
اگرچه دست‏مايه اوليه و اصلى هر دو تلمود و روش‏هاى آموزشى و پژوهشى آنها يكسان است، تفاوت‏هاى قابل ملاحظه‏اى نيز ميان اين دو وجود دارد؛ تلمود اورشليمى از موضوع‏هايى مانند هَلاخاى مربوط به فلسطين و كشاورزى آن مرز و بوم به تفصيل سخن مى‏گويد، درحالى‏كه در تلمود بابلى تقريباً هيچ سخنى از اين موضوعات به ميان نيامده است. از سوى ديگر، شمار حكايت‏ها در تلمود اورشليمى بسيار اندك است. اين پيامد با دل‏مشغولى شديد نسبت به اَگادا در فلسطين سازگار نيست. بايد گفت كه خردمندان فلسطينى از آن‏جا كه به اَگادا و به ويژه در نسل هاى اخير، به تدوين دعاها و اشعار آيينى توجه زيادى داشتند، تدوين ادبيات اَگادايى را ضرورى نمى‏دانستند. اين مباحث دير زمانى بعد، در آثارى با عنوان ميدراشِه اَگادا(29) (تفسيرهاى اَگادايى) جمع‏آورى شدند.

علاوه بر اين ناهمگونى‏ها در سازمانِ موضوع‏ها و روش‏هاى فكرى و پژوهشى، دو تلمود از نظر كيفيت تدوين نيز متفاوتند. انشاى تلمود بابلى با احتياط زياد و وقت‏شناسى دقيق انجام شد و مباحث و جزئيات بسيارِ آن، نسل به نسل تصحيح گرديد؛ در حالى كه تلمود اورشليمى هرگز به‏طور دقيق تدوين نشد، بلكه تدوين مباحث آن بدون صرف وقت لازم و با شتاب صورت گرفت و همين باعث شد كه تا مدت‏ها، تلمود اورشليمى را ضميمه تلمود بابلى به حساب آورند. هم‏چنين، تدوين نهايى تلمود بابلى در دوره متأخرتر صورت پذيرفت و ازاين‏رو، آن را مجموعه‏اى معتبر كه در بردارنده مسائل و مباحث شريعت شفاهى است، به حساب آوردند. افزون بر اين، روش‏هاى پژوهشى و آموزشى تلمود بابلى با توجه به قلمرو وسيع و تحليل عقلانى دقيق، فضاى بيشترى را براى توسعه مباحث فكرى و عقلانى ايجاد مى‏كرد. در طول قرن‏ها، نظرها متوجه اثر بابلى بود و تنها در صد سال اخير علاقه‏هاى خفته نسبت به تلمود اورشليمى بيدار شده است. با اين همه، هميشه آن را منبعى دست دوم دانسته‏اند. ساختار و بدنه نظام آموزشى فلسطين اساساً بر مبناى آنچه در تلمود بابلى و يا در انواع ميدراشِه اَگاداهاى بازتاب يافته، مورد مطالعه قرار گرفته است.

چاپ تلمود


پس از تدوين نهايى تلمود، وجود نسخه‏هايى از اين اثر كامل، براى تأمين اهداف آموزشى، ضرورت پيدا كرد. در آن زمان، كتاب‏ها با دست نسخه‏بردارى مى‏شد و هر اندازه اثر بزرگ‏تر بود، به پايان رساندن آن دشوارتر مى‏شد. صاحبان نسخه‏هاى معدود و ارزشمند، با دقت از آنها محافظت مى‏كردند و گاهى حتى براى نسخه‏بردارى، آنها را قرض نمى‏دادند. در تعدادى از كتاب‏ها كه در قرون وسطى نوشته شدند، عبارت‏هاى تشكرآميزى به چشم مى‏خورد كه در آنها از خدمات افرادى كه در قرض دادن و نسخه‏بردارى كتاب‏ها شركت داشته‏اند، به عنوان خدمتگزاران عرصه آموزش قدردانى شده است. براى درك اين كه چرا حتى در زمان‏هايى كه محدوديت شديدى در راه پخش و نشر تلمود وجود نداشت، يا وضع اقتصادى يهوديان اجازه مى‏داد كه نسخه‏بردارى وسيع‏ترى از متون صورت پذيرد، نسخه‏هاى تلمود، اندك و با فاصله زمانى تهيه شده‏اند، كافى است در نظر بگيريم كه تلمود در حدود دو ميليون و پانصد هزار واژه را در خود جاى داده است. ظاهراً بسيارى از نسخه‏هاى تلمود را خود طلبه‏ها از روى كتاب‏هاى موجود در آموزشگاه‏ها نوشته‏اند؛ از آن‏جا كه اين نسخه‏ها آكنده از ياداشت‏هاى طلبه‏ها بودند، براى عموم مردم قابل استفاده نبودند. در دوره گائون‏ها، بسيار اتفاق افتاده است كه از آموزشگاه‏هاى بزرگ بابلى خواسته مى‏شد تا نسخه‏هايى از تلمود را تهيه كنند. ظاهراً نسخه‏هاى نخستين در اسپانيا از روى نسخه‏اى پديد آمد كه يك گائون مهاجر، با تكيه بر محفوظات خويش (در آن زمان، به‏خاطر سپردن انبوه موضوع‏هاى شريعت شفاهى رويّه دانشمندان‏بود) نگاشته‏بود.برخى‏ازرساله‏ هاى شخصى به‏دليل‏دربرداشتن موضوع‏هايى كه داراى اهميت كاربردى بودند بارها تدريس مى‏شدند و يا چون بخشى از برنامه اصلى آموزشى را تشكيل مى‏دادند، رواج گسترده‏ترى داشتند. با وجود اين، نسخه‏هاى كامل تلمود بسيار اندك بودند. به عنوان نمونه، استادِ راشى، به اين دليل كه نتوانسته بود نسخه‏اى از رساله عَوُودا زارا(1) را به‏دست آورد، هرگز موفق به مطالعه آن نشد. ظاهراً اين وضعيت در بسيارى از جوامع يهودى در سراسر جهان وجود داشت.

كمبود نسخه‏هاى تلمود را مى‏شد تنها به مشكلات فنى نسبت داد، اما در قرون ميانه مشكل وخيم‏تر شد. طى اين قرون، تلمود چندبار توقيف شد؛ سرنوشتى كه در دوران جديد نيز گاهى به آن گرفتار شده است. در دوران آوارگى و خانه به دوشى يهود، كه ناشى از فرمان‏هاى مكررِ اخراج بود، بسيارى از نسخه‏هاى تلمود گم شد و يا از دست رفت و ديگر، بازيافت آنها ممكن نگشت. برخى از كتاب ها نيز با دستور مراجع قدرت، مصادره شد؛ به‏ويژه حكم ممنوعيت خارج كردن كتاب‏ها از اسپانيا، كه در زمان اخراج [يهوديان‏] از اين كشور صادر شد، اثر ويرانگرى داشت و در همان زمان، بسيارى از نسخه‏هاى تلمود در شعله‏هاى آتش سوخت

بنابراين، تعجبى ندارد كه يهوديان از همان آغاز، علاقه زيادى به صنعت چاپ نشان دادند. يادگيرى فنون چاپ و حتى ساخت حروف از مرحله طراحى تا ريخته‏گرىِ قالب‏هاى سربى، براى آنها امرى لازم به شمار مى‏آمد. ظاهراً تاريخ اولين كتاب‏هاى چاپى يهودى به دهه هفتاد قرن پانزدهم برمى‏گردد. پس از به بار نشستن موفقيت‏آميز اولين تلاش‏ها در عرصه چاپ، با چاپ تلمود به صورت يك مجموعه كامل، موافقت شد. مشكلات فنى زياد بود و اجراى اين طرح، كارهاى بى‏شمارى را از گردآورى و غلطگيرى دست‏نوشته‏ها گرفته تا چاپ آنها، لازم داشت. اولين نسخه چاپى معروف در سال 1482 در گوآدالاجرا(2)، در كشور اسپانيا به چاپ رسيد. درباره اين‏كه آيا تلمود چاپ شده در آن‏جا كامل بود يا خير، اطلاعى در دست نداريم؛ چرا كه تنها، بخش‏هايى از آن باقى مانده است. ده سال بعد، در طول بيرون راندن يهوديان از اسپانيا و چند سال پس از آن، در زمان اخراجشان از پرتغال، تمام كتاب‏هاى يهودى مصادره شد و از وجود اين نسخه خاص نيز تا اين اواخر، اطلاعى در دست نبود. نسخه معروف‏ترى، كه ظاهراً هرگز كامل نشد، در دو شهر سانچينو(3) و پيزارو(4)، و ديگر نسخه‏ها در جاهايى ديگر چاپ شدند.

در سراسر اين دوره، به دليل نگرش منفى كليساى كاتوليك، يهوديان از چاپ تلمود مى‏ترسيدند. اما در سال 1520، پاپ لئوى دهم(5) اجازه انتشار تلمود را صادر كرد و اولين نسخه كامل تلمود در ونيز(6) به زير چاپ رفت. اين كار را يك ناشر مسيحى به‏نام دانيال بومبرگ(7) كه از آنتورپ(8) به ونيز مهاجرت كرده بود، انجام داد. وى در چاپ سال‏نامه‏هاى عبرى نيز نقش بسيار مهمى ايفا كرد. بسيارى از آثار بنيادى، ابتدا در چاپخانه او به چاپ رسيدند و در آن‏جا شكل قابل قبولى يافتند؛ كامل‏ترين و صحيح‏ترين نسخه تلمود بابلى نيز نسخه چاپ اين ناشر بود. در نخستين تدوين، شكل اصلى و تعداد صفحات و جاى تفسيرهاى اصلى در هر صفحه مشخص شد و از آن پس، تقريباً تمامى نسخه‏ها از اين شيوه الگو گرفتند. البته گاهى با استثناهايى در اين قاعده مواجه مى‏شويم، اما در مجموع همه آنها (با علامت‏گذارى‏ها يا تقسيم‏بندى‏هاى خاص) ناظر به همان متن اوليه‏اند. متن تلمود در وسط هر صفحه قرار دارد و در دو سوى آن، در يك سمت تفسير راشى و در سمت ديگر توسافوت [ = ضمائم ]آمده است. براى جدا كردن متن از تفسيرها، متن با حروف مربعى - شكل ساده‏ترى از الفبا كه طومارهاى تورات با آن نوشته شده‏اند - و شرح‏ها با خط شكسته چاپ شده‏اند. يهوديان اروپاى غربى چون با حروف شكسته كه ريشه در [ادبيات‏] سفارادى دارد، آشنا نبودند، آن‏را «خط راشى» ناميدند (يعنى حروفى كه تفسير راشى، با آن به چاپ رسيده بود). انتشارات بومبرگ اولين جايى نبود كه از اين حروف استفاده نمود، اما كمك كرد تا اين سنت تقويت شود؛ از آن پس تا صدها سال، نوشته‏هاى تفسيرى و حاخامى با اين حروف چاپ شدند. ترتيب صفحات و ورق‏ها، اهميت كاربردى زيادى داشت. پيدايش اين نسخه اين امكان را فراهم آورد تا با به كارگيرى نام رساله و شماره صفحه و ورق - كه به يك برگ دو صفحه‏اى اطلاق مى‏شود كه در هر طرف آن شماره‏اى ثبت شده است - شيوه‏اى مناسب براى اشاره به نقل‏قول‏ها، ايجاد شود. چاپ توسافوت در قسمت حاشيه‏اى متن، از اهميت نظرى بسيارى برخوردار بود. در قرن هفدهم ماهارال پراگى(9)، به نقد روش‏هاى مطالعه در زمان خود پرداخت و بخشى از ايرادهاى خود را متوجه اين نكته كرد كه چاپ توسافوت در كنار متن تلمود باعث ايجاد گرايش به پذيرش قواعد خاصى گرديد كه بر نظرات بَعَلِه توسافوت استوارند

نسخه نخست از شكل كامل فاصله داشت و نقايص، اشتباهات و موارد حذف شده بسيارى در آن راه يافته بود، كه در موعد مقرر برطرف شد. نسخه‏هاى ديگر، به ويژه نسخه يك ناشر مسيحى به‏نام پوستينيان ونيزى(10) كه نقش الگو را نيز داشت، نزديك بود كه بر چپ‏هاى قبلى پيشى بگيرند. نسخه‏هاى بعدى با دقت بيشترى نمونه‏خوانى شدند و در آنها نمايه‏هاى مفصل‏ترى براى آيات كتاب مقدس [تنخ - عهد عتيق‏] و احكام هَلاخايىِ آن قرار داده شد و تفسيرهاى دانشمندان معاصر به آن ضميمه شد. اين فرايند تا به امروز ادامه يافته است.
اندكى پس از اين دوره، پاپ جوليوس سوم(11)، با جلوگيرى از انتشار تلمود و صدور فرمان سوزاندن نسخه‏هاى موجود، فرايند چاپ و ترويج اين اثر را دچار مشكل كرد. درنتيجه، چاپ تلمود در ايتاليا ممكن نشد و بقيه كشورهاى اروپايى نيز به طور غيرمستقيم، از اين رويّه پيروى كردند. در بيارى از كشورها چاپ تلمود تنها پس از كسب اجازه رسمى امكان‏پذير بود و در بيشتر موارد، تنها ناشران مسيحى موفق به اخذ آن مى‏شدند. به طور كلى، سانسور در نوشته‏هاى مقدس يهوديان و به طور خاص، در تلمود، شدت بيشترى يافته بود. نسخه شهر بال(12) (1578 به بعد) نسخه‏اى است كه ابتدا و انتهاى آن و هم‏چنين بخش‏عوُودا زارا به كلى از آن حذف شد. متأسفانه نسخه‏هاى ديگرى كه از روى اين نسخه تهيه شده‏اند نيز ناقص هستند. نسخه‏هاى متعددى در لهستان پيش از سلطه يسوعيان(13) بر اين كشور، و شمارى نيز در آمستردام (بخشى از هلندِ اهل تسامح كه تقريباً هر كتاب عبرى‏اى در آن مجوز نشر مى‏گرفت) و آلمانِ پروتستان، چاپ شدند

دونسخه مهمى كه امروزه نيز تأثيرشان محسوس است، در اسلاووتا(14) و ويلنا(15) منتشرشدند. مقامات‏روسى، هريك به‏دليلى، تا آن‏جا كه ممكن بود انتشار كتاب‏هاى يهودى را به مراكز معيّنى محدود كردند و اخذ اجازه انتشار نيز با موانع بى‏شمارى مواجه بود. چاپ دو نسخه نام‏برده در بالا، با اجازه‏نامه رسمى انجام گرفت ونسخه‏هاى متعددى از روى آنها تكثيرشد