دیوان اشعار نظامی

سر خیل سپاه تاجداران

سر جمله جمله شهریاران


خاقان جهان ملک معظم

مطلق ملک الملوک عالم


دارنده تخت پادشاهی

دارای سپیدی و سیاهی


صاحب جهت جلال و تمکین

یعنی که جلال دولت و دین


تاج ملکان ابوالمظفر

زیبنده ملک هفت کشور


شروانشه آفتاب سایه

کیخسرو کیقباد پایه


شاه سخن اختسان که نامش

مهریست که مهر شد غلامش


سلطان به ترک چتر گفته

پیدا نه خلیفه نهفته


بهرام نژاد و مشتری چهر

در صدف ملک منوچهر


زین طایفه تا به دور اول

شاهیش به نسل دل مسلسل


نطفه‌اش که رسیده گاه بر گاه

تا آدم هست شاه بر شاه


در ملک جهان که باد تا دیر

کوته قلم و دراز شمشیر


اورنگ نشین ملک بی‌نقل

فرمانده بی‌نقیصه چون عقل


گردنکش هفت چرخ گردان

محراب دعای هفت مردان


رزاق نه کاسمان ارزاق

سردار و سریر دار آفاق


فیاضه چشمه معانی

دانای رموز آسمانی


اسرار دوازده علومش

نرمست چنانکه مهر مومش


این هفت قواره شش انگشت

یک دیده چهار دست و نه پشت


تا بر نکشد ز چنبرش سر

مانده است چو حلقه سر به چنبر


دریای خوشاب نام دارد

زو آب حیات وام دارد


کان از کف او خراب گشته

بحر از کرمش سرای گشته


زین سو ظفرش جهان ستاند

زان سو کرمش جهان فشاند


گیرد به بلا رک روانه

بخشد به جناح تازیانه


کوثر چکد از مشام بختش

دوزخ جهد از دماغ لختش


خورشید ممالک جهانست

شایسته بزم و رزم از آنست


مریخ به تیغ و زهره با جام

بر راست و چپش گرفته آرام


زهره دهدش به جام یاری

مریخ کند سلیح داری


از تیغش کوه لعل خیزد

وز جام چو کوه لعل ریزد


چون بنگری آن دو لعل خونخوار

خونی و مییست لعل کردار


لطفش بگه صبوح ساقی

لطفیست چنانکه باد باقی


زخمش که عدو به دوست مقهور

زخمیست که چشم زخم ازو دور


در لطف چو باد صبح تازد

هرجا که رسد جگر نوازد


در زخم چو صاعقه است قتال

بر هر که فتاد سوخت در حال


لطف از دم صبح جان فشان‌تر

زخم از شب هجر جانستان‌تر


چون سنجق شاهیش بجنبد

پولادین صخره را بسنبد


چون طره پرچمش بلرزد

غوغای زمین جوی نیرزد


در گردش روزگار دیر است

کاتش زبر است و آب زیر است


تا او شده شهسوار ابرش

بگذشت محیط آب از آتش


قیصر به درش جنیبه داری

فغفور گدای کیست باری


خورشید بدان گشاده‌روئی

یک عطسه بزم اوست گوئی


وان بدر که نام او منیر است

در غاشیه داریش حقیر است


گویند که بود تیر آرش

چون نیزه عادیان سنان کش

با تیر و کمان آن جهانگیر

در مجری ناوک افتد آن تیر


گویند که داشت شخص پرویز

شکلی و شمایلی دلاویز


با گرد رکابش ار ستیزد

پرویز به قایمی بریزد


بر هر که رسید تیغ تیزش

بربست اجل ره گریزش


بر هر زرهی که نیزه رانده

یک حلقه در آن زره نمانده


زوبینش به زخم نیم خورده

شخص دو جهان دو نیم کرده


در مهر چو آفتاب ظاهر

در کینه چو روزگارقاهر


چون صبح به مهر بی‌نظیر است

چون مهر به کینه شیر گیر است


بربست به نام خود به شش حرف

گرد کمر زمانه شش طرف


از شش زدن حروف نامش

بر نرد شده ندب تمامش


گر دشمن او چو پشه جو شد

با صرصر قهر او نکو شد


چون موکب آفتاب خیزد

سایه به طلایه خود گریزد


آنجا که سمند او زند سم

شیر از نمط زمین شود گم


تیرش چو برات مرگ راند

کس نامه زندگی نخواند


چون خنجر جزع گون برآرد

لعل از دل سنگ خون برآرد


چون تیغ دو رویه بر گشاید

ده ده سر دشمنان رباید


بر دشمن اگر فراسیابست

تنها زدنش چو آفتابست


لشگر گره کمر نبسته

کو باشد خصم را شکسته


چون لشگر او بدو رسیده

از لشگر خصم کس ندیده


صد رستمش ارچه در رکابست

لشکر شکنیش ازین حسابست


چون بزم نهد به شهر یاری

پیدا شود ابر نو بهاری


چندان که وجوه ساز بیند

بخشد نه چنانکه باز بیند


چندان که به روزی او کند خرج

دوران نکند به سالها درج


بخشیدن گوهرش به کیل است

تحریر غلام خیل خیل است


زان جام که جم به خود نبخشید

روزی نبود که صد نبخشید


سفتی جسد جهان ندارد

کز خلعت او نشان ندارد


یا جودش مشک قیر باشد

چینی نه که چین حقیر باشد


گیرد به جریده حصاری

بخشید به قصیده دیاری


آن فیض که ریزد او به یک جوش

دریاش نیاورد در آغوش


زر با دل او که بس فراخست

گوئی نه زر است سنگلاخست


گر هر شه را خزینه خیزد

شاه اوست گر او خزینه ریزد


با پشه‌ای آن چنان کند جود

کافزون کندش ز پیل محمود


در سایه تخت پیل سایش

پیلان نکشند پیل پایش


دریای فرات شد ولیکن

دریای روان فرات ساکن


آن روز که روز بار باشد

نوروز بزرگوار باشد


نادیه بگویم از جد و بخت

کو چون بود از شکوه بر تخت


چون بدر که سر برآرد از کوه

صف بسته ستاره گردش انبوه


یا چشمه آفتاب روشن

کاید به نظاره گاه گلشن


یا پرتو رحمت الهی

کاید به نزول صبحگاهی


هر چشم که بیند آنچنان نور

چشم بد خلق ازو شود دور


یارب تو مرا کاویس نامم

در عشق محمدی تمامم


زان شه که محمدی جمالست

روزیم کن آنچه در خیالست

ای عالم جان و جان عالم

دلخوش کن آدمی و آدم


تاج تو ورای تاج خورشید

تخت تو فزون ز تخت جمشید


آبادی عالم از تمامیت

و آزدی مردم از غلامیت


مولا شده جمله ممالک

توقیع ترا به (صح ذلک)


هم ملک جهان به تو مکرم

هم حکم جهان به تو مسلم


هم خطبه تو طراز اسلام

هم سکه تو خلیفه احرام


گر خطبه تو دمند بر خاک

زر خیزد از او به جای خاشاک


ور سکه تو زنند بر سنگ

کس در نزند به سیم و زر چنگ


راضی شده از بزرگواریت

دولت به یتاق نیزه داریت


میرآخوری تو چرخ را کار

کاه و جو ازان کشد در انبار


آنچه از جو و کاه او نشانست

چو خوشه و کاه کهکشانست


بردی ز هوا لطیف خوئی

وز باد صبا عبیر بوئی


فیض تو که چشمه حیاتست

روزی ده اصل امهاتست


پالوده راوق ربیعی

خاک قدم تو از مطیعی


هرجا که دلیست قاف تا قاف

از بندگی تو می‌زند لاف


چون دست ظفر کلاه بخشی

چون فضل خدا گناه بخشی


باقیست به ملک در سیاست

پیش و پس ملک هست پاست


گر پیش روی چراغ راهی

ور پس باشی جهان پناهی


چون مشعله پیش بین موافق

چون صبح پسین منیر و صادق


دیوان عمل نشان تو داری

حکم عمل جهان تو داری


آنها که در این عمل رئیسند

بر خاک تو عبده نویسند


مستوفی عقل و مشرف رای

در مملکت تو کار فرمای


دولت که نشانه مراد است

در حق تو صاحب اعتقاد است


نصرت که عدو ازو گریزد

از سایه دولت تو خیزد


گوئی علمت که نور دیده است

از دولت و نصرت آفریده است


با هر که به حکم هم نبردی

بندی کمر هزار مردی


بی‌آنکه به خون کنی برش را

در دامنش افکنی سرش را


وآنکس که نظر بدو رسانی

بر تخت سعادتش نشانی


بر فتح نویسی آیتش را

واباد کنی ولایتش را


گرچه نظر تو بر نظامی

فرخنده شد از بلند نامی


او نیز که پاسبان کویست

بر دولت تو خجسته رویست


مرغی که همای نام دارد

چون فرخی تمام دارد


این مرغ که مهر تست مایه‌ش

نشگفت که فرخست سایه‌ش


هر مرغ که مرغ صبحگاهست

ورد نفسش دعای شاهست


با رفعت و قدر نام دارد

بر فتح و ظفر مقام دارد


با رفعت و قدر باد جاهت

با فتح و ظفر سریر و گاهت


عالم همه ساله خرم از تو

معزول مباد عالم از تو


اقبال مطیع و یار بادت

توفیق رفیق کار بادت


چشم همه دوستان گشاده

از دولت شاه و شاهزاده

ای عالم جان و جان عالم

دلخوش کن آدمی و آدم

تاج تو ورای تاج خورشید

تخت تو فزون ز تخت جمشید


آبادی عالم از تمامیت

و آزدی مردم از غلامیت


مولا شده جمله ممالک

توقیع ترا به (صح ذلک)


هم ملک جهان به تو مکرم

هم حکم جهان به تو مسلم


هم خطبه تو طراز اسلام

هم سکه تو خلیفه احرام


گر خطبه تو دمند بر خاک

زر خیزد از او به جای خاشاک


ور سکه تو زنند بر سنگ

کس در نزند به سیم و زر چنگ


راضی شده از بزرگواریت

دولت به یتاق نیزه داریت


میرآخوری تو چرخ را کار

کاه و جو ازان کشد در انبار


آنچه از جو و کاه او نشانست

چو خوشه و کاه کهکشانست


بردی ز هوا لطیف خوئی

وز باد صبا عبیر بوئی


فیض تو که چشمه حیاتست

روزی ده اصل امهاتست


پالوده راوق ربیعی

خاک قدم تو از مطیعی


هرجا که دلیست قاف تا قاف

از بندگی تو می‌زند لاف


چون دست ظفر کلاه بخشی

چون فضل خدا گناه بخشی


باقیست به ملک در سیاست

پیش و پس ملک هست پاست


گر پیش روی چراغ راهی

ور پس باشی جهان پناهی


چون مشعله پیش بین موافق

چون صبح پسین منیر و صادق


دیوان عمل نشان تو داری

حکم عمل جهان تو داری


آنها که در این عمل رئیسند

بر خاک تو عبده نویسند


مستوفی عقل و مشرف رای

در مملکت تو کار فرمای


دولت که نشانه مراد است

در حق تو صاحب اعتقاد است


نصرت که عدو ازو گریزد

از سایه دولت تو خیزد


گوئی علمت که نور دیده است

از دولت و نصرت آفریده است


با هر که به حکم هم نبردی

بندی کمر هزار مردی


بی‌آنکه به خون کنی برش را

در دامنش افکنی سرش را


وآنکس که نظر بدو رسانی

بر تخت سعادتش نشانی


بر فتح نویسی آیتش را

واباد کنی ولایتش را


گرچه نظر تو بر نظامی

فرخنده شد از بلند نامی


او نیز که پاسبان کویست

بر دولت تو خجسته رویست


مرغی که همای نام دارد

چون فرخی تمام دارد


این مرغ که مهر تست مایه‌ش

نشگفت که فرخست سایه‌ش


هر مرغ که مرغ صبحگاهست

ورد نفسش دعای شاهست


با رفعت و قدر نام دارد

بر فتح و ظفر مقام دارد


با رفعت و قدر باد جاهت

با فتح و ظفر سریر و گاهت


عالم همه ساله خرم از تو

معزول مباد عالم از تو


اقبال مطیع و یار بادت

توفیق رفیق کار بادت


چشم همه دوستان گشاده

از دولت شاه و شاهزاده

چون گوهر سرخ صبحگاهی

بنمود سپیدی از سیاهی

آن گوهر کان گشاده من

پشت من و پشت زاده من


گوهر به کلاه کان برافشاند

وز گوهر کان شه سخن راند


کاین بیکس را به عقد و پیوند

درکش به پناه آن خداوند


بسپار مرا به عهدش امروز

کو نو قلم است و من نوآموز


تا چون کرمش کمال گیرد

اندرز ترا به فال گیرد


کان تخت نشین که اوج سایست

خرد است ولی بزرگ رایست


سیاره آسمان ملک است

جسم ملک است و جان ملک است


آن یوسف هفت بزم و نه مهد

هم والی عهد و هم ولیعهد


نومجلس و نو نشاط و نومهر

در صدف ملک منوچهر


فخر دو جهان به سر بلندی

مغز ملکان به هوش‌مندی


میراث‌ستان ماه و خورشید

منصوبه گشای بیم و امید


نور بصر بزرگواران

محراب نماز تاجداران


پیرایهٔ تخت و مفخر تاج

کاقبال به روی اوست محتاج


ای از شرف تو شاهزاده

چشم ملک اختسان گشاده


ممزوج دو مملکت به شاهی

چون سیب دو رنگ صبحگاهی


یک تخم به خسروی نشانده

از تخمه کیقباد مانده


در مرکز خط هفت پرگار

یک نقطه نو نشسته بر گار


ایزد به خودت پناه دارد

وز چشم بدت نگاه دارد


دارم به خدا امیدواری

کز غایت ذهن و هوشیاری


آنجات رساند از عنایت

کماده شوی بهر کفایت


هم نامه خسروان بخوانی

هم گفته بخردان بدانی


این گنج نهفته را درین درج

بینی چو مه دو هفته در برج


دانی که چنین عروس مهدی

ناید ز قران هیچ عهدی


گر در پدرش نظر نیاری

تیمار برادرش بداری


از راه نوازش تمامش

رسمی ابدی کنی به نامش


تا حاجتمند کس نباشد

سر پیش و نظر ز پس نباشد


این گفتم و قصه گشت کوتاه

اقبال تو باد و دولت شاه


آن چشم گشاده باد از این نور

وین سرو مباد ازان چمن دور


روی تو به شاه پشت بسته

پشت و دل دشمنان شکسته


زنده به تو شاه جاودانی

چون خضر به آب زندگانی


اجرام سپهر اوج منظر

افروخته باد از این دو پیکر

بر جوش دلا که وقت جوش است

گویای جهان چرا خموش است


میدان سخن مراست امروز

به زین سخنی کجاست امروز


اجری خور دسترنج خویشم

گر محتشمم ز گنج خویشم


زین سحر سحرگهی که رانم

مجموعه هفت سبع خوانم


سحری که چنین حلال باشد

منکر شدنش وبال باشد


در سحر سخن چنان تمامم

کایینه غیب گشت نامم


شمشیر زبانم از فصیحی

دارد سر معجز مسیحی


نطقم اثر آنچنان نماید

کز جذر اصم زبان گشاید


حرفم ز تبش چنان فروزد

کانگشت بر او نهی بسوزد


شعر آب ز جویبار من یافت

آوازه به روزگار من یافت


این بی‌نمکان که نان خورانند

در سایه من جهان خورانند


افکندن صید کار شیر است

روبه ز شکار شیر سیر است


از خوردن من به کام و حلقی

آن به که ز من خورند خلقی


حاسد ز قبول این روائی

دور از من و تو به ژاژ خائی


چون سایه شده به پیش من پست

تعریض مرا گرفته در دست


گر پیشه کنم غزل‌سرائی

او پیش نهد دغل درآئی


گر ساز کنم قصایدی چست

او باز کند قلایدی سست


بازم چو به نظم قصه راند

قصه چه کنم که قصه خواند


من سکه زنم به قالبی خوب

او نیز زند ولیک مقلوب


کپی همه آن کند که مردم

پیداست در آب تیره انجم


بر هر جسدی که تابد آن نور

از سایه خویش هست رنجور


سایه که نقیصه ساز مردست

در طنز گری گران نورداست


طنزی کند و ندارد آزرم

چون چشمش نیست کی بود شرم


پیغمبر کو نداشت سایه

آزاد نبود از این طلایه


دریای محیط را که پاکست

از چرک دهان سگ چه باکست


هرچند ز چشم زرد گوشان

سرخست رخم ز خون جوشان


چون بحر کنم کناره‌شوئی

اما نه ز روی تلخ‌روئی


زخمی چو چراغ می‌خورم چست

وز خنده چو شمع می‌شوم سست


چون آینه گر نه آهنینم

با سنگ دلان چرا نشینم


کان کندن من مبین که مردم

جان کندن خصم بین ز دردم


در منکر صنعتم بهی نیست

کالا شب چارشنبهی نیست


دزد در من به جای مزدست

بد گویدم ارچه بانگ دزدست


دزدان چو به کوی دزد جویند

در کوی دوند و دزد گویند


در دزدی من حلال بادش

بد گفتن من وبال باشد


بیند هنر و هنر نداند

بد می‌کند اینقدر نداند


گر با بصر است بی‌بصر باد

وز کور شد است کورتر باد


او دزدد و من گدازم از شرم

دزد افشاریست این نه آزرم


نی‌نی چو به کدیه دل نهاد است

گو خیزد و بیا که در گشاد است


آن کاوست نیازمند سودی

گر من بدمی چه چاره بودی


گنج دو جهان در آستینم

در دزدی مفلسی چه بینم


واجب صدقه‌ام به زیر دستان

گو خواه بدزد و خواه بستان


دریای در است و کان گنجم

از نقب زنان چگونه رنجم


گنجینه به بند می‌توان داشت

خوبی به سپند می‌توان داشت


مادر که سپندیار دادم

با درع سپندیار زادم


در خط نظامی ار نهی گام

بینی عدد هزار و یک نام


والیاس کالف بری ز لامش

هم با نود و نه است نامش


زینگونه هزار و یک حصارم

با صد کم یک سلیح دارم


هم فارغم از کشیدن رنج

هم ایمنم از بریدن گنج


گنجی که چنین حصار دارد

نقاب در او چکار دارد؟


اینست که گنج نیست بی‌مار

هرجا که رطب بود خار


هر ناموری که او جهانداشت

بدنام کنی ز همرهان داشت


یوسف که ز ماه عقد می‌بست

از حقد برادران نمی‌رست


عیسی که دمش نداشت دودی

می‌برد جفای هر جهودی


احمد که سرآمد عرب بود

هم خسته خار بولهب بود


دیر است که تا جهان چنین است

پی نیش مگس کم انگبین است


تا من منم از طریق زوری

نازرد زمن جناح موری


دری به خوشاب نشستم

شوریدن کار کس نجستم


زآنجا که نه من حریف خویم

در حق سگی بدی نگویم


بر فسق سگی که شیریم داد

(لاعیب له) دلیریم داد


دانم که غضب نهفته بهتر

وین گفته که شد نگفته بهتر


لیکن به حساب کاردانی

بی‌غیرتی است بی‌زبانی


آن کس که ز شهر آشنائیست

داند که متاع ما کجائیست


وانکو به کژی من کشد دست

خصمش نه منم که جز منی هست


خاموش دلا ز هرزه گوئی

می‌خور جگری به تازه‌روئی


چون گل به رحیل کوس می‌زن

بر دست کشنده بوس می‌زن


نان خورد ز خون خویش می‌دار

سر نیست کلاه پیش می‌دار


آزار کشی کن و میازار

کازرده تو به که خلق بازار

ای چارده ساله قرة‌العین

بالغ نظر علوم کونین

آن روز که هفت ساله بودی

چون گل به چمن حواله بودی


و اکنون که به چارده رسیدی

چون سرو بر اوج سرکشیدی


غافل منشین نه وقت بازیست

وقت هنر است و سرفرازیست


دانش طلب و بزرگی آموز

تا به نگرند روزت از روز


نام و نسبت به خردسالی است

نسل از شجر بزرگ خالی است


جایی که بزرگ بایدت بود

فرزندی من ندارت سود


چون شیر به خود سپه‌شکن باش

فرزند خصال خویشتن باش


دولت‌طلبی سبب نگه‌دار

با خلق خدا ادب نگه‌دار


آنجا که فسانه‌ای سکالی

از ترس خدا مباش خالی


وان شغل طلب ز روی حالت

کز کرده نباشدت خجالت


گر دل دهی ای پسر بدین پند

از پند پدر شوی برومند


گرچه سر سروریت بینم

و آیین سخنوریت بینم


در شعر مپیچ و در فن او

چون اکذب اوست احسن او


زین فن مطلب بلند نامی

کان ختم شده‌ست بر نظامی


نظم ار چه به مرتبت بلند است

آن علم طلب که سودمند است


در جدول این خط قیاسی

می‌کوش به خویشتن‌شناسی


تشریح نهاد خود درآموز

کاین معرفتی است خاطر افروز


پیغمبر گفت علم علمان

علم الادیان و علم الابدان


در ناف دو علم بوی طیب است

وان هر دو فقیه یا طبیب است


می‌باش طبیب عیسوی هش

اما نه طبیب آدمی کش


می‌باش فقیه طاعت اندوز

اما نه فقیه حیلت آموز


گر هر دو شوی بلند گردی

پیش همه ارجمند گردی


صاحب طرفین عهد باشی

صاحب طرف دو مهد باشی


می‌کوش به هر ورق که خوانی

کان دانش را تمام دانی


پالان گریی به غایت خود

بهتر ز کلاه‌دوزی بد


گفتن ز من از تو کار بستن

بی کار نمی‌توان نشستن


با این که سخن به لطف آب است

کم گفتن هر سخن صواب است


آب ار چه همه زلال خیزد

از خوردن پر ملال خیزد


کم گوی و گزیده گوی چون در

تا ز اندک تو جهان شود پر


لاف از سخن چو در توان زد

آن خشت بود که پر توان زد


مرواریدی کز اصل پاکست

آرایش بخش آب و خاکست


تا هست درست گنج و کانهاست

چون خرد شود دوای جانهاست


یک دسته گل دماغ پرور

از خرمن صد گیاه بهتر


گر باشد صد ستاره در پیش

تعظیم یک آفتاب ازو بیش


گرچه همه کوکبی به تاب است

افروختگی در آفتاب است

ساقی به کجا که می‌پرستم

تا ساغر می دهد به دستم

آن می که چو اشک من زلالست

در مذهب عاشقان حلالست


در می به امید آن زنم چنگ

تا باز گشاید این دل تنگ


شیریست نشسته بر گذرگاه

خواهم که ز شیر گم کنم راه


زین پیش نشاطی آزمودم

امروز نه آنکسم که بودم


این نیز چو بگذرد ز دستم

عاجزتر از این شوم که هستم


ساقی به من آور آن می لعل

کافکند سخن در آتشم نعل


آن می که گره‌گشای کارست

با روح چو روح سازگارست


گر شد پدرم به سنت جد

یوسف پسر زکی موید


با دور به داوری چه کوشم

دورست نه جور چون خروشم


چون در پدران رفته دیدم

عرق پدری ز دل بریدم


تا هرچه رسر ز نیش آن نوش

دارم به فریضه تن فراموش


ساقی منشین به من ده آن می

کز خون فسرده برکشد خوی


آن می که چو گنگ از آن بنوشد

نطقش به مزاج در بجوشد


گر مادر من رئیسه کرد

مادر صفتانه پیش من مرد


از لابه‌گری کرا کنم یاد

تا پیش من آردش به فریاد


غم بیشتر از قیاس خورداست

گردابه فزون ز قد مرد است


زان بیشتر است کاس این درد

کانرا به هزار دم توان خورد


با این غم و درد بی‌کناره

داروی فرامشیست چاره


ساقی پی بار گیم ریش است

می ده که ره رحیل پیش است


آن می‌که چو شور در سرآرد

از پای هزار سر برآرد


گر خواجه عمر که خال من بود

خالی شدنش وبال من بود


از تلخ گواری نواله‌ام

درنای گلو شکست ناله‌ام


می‌ترسم از این کبود زنجیر

کافغان کنم او شود گلوگیر


ساقی ز خم شراب خانه

پیش آرمیی چو نار دانه


آن می که محیط بخش کشتست

همشیره شیره بهشتست


تا کی دم اهل اهل دم کو

همراه کجا و هم قدم کو


نحلی که به شهد خرمی کرد

آن شهد ز روی همدمی کرد


پیله که بریشمین کلاهست

از یاری همدمان راهست


از شادی همدمان کشد مور

آنرا که ازو فزون بود زور


با هر که درین رهی هم آواز

در پرده او نوا همی ساز


در پرده این ترانه تنگ

خارج بود ار ندانی آهنگ


در چین نه همه حریر بافند

گه حله گهی حصیر بافند


در هر چه از اعتدال یاریست

انجامش آن به سازگاریست


هر رود که با غنا نسازد

برد چو غنا گرش نوازد


ساقی می مشکبوی بردار

بنداز من چاره‌جوی بردار


آن می که عصاره حیاتست

باکوره کوزه نباتست


زین خانه خاک پوش تا کی

زان خوردن زهر و نوش تا کی


آن خانه عنکوبت باشد

کو بندد زخم و گه خراشد


گه بر مگسی کند شبیخون

گه دست کسی رهاند از خون


چون پیله ببند خانه را در

تا در شبخواب خوش نهی سر


این خانه که خانه وبال است

پیداست که وقف چند سال است


ساقی ز می‌و نشاط منشین

می‌تلخ ده و نشاط شیرین


آن می که چنان که جال مرداست

ظاهر کند آنچه در نورداست


چون مار مکن به سرکشی میل

کاینجا ز قفا همی‌رسد سیل


گر هفت سرت چو اژدها هست

هر هفت سرت نهند بر دست


به گر خطری چنان نسنجی

کز وی چو بیوفتی و به رنجی


در وقت فرو فتادن از بام

صد گز نبود چنانکه یک کام


خاکی شو و از خطر میندیش

خاک از سه گهر به ساکنی پیش


هر گوهری ارچه تابناکست

منظورترین جمله خاکست


او هست پدید در سه هم کار

وان هر سه در اوست ناپدیدار


ساقی می لاله رنگ برگیر

نصفی به نوای چنگ برگیر


آن می که منادی صبوحست

آباد کن سرای روحست


تا کی غم نارسیده خوردن

دانستن و ناشنیده کردن


به گر سخنم به یاد داری

وز عمر گذشته یاد ناری


آن عمر شده که پیش خوردست

پندار هنوز در نوردست


هم بر ورق گذشته گیرش

واکرده و در نبشه گیرش


انگار که هفت سبع خواندی

یا هفت هزار سال ماندی


آخر نه چو مدت اسپری گشت

آن هفت هزار سال بگذشت؟


چون قامت ما برای غرقست

کوتاه و دراز را چه فرقست


ساقی به صبوح بامدادم

می ده که نخورده نوش بادم


آن می که چو آفتاب گیرد

زو چشمه خشک آب گیرد


تا چند چو یخ فسرده بودن

در آب چو موش مرده بودن


چون گل بگذار نرم خوئی

بگذر چو بنفشه از دوروئی


جائی باشد که خار باید

دیوانگیی به کار باید


کردی خرکی به کعبه گم کرد

در کعبه دوید واشتلم کرد


کاین بادیه را رهی درازست

گم گشتن خر زمن چه رازست


این گفت و چو گفت باز پس دید

خر دید و چو دید خر بخندید


گفتا خرم از میانه گم بود

وایافتنش به اشتلم بود


گر اشتلمی نمی‌زد آن کرد

خر می‌شد و بار نیز می‌برد


این ده که حصار بیهشانست

اقطاع ده زبون کشانست


بی‌شیر دلی بسر نیاید

وز گاو دلان هنر نیاید


ساقی می‌ناب در قدح ریز

آبی بزن آتشی برانگیز


آن می که چو روی سنگ شوید

یاقوت ز روی سنگ روید


پائین طلب خسان چه باشی

دست خوش ناکسان چه باشی


گردن چه نهی به هر قفائی

راضی چه شوی به هر جفائی


چون کوه بلند پشتیی کن

با نرم جهان درشتیی کن


چون سوسن اگر حریر بافی

دردی خوری از زمین صافی


خواری خلل درونی آرد

بیدادکشی زبونی آرد


می‌باش چو خار حربه بر دوش

تا خرمن گل کشی در آغوش


نیرو شکن است حیف و بیداد

از حیف بمیرد آدمیزاد


ساقی منشین که روز دیرست

می ده که سرم ز شغل سیرست


آن می که چراغ رهروان شد

هر پیر که خورد از او جوان شد


با یک دو سه رند لاابالی

راهی طلب از غرور خالی


با ذره‌نشین چو نور خورشید

تو کی و نشاطگاه جمشید


بگذار معاش پادشاهی

کاوارگی آورد سپاهی


از صحبت پادشه به پرهیز

چون پنبه خشک از آتش تیز


زان آتش اگرچه پر ز نورست

ایمن بود آن کسی که دورست


پروانه که نور شمعش افروخت

چون بزم نشین شمع شد سوخت


ساقی نفسم ز غم فروبست

می که ده که به می زغم توان رست


آن می که صفای سیم دارد

در دل اثری عظیم دارد


دل نه به نصیب خاصه خویش

خائیدن رزق کس میندیش


بر گردد بخت از آن سبک رای

کافزون ز گلیم خود کشد پای


مرغی که نه اوج خویش گیرد

هنجار هلاک پیش گیرد


ماری که نه راه خود بسیچد

از پیچش کار خود بپیچد


زاهد که کند سلاج‌پوشی

سیلی خورد از زیاده کوشی


روبه که زند تپانچه با شیر

دانی که به دست کیست شمشیر


ساقی می‌مغز جوش درده

جامی به صلای نوش درده


آن می که کلید گنج شادیست

جان داروی گنج کیقبادیست


خرسندی را به طبع در بند

می‌باش بدانچه هست خرسند


جز آدمیان هرآنچه هستند

بر شقه قانعی نشستند


در جستن رزق خود شتابند

سازند بدان قدر که یابند


چون وجه کفایتی ندارند

یارای شکایتی ندارند


آن آدمی است کز دلیری

کفر آرد وقت نیم سیری


گر فوت شود یکی نواله‌ش

بر چرخ رسد نفیر و ناله‌ش


گرتر شودش به قطره‌ای بام

در ابر زبان کشد به دشنام


ور یک جو سنگ تاب گیرد

خرسنگ در آفتاب گیرد


شرط روش آن بود که چون نور

زالایش نیک و بد شوی دور


چون آب ز روی جان نوازی

با جمله رنگها بسازی


ساقی زره بهانه برخیز

پیش آرمی مغانه برخیز


آن می‌که به بزم ناز بخشد

در رزم سلاح و ساز بخشد


افسرده مباش اگر نه سنگی

رهوارتر آی اگرنه لنگی


گرد از سر این نمد فرو روب

پائی به سر نمد فروکوب


در رقص رونده چون فلک باش

گو جمله راه پر خسک باش


مرکب بده و پیادگی کن

سیلی خور و روگشادگی کن


بار همه میکش ار توانی

بهتر چه ز بار کش رهانی


تا چون تو بیفتی از سر کار

سفت همه کس ترا کشد بار


ساقی می ارغوانیم ده

یاری ده زندگانیم ده


آن می‌که چو با مزاج سازد

جان تازه کند جگر نوازد


زین دامگه اعتکاف بگشای

بر عجز خود اعتراف بنمای


در راه تلی بدین بلندی

گستاخ مشو به زرومندی


با یک سپر دریده چون گل

تا چند شغب کنی چو بلبل


ره پر شکن است پر بیفکن

تیغ است قوی سپر بیفکن


تا بارگی تو پیش تازد

سربار تو چرخ بیش سازد


یکباره بیفت ازین سواری

تا یابی راه رستگاری


بینی که چو مه شکسته گردد

از عقده رخم رسته گردد


ساقی به نفس رسید جانم

تر کن به زلال می دهانم


آن می که نخورده جای جانست

چون خورده شود دوای جانست


فارغ منشین که وقت کوچ است

در خود منگر که چشم لوچ است


تو آبله پای و راه دشوار

ای پاره کار چون بود کار


یا رخت خود از میانه بربند

یا در به رخ زمانه در بند


صحبت چو غله نمی‌دهد باز

جان در غله‌دان خلوت انداز


بی‌نقش صحیفه چند خوانی

بی‌آب سفینه چند رانی


آن به که نظامیا در این راه

بر چشمه زنی چو خضر خرگاه


سیراب شوی چو در مکنون

از آب زلال عشق مجنون

گوینده داستان چنین گفت

آن لحظه که در این سخن سفت


کز ملک عرب بزرگواری

بود است به خوب‌تر دیاری


بر عامریان کفایت او را

معمورترین ولایت او را


خاک عرب از نسیم نامش

خوش بودی تر از رحیق جامش


صاحب هنری به مردمی طاق

شایسته‌ترین جمله آفاق


سلطان عرب به کامگاری

قارون عجم به مال داری


درویش نواز و میهمان دوست

اقبال درو چو مغز در پوست


می‌بود خلیفه‌وار مشهور

وز پی خلفی چو شمع بی‌نور


محتاج‌تر از صدف به فرزند

چون خوشه بدانه آرزومند


در حسرت آنکه دست بختش

شاخی بدر آرد از درختش


یعنی که چو سرو بن بریزد

سوری دگرش ز بن بخیزد


تا چون به چمن رسد تذروی

سروی بیند به جای سروی


گر سرو بن کهن نبیند

در سایه سرو نو نشیند


زنده است کسی که در دیارش

ماند خلفی به یادگارش


می‌کرد بدین طمع کرمها

می‌داد به سائلان درمها


بدی به هزار بدره می‌جست

می‌کاشت سمن ولی نمی‌رست


در می‌طلبید و در نمی‌یافت

وز درطلبی عنان نمی‌تافت


و آگه نه که در جهان درنگی

پوشیده بود صلاح رنگی


هرچ آن‌طلبی اگر نباشد

از مصلحتی به در نباشد


هر نیک و بدی که در شمارست

چون در نگری صلاح کارست


بس یافته کان به ساز بینی

نایافته به چو باز بینی


بسیار غرض که در نورداست

پوشیدن او صلاح مرد است


هرکس به تکیست بیست در بیست

واگه نه کسی که مصلحت چیست


سررشته غیب ناپدیدست

پس قفل که بنگری کلیدست


چون در طلب از برای فرزند

می‌بود چو کان به لعل دربند


ایزد به تضرعی که شاید

دادش پسری چنانکه باید


نو رسته گلی چو نار خندان

چه نار و چه گل هزار چندان


روشن گهری ز تابناکی

شب روز کن سرای خاکی


چون دید پدر جمال فرزند

بگشاد در خزینه را بند


از شادی آن خزینه خیزی

می‌کرد چو گل خزینه ریزی


فرمود ورا به دایه دادن

تا رسته شود ز مایه دادن


دورانش به حکم دایگانی

پرورد به شیر مهربانی


هر شیر که در دلش سرشتند

حرفی ز وفا بر او نوشتند


هر مایه که از غذاش دادند

دل دوستیی در او نهادند


هر نیل که بر رخش کشیدند

افسون دلی بر او دمیدند


چون لاله دهن به شیر میشست

چون برگ سمن به شیر می‌رست


گفتی که به شیر بود شهدی

یا بود مهی میان مهدی


از مه چو دو هفته بود رفته

شد ماه دو هفته بر دو هفته


شرط هنرش تمام کردند

قیس هنریش نام کردند


چون بر سر این گذشت سالی

بفزود جمال را کمالی


عشقش به دو دستی آب می‌داد

زو گوهر عشق تاب می‌داد


سالی دو سه در نشاط و بازی

می‌رست به باغ دل‌نوازی


چون شد به قیاس هفت ساله

آمود بنفشه کرد لاله


کز هفت به ده رسید سالش

افسانه خلق شد جمالش


هرکس که رخش ز دور دیدی

بادی ز دعا بر او دمیدی


شد چشم پدر به روی او شاد

از خانه به مکتبش فرستاد


دادش به دبیر دانش‌آموز

تا رنج بر او برد شب و روز


جمع آمده از سر شکوهی

با او به موافقت گروهی


هر کودکی از امید و از بیم

مشغول شده به درس و تعلیم


با آن پسران خرد پیوند

هم لوح نشسته دختری چند


هر یک ز قبیله‌ای و جائی

جمع آمده در ادب سرائی


قیس هنری به علم خواندن

یاقوت لبش به در فشاندن


بود از صدف دگر قبیله

ناسفته دریش هم طویله


آفت نرسیده دختری خوب

چون عقل به نام نیک منسوب


آراسته لعبتی چو ماهی

چون سرو سهی نظاره گاهی


شوخی که به غمزه‌ای کمینه

سفتی نه یکی هزار سینه


آهو چشمی که هر زمانی

کشتی به کرشمه‌ای جهانی


ماه عربی به رخ نمودن

ترک عجمی به دل ربودن


زلفش چو شبی رخش چراغی

یا مشعله‌ای به چنگ زاغی


کوچک دهنی بزرگ سایه

چون تنگ شکر فراخ مایه


شکر شکنی به هر چه خواهی

لشگرشکن از شکر چه خواهی


تعویذ میان هم‌نشینان

در خورد کنار نازنینان


محجوبه بیت زندگانی

شه بیت قصیده جوانی


عقد زنخ از خوی جبینش

وز حلقه زلف عنبرینش


گلگونه ز خون شیر پرورد

سرمه ز سواد مادر آورد


بر رشته زلف و عقد خالش

افزوده جواهر جمالش


در هر دلی از هواش میلی

گیسوش چو لیل و نام لیلی


از دلداری که قیس دیدش

دلداد و به مهر دل خریدش


او نیز هوای قیس می‌جست

در سینه هردو مهر می‌رست


عشق آمد و جام خام در داد

جامی به دو خوی رام در داد


مستی به نخست باده سختست

افتادن نافتاده سختست


چون از گل مهر بو گرفتند

با خود همه روزه خو گرفتند


این جان به جمال آن سپرده

دل برده ولیک جان نبرده


وان بر رخ این نظر نهاده

دل داده و کام دل نداده


یاران به حساب علم خوانی

ایشان به حساب مهربانی


یاران سخن از لغت سرشتند

ایشان لغتی دگر نوشتند


یاران ورقی ز علم خواندند

ایشان نفسی به عشق راندند


یاران صفت فعال گفتند

ایشان همه حسب حال گفتند


یاران به شمار پیش بودند

و ایشان به شمار خویش بودند

هر روز که صبح بردمیدی

یوسف رخ مشرقی رسیدی


کردی فلک ترنج پیکر

ریحانی او ترنجی از زر


لیلی ز سر ترنج بازی

کردی ز زنخ ترنج سازی


زان تازه ترنج نو رسیده

نظاره ترنج کف بریده


چون بر کف او ترنج دیدند

از عشق چو نار می‌کفیدند


شد قیس به جلوه‌گاه غنجش

نارنج رخ از غم ترنجش


برده ز دماغ دوستان رنج

خوشبوئی آن ترنج و نارنج


چون یک چندی براین برآمد

افغان ز دو نازنین برآمد


عشق آمد و کرد خانه خالی

برداشته تیغ لاابالی


غم داد و دل از کنارشان برد

وز دل شدگی قرارشان برد


زان دل که به یکدیگر نهادند

در معرض گفتگو فتادند


این پرده دریده شد ز هر سوی

وان راز شنیده شد به هر کوی


زین قصه که محکم آیتی بود

در هر دهنی حکایتی بود


کردند بسی به هم مدارا

تا راز نگردد آشکارا


بند سر نافه گرچه خشک است

بوی خوش او گوای مشک است


یاری که ز عاشقی خبر داشت

برقع ز جمال خویش برداشت


کردند شکیب تا بکوشند

وان عشق برهنه را بپوشند


در عشق شکیب کی کند سود

خورشید به گل نشاید اندود


چشمی به هزار غمزه غماز

در پرده نهفته چون بود راز


زلفی به هزار حلقه زنجیر

جز شیفته دل شدن چه تدبیر


زان پس چو به عقل پیش دیدند

دزدیده به روی خویش دیدند


چون شیفته گشت قیس را کار

در چنبر عشق شد گرفتار


از عشق جمال آن دلارام

نگرفت هیچ منزل آرام


در صحبت آن نگار زیبا

می‌بود ولیک ناشکیبا


یکباره دلش ز پا درافتاد

هم خیک درید و هم خر افتاد


و آنان که نیوفتاده بودند

مجنون لقبش نهاده بودند


او نیز به وجه بینوائی

می‌داد بر این سخن گوائی


از بس که سخن به طعنه گفتند

از شیفته ماه نو نهفتند


از بس که چو سگ زبان کشیدند

ز آهو بره سبزه را بریدند


لیلی چون بریده شد ز مجنون

می‌ریخت ز دیده در مکنون


مجنون چو ندید روی لیلی

از هر مژه‌ای گشاد سیلی


می‌گشت به گرد کوی و بازار

در دیده سرشک و در دل آزار


می‌گفت سرودهای کاری

می‌خواند چو عاشقان به زاری


او می‌شد و می‌زدند هرکس

مجنون مجنون ز پیش و از پس


او نیز فسار سست می‌کرد

دیوانگیی درست می‌کرد


می‌راند خری به گردن خرد

خر رفت و به عاقبت رسن برد


دل را به دو نیم کرد چون ناز

تا دل به دو نیم خواندش یار


کوشید که راز دل بپوشد

با آتش دل که باز کوشد


خون جگرش به رخ برآمد

از دل بگذشت و بر سر آمد


او در غم یار و یار ازو دور

دل پرغم و غمگسار از او دور


چون شمع به ترک خواب گفته

ناسوده به روز و شب نخفته


می‌کشت ز درد خویشتن را

می‌جست دوای جان و تن را


می‌کند بدان امید جانی

می‌کوفت سری بر آستانی


هر صبحدمی شدی شتابان

سرپای برهنه در بیابان


او بنده یار و یار در بند

از یکدیگر به بوی خرسند


هر شب ز فراق بیت خوانان

پنهان رفتی به کوی جانان


در بوسه زدی و بازگشتی

بازآمدنش دراز گشتی


رفتنش به از شمال بودی

باز آمدنش به سال بودی


در وقت شدن هزار برداشت

چون آمد خار در گذر داشت


می‌رفت چنانکه آب در چاه

می‌آمد صد گریوه بر راه


پای آبله چون به یار می‌رفت

بر مرکب راهوار می‌رفت


باد از پس داشت چاه در پیش

کامد به وبال خانه خویش


گر بخت به کام او زدی ساز

هرگز به وطن نیامدی باز

سلطان سریر صبح خیزان

سر خیل سپاه اشک ریزان


متواری راه دلنوازی

زنجیری کوی عشقبازی


قانون مغنینان بغداد

بیاع معاملان فریاد


طبال نفیر آهنین کوس

رهیان کلیسیای افسوس


جادوی نهفته دیو پیدا

هاروت مشوشان شیدا


کیخسرو بی کلاه و بی‌تخت

دل خوش کن صدهزار بی رخت


اقطاع ده سپاه موران

اورنگ نشین پشت گوران


دراجه قلعه‌های وسواس

دارنده پاس دیر بی‌پاس


مجنون غریب دل شکسته

دریای ز جوش نانشسته


یاری دو سه داشت دل رمیده

چون او همه واقعه رسیده


با آن دو سه یار هر سحرگاه

رفتی به طواف کوی آن ماه


بیرون ز حساب نام لیلی

با هیچ سخن نداشت میلی


هرکس که جز این سخن گشادی

نشنودی و پاسخش ندادی


آن کوه که نجد بود نامش

لیلی به قبیله هم مقامش


از آتش عشق و دود اندوه

ساکن نشدی مگر بر آن کوه


بر کوه شدی و میزدی دست

افتان خیزان چو مردم مست


آواز نشید برکشیدی

بی‌خود شده سو به سو دویدی


وانگه مژه را پر آب کردی

با باد صبا خطاب کردی


کی باد صبا به صبح برخیز

در دامن زلف لیلی آویز


گو آنکه به باد داده تست

بر خاک ره اوفتاده تست


از باد صبا دم تو جوید

با خاک زمین غم تو گوید


بادی بفرستش از دیارت

خاکیش بده به یادگارت


هر کو نه چو باد بر تو لرزد

نه باد که خاک هم نیرزد


وانکس که نه جان به تو سپارد

آن به که ز غصه جان برآرد


گر آتش عشق تو نبودی

سیلاب غمت مرا ربودی


ور آب دو دیده نیستی یار

دل سوختی آتش غمت زار


خورشید که او جهان فروزست

از آه پرآتشم بسوزست


ای شمع نهان خانه جان

پروانه خویش را مرنجان


جادو چشم تو بست خوابم

تا گشت چنین جگر کبابم


ای درد و غم تو راحت دل

هم مرهم و هم جراحت دل


قند است لب تو گر توانی

از وی قدری به من رسانی


کاشفته گی مرا درین بند

معجون مفرح آمد آن قند


هم چشم بدی رسید ناگاه

کز چشم تو اوفتادم ای ماه


بس میوه آبدار چالاک

کز چشم بد اوفتاد بر خاک


انگشت کش زمانه‌اش کشت

زخمیست کشنده زخم انگشت


از چشم رسیدگی که هستم

شد چون تو رسیده‌ای ز دستم


نیلی که کشند گرد رخسار

هست از پی زخم چشم اغیار


خورشید که نیلگون حروفست

هم چشم رسیده کسوفست


هر گنج که برقعی نپوشد

در بردن آن جهان بکوشد


روزی که هوای پرنیان پوش

خلخال فلک نهاد بر گوش


سیماب ستارها در آن صرف

شد ز آتش آفتاب شنگرف


مجنون رمیده دل چو سیماب

با آن دو سه یار ناز برتاب


آمد به دیار یار پویان

لبیک زنان و بیت گویان


می‌شد سوی یار دل رمیده

پیراهن صابری دریده


می‌گشت به گرد خرمن دل

می‌دوخت دریده دامن دل


می‌رفت نوان چو مردم مست

می‌زد به سر و به روی بر دست


چون کار دلش ز دست بگذشت

بر خرگه یار مست بگذشت


بر رسم عرب نشسته آنماه

بر بسته ز در شکنج خرگاه


آن دید درین و حسرتی خورد

وین دید در آن و نوحه‌ای کرد


لیلی چو ستاره در عماری

مجنون چو فلک به پرده‌داری


لیلی کله بند باز کرده

مجنون گله‌ها دراز کرده


لیلی ز خروش چنگ در بر

مجنون چو رباب دست بر سر


لیلی نه که صبح گیتی افروز

مجنون نه که شمع خویشتن سوز


لیلی بگذار باغ در باغ

مجنون غلطم که داغ بر داغ


لیلی چو قمر به روشنی چست

مجنون چو قصب برابرش سست


لیلی به درخت گل نشاندن

مجنون به نثار در فشاندن


لیلی چه سخن؟ پری فشی بود

مجنون چه حکایت؟ آتشی بود


لیلی سمن خزان ندیده

مجنون چمن خزان رسیده


لیلی دم صبح پیش می‌برد

مجنون چو چراغ پیش می‌مرد


لیلی به کرشمه زلف بر دوش

مجنون به وفاش حلقه در گوش


لیلی به صبوح جان نوازی

مجنون به سماع خرقه بازی


لیلی ز درون پرند می‌دوخت

مجنون ز برون سپند می‌سوخت


لیلی چو گل شکفته می‌رست

مجنون به گلاب دیده می‌شست


لیلی سر زلف شانه می‌کرد

مجنون در اشک دانه می‌کرد


لیلی می مشگبوی در دست

مجنون نه ز می ز بوی می مست


قانع شده این از آن به بوئی

وآن راضی از این به جستجوئی


از بیم تجسس رقیبان

سازنده ز دور چون غریبان


تا چرخ بدین بهانه برخاست

کان یک نظر از میانه برخاست

چون راه دیار دوست بستند

بر جوی بریده پل شکستند


مجنون ز مشقت جدائی

کردی همه شب غزل‌سرائی


هردم ز دیار خویش پویان

بر نجد شدی سرود گویان


یاری دو سه از پس اوفتاده

چون او همه عور و سرگشاده


سودا زده زمانه گشته

در رسوائی فسانه گشته


خویشان همه در شکایت او

غمگین پدر از حکایت او


پندش دادند و پند نشیند

گفتند فسانه چند نشیند


پند ار چه هزار سودمند است

چون عشق آمد چه جای پند است


مسکین پدرش بمانده در بند

رنجور دل از برای فرزند


در پرده آن خیال بازی

بیچاره شده ز چاره‌سازی


پرسید ز محرمان خانه

گفتند یکایک این فسانه


کو دل به فلان عروس دادست

کز پرده چنین به در فتادست


چون قصه شنید قصد آن کرد

کز چهره گل فشاند آن گرد


آن در که جهان بدو فروزد

بر تاج مراد خود بدوزد


وآن زینت قوم را به صد زین

خواهد ز برای قره‌العین


پیران قبیله نیز یک سر

بستند برآن مراد محضر


کان در نسفته را درآن سفت

با گوهر طاق خود کند جفت


یکرویه شد آن گروه را رای

کاهنگ سفر کنند از آنجای


از راه نکاح اگر توانند

آن شیفته را به مه رسانند


چون سید عامری چنان دید

از گریه گذشت و باز خندید


با انجمنی بزرگ برخاست

کرد از همه روی برگ ره راست


آراسته با چنان گروهی

می‌رفت به بهترین شکوهی


چون اهل قبیله دل آرام

آگاه شدند خاص تا عام


رفتند برون به میزبانی

ار راه وفا و مهربانی


در منزل مهر پی فشردند

وآن نزل که بود پیش بردند


با سید عامری به یک بار

گفتند چه حاجت است پیش‌آر


مقصود بگو که پاس داریم

در دادن آن سپاس داریم


گفتا که مرادم آشنائیست

آنهم ز پی دو روشنائیست


وانگه پدر عروس را گفت

کاراسته باد جفت با جفت


خواهم به طریق مهر و پیوند

فرزند ترا ز بهر فرزند


کاین تشنه جگر که ریگ زاده است

بر چشمه تو نظر نهاده است


هر چشمه که آب لطف دارد

چون تشنه خورد به جان گوارد


زینسان که من این مراد جویم

خجلت نبرم برآنچه گویم


معروف‌ترین این زمانه

دانی که منم درین میانه


هم حشمت و هم خزینه دارم

هم آلت مهر و کینه دارم


من در خرم و تو در فروشی

بفروش متاع اگر به هوشی


چندان که بها کنی پدیدار

هستم به زیادتی خریدار


هر نقد که آن بود بهائی

بفروش چو آمدش روائی


چون گفته شد این حدیث فرخ

دادش پدر عروس پاسخ


کاین گفته نه برقرار خویش است

میگو تو فلک به کار خویش است


گرچه سخن آبدار بینم

با آتش تیزکی نشینم


گردوستپی درین شمار است

دشمن کامیش صدهزار است


فرزند تو گر چه هست بدرام

فرخ نبود چو هست خودکام


دیوانگیی همی نماید

دیوانه حریف ما نشاید


اول به دعا عنایتی کن

وانگه ز وفا حکایتی کن


تا او نشود درست گوهر

این قصه نگفتنی است دیگر


گوهر به خلل خرید نتوان

در رشته خلل کشید نتوان


دانی که عرب چه عیب جویند

این کار کنم مرا چه گویند


با من بکن این سخن فراموش

ختم است برین و گشت خاموش


چون عامریان سخن شنیدند

جز باز شدن دری ندیدند


نومید شده ز پیش رفتند

آزرده به جای خویش رفتند


هر یک چو غریب غم رسیده

از راه زبان ستم رسیده


مشغول بدانکه گنج بازند

وان شیفته را علاج سازند


وانگه به نصیحتش نشاندند

بر آتش خار می‌فشاندند


کاینجا به از آن عروس دلبر

هستند بتان روح پرور


یاقوت لبان در بناگوش

هم غالیه پاش و هم قصب پوش


هر یک به قیاس چون نگاری

آراسته‌تر ز نو بهاری


در پیش صد آشنا که هستی

بیگانه چرا همی پرستی


بگذار کزین خجسته نامان

خواهیم ترا بتی خرامان


یاری که دل ترا نوازد

چون شکر و شیر با تو سازد

مجنون چو شنید پند خویشان

از تلخی پند شد پریشان


زد دست و درید پیرهن را

کاین مرده چه می‌کند کفن را


آن کز دو جهان برون زند تخت

در پیرهنی کجا کشد رخت


چون وامق از آرزوی عذرا

گه کوه گرفت و گاه صحرا


ترکانه ز خانه رخت بربست

در کوچگه رحیل بنشست


دراعه درید و درع می‌دوخت

زنجیر برید و بند می‌سوخت


می‌گشت ز دور چون غریبان

دامن بدریده تا گریبان


بر کشتن خویش گشته والی

لاحول ازو به هر حوالی


دیوانه صفت شده به هر کوی

لیلی لیلی زنان به هر سوی


احرام دریده سر گشاده

در کوی ملامت او فتاده


با نیک و بدی که بود در ساخت

نیک از بد و بد ز نیک نشناخت


می‌خواند نشید مهربانی

بر شوق ستاره یمانی


هر بیت که آمد از زبانش

بر یاد گرفت این و آتش


حیران شده هر کسی در آن پی

می‌دید و همی گریست بر وی


او فارغ از آنکه مردمی هست

یا بر حرفش کسی نهد دست


حرف از ورق جهان سترده

می‌بود نه زنده و نه مرده


بر سنگ فتاده خوار چون گل

سنگ دگرش فتاده بر دل


صافی تن او چو درد گشته

در زیر دو سنگ خرد گشته


چون شمع جگر گداز مانده

یا مرغ ز جفت باز مانده


در دل همه داغ دردناکی

بر چهره غبارهای خاکی


چون مانده شد از عذاب و اندوه

سجاده برون فکند از انبوه


بنشست و به هایهای بگریست

کاوخ چکنم دوای من چیست


آواره ز خان و مان چنانم

کز کوی به خانه ره ندانم


نه بر در دیر خود پناهی

نه بر سر کوی دوست راهی


قرابه نام و شیشه ننگ

افتاد و شکست بر سر سنگ


شد طبل بشارتم دریده

من طبل رحیل برکشیده


ترکی که شکار لنگ اویم

آماجگه خدنگ اویم


یاری که ز جان مطیعم او را

در دادن جان شفیعم او را


گر مستم خواند یار مستم

ور شیفته گفت نیز هستم


چون شیفتگی و مستیم هست

در شیفته دل مجوی و در مست


آشفته چنان نیم به تقدیر

کاسوده شوم به هیچ زنجیر


ویران نه چنان شد است کارم

کابادی خویش چشم دارم


ای کاش که بر من اوفتادی

خاکی که مرا به باد دادی


یا صاعقه‌ای درآمدی سخت

هم خانه بسوختی و هم رخت


کس نیست که آتشی در آرد

دود از من و جان من برآرد


اندازد در دم نهنگم

تا باز رهد جهان ز ننگم


از ناخلفی که در زمانم

دیوانه خلق و دیو خانم


خویشان مرا ز خوی من خار

یاران مرا ز نام من عار


خونریز من خراب خسته

هست از دیت و قصاص رسته


ای هم نفسان مجلس ورود

بدرود شوید جمله بدرود


کان شیشه می که بود در دست

افتاده شد آبگینه بشکست


گر در رهم آبگینه شد خورد

سیل آمد و آبگینه را برد


تا هر که به من رسید رایش

نازارد از آبگینه پایش


ای بی‌خبران ز درد و آهم

خیزید و رها کنید راهم


من گم شده‌ام مرا مجوئید

با گم شدگان سخن مگوئید


تا کی ستم و جفا کنیدم

با محنت خود رها کنیدم


بیرون مکنید از این دیارم

من خود به گریختن سوارم


از پای فتاده‌ام چه تدبیر

ای دوست بیا و دست من گیر


این خسته که دل سپرده تست

زنده به توبه که مرده تست


بنواز به لطف یک سلامم

جان تازه نما به یک پیامم


دیوانه منم به رای و تدبیر

در گردن تو چراست زنجیر


در گردن خود رسن میفکن

من به باشم رسن به گردن


زلف تو درید هر چه دل دوخت

این پرده‌دری ورا که آموخت


دل بردن زلف تو نه زور است

او هندو و روزگار کور است


کاری بکن ای نشان کارم

زین چه که فرو شدم برآرم


یا دست بگیر از این فسوسم

یا پای بدار تا ببوسم


بی کار نمی‌توان نشستن

در کنج خطاست دست بستن


بی‌رحمتم این چنین چه ماندی

(ارحم ترحم) مگر نخواندی


آسوده که رنج بر ندارد

از رنجوران خبر ندارد


سیری که به گرسنه نهد خوان

خردک شکند به کاسه در نان


آن راست خبر از آتش گرم

کو دست درو زند بی‌آزرم


ای هم من و هم تو آدمیزاد

من خار خسک تو شاخ شمشاد


زرنیخ چو زر کجا عزیز است

زان یک من ازین به یک پشیز است


ای راحت جان من کجائی

در بردن جان من چرائی


جرم دل عذر خواه من چیست

جز دوستیت گناه من چیست


یکشب ز هزار شب مرا باش

یک رای صواب گو خطا باش


گردن مکش از رضای اینکار

در گردن من خطای اینکار


این کم زده را که نام کم نیست

آزرم تو هست هیچ غم نیست


صفرای تو گر مشام سوز است

لطفت ز پی کدام روز است


گر خشم تو آتشی زند تیز

آبی ز سرشک من بر او ریز


ای ماه نوم ستاره تو

من شیفته نظاره تو


به گر به توام نمی‌نوازند

کاشفته و ماه نو نسازند


از سایه نشان تو نه پرسم

کز سایه خویشتن می‌بترسم


من کار ترا به سایه دیده

تو سایه ز کار من بریده


بردی دل و جانم این چه شور است

این بازی نیست دست زور است


از حاصل تو که نام دارم

بی‌حاصلی تمام دارم


بر وصل تو گرچه نیست دستم

غم نیست چو بر امید هستم


گر بیند طفل تشنه در خواب

کورا به سبوی زر دهند آب


لیکن چو ز خواب خوش براید

انگشت ز تشنگی بخاید


پایم چو دولام خم‌پذیر است

دستم چو دو یا شکنج گیر است


نام تو مرا چو نام دارد

کو نیز دویا دولام دارد


عشق تو ز دل نهادنی نیست

وین راز به کس گشادنی نیست


با شیر به تن فرو شد این راز

با جان به در آید از تنم باز


این گفت و فتاد بر سر خاک

نظارگیان شدند غمناک


گشتند به لطف چاره سازش

بردند به سوی خانه بازش


عشقی که نه عشق جاودانیست

بازیچه شهوت جوانیست


عشق آن باشد که کم نگردد

تا باشد از این قدم نگردد


آن عشق نه سرسری خیالست

کورا ابد الابد زوالست


مجنون که بلند نام عشقست

از معرفت تمام عشقست


تا زنده به عشق بارکش بود

چون گل به نسیم عشق خوش بود


واکنون که گلش رحیل یابست

این قطره که ماند ازو گلابست


من نیز بدان گلاب خوشبوی

خوش می‌کنم آب خود درین جوی

چون رایت عشق آن جهانگیر

شد چون مه لیلی آسمان گیر


هرروز خمیده نام تر گشت

در شیفتگی تمامتر گشت


هر شیفتگی کز آن نورداست

زنجیر بر صداع مرد است


برداشته دل ز کار او بخت

درمانده پدر به کار او سخت


می‌کرد نیایش از سر سوز

تازان شب تیره بردمد روز


حاجت گاهی نرفته نگذاشت

الا که برفت و دست برداشت


خویشان همه در نیاز با او

هر یک شده چاره‌ساز با او


بیچارگی ورا چو دیدند

در چاره‌گری زبان کشیدند


گفتند به اتفاق یک سر

کز کعبه گشاده گردد این در


حاجت گه جمله جهان اوست

محراب زمین و آسمان اوست


پذرفت که موسم حج آید

ترتیب کند چنانکه باید


چون موسم حج رسید برخاست

اشتر طلبید و محمل آراست


فرزند عزیز را به صد جهد

بنشاند چو ماه در یکی مهد


آمد سوی کعبه سینه پرجوش

چون کعبه نهاد حلقه بر گوش


گوهر به میان زر برآمیخت

چون ریگ بر اهل ریگ می‌ریخت


شد در رهش از بسی خزانه

آن خانه گنج گنج خانه


آندم که جمال کعبه دریافت

دریافتن مراد بشتافت


بگرفت به رفق دست فرزند

در سایه کعبه داشت یکچند


گفت ای پسر این نه جای بازیست

بشتاب که جای چاره سازیست


در حلقه کعبه کن دست

کز حلقه غم بدو توان رست


گو یارب از این گزاف کاری

توفیق دهم به رستگاری


رحمت کن و در پناهم آور

زین شیفتگی به راهم آور


دریاب که مبتلای عشقم

و آزاد کن از بلای عشقم


مجنون چو حدیث عشق بشنید

اول بگریست پس بخندید


از جای چو مار حلقه برجست

در حلقه زلف کعبه زد دست


می‌گفت گرفته حلقه در بر

کامروز منم چو حلقه بر در


در حلقه عشق جان فروشم

بی‌حلقه او مباد گوشم


گویند ز عشق کن جدائی

کاینست طریق آشنائی


من قوت ز عشق می‌پذیرم

گر میرد عشق من بمیرم


پرورده عشق شد سرشتم

جز عشق مباد سرنوشتم


آن دل که بود ز عشق خالی

سیلاب غمش براد حالی


یارب به خدائی خدائیت

وانگه به کمال پادشائیت


کز عشق به غایتی رسانم

کو ماند اگر چه من نمانم


از چشمه عشق ده مرا نور

واین سرمه مکن ز چشم من دور


گرچه ز شراب عشق مستم

عاشق‌تر ازین کنم که هستم


گویند که خو ز عشق واکن

لیلی‌طلبی ز دل رها کن


یارب تو مرا به روی لیلی

هر لحظه بده زیاده میلی


از عمر من آنچه هست بر جای

بستان و به عمر لیلی افزای


گرچه شده‌ام چو مویش از غم

یک موی نخواهم از سرش کم


از حلقه او به گوشمالی

گوش ادبم مباد خالی


بی‌باده او مباد جامم

بی‌سکه او مباد نامم


جانم فدی جمال بادش

گر خون خوردم حلال بادش


گرچه ز غمش چو شمع سوزم

هم بی غم او مباد روزم


عشقی که چنین به جای خود باد

چندانکه بود یکی به صد باد


می‌داشت پدر به سوی او گوش

کاین قصه شنید گشت خاموش


دانست که دل اسیر دارد

دردی نه دوا پذیر دارد


چون رفت به خانه سوی خویشان

گفت آنچه شنید پیش ایشان


کاین سلسله‌ای که بند بشکست

چون حلقه کعبه دید در دست


زو زمزمه‌ای شنید گوشم

کاورد چو زمزمی به جوشم


گفتم مگر آن صحیفه خواند

کز محنت لیلیش رهاند


او خود همه کام ورای او گفت

نفرین خود و دعای او گفت


چون گشت به عالم این سخن فاش

افتاد ورق به دست اوباش


کز غایت عشق دلستانی

شد شیفته نازنین جوانی


هر نیک و بدی کزو شنیدند

در نیک و بدی زبان کشیدند


لیلی ز گزاف یاوه‌گویان

در خانه غم نشست مویان


شخصی دو زخیل آن جمیله

گفتند به شاه آن قبیله


کاشفته جوانی از فلان دشت

بدنام کن دیار ما گشت


آید همه روز سرگشاده

جوقی چو سگ از پی اوفتاده


در حله ما ز راه افسوس

گه رقص کند گهی زمین بوس


هردم غزلی دگر کند ساز

هم خوش غزلست و هم خوش آواز


او گوید و خلق یاد گیرند

ما را و ترا به باد گیرند


در هر غزلی که می‌سراید

صد پرده‌دری همی‌نماید


لیلی ز نفیر او به داغست

کاین باد هلاک آن چراغست


بنمای به قهر گوشمالش

تا باز رهد مه از وبالش


چون آگه گشت شحنه زین حال

دزد آبله پای ز شحنه قتال


شمشیر کشید و داد تابش

گفتا که بدین دهم جوابش


از عامریان یکی خبر داشت

این قصه بحی خویش برداشت


با سید عامری در آن باب

گفت آفت نارسیده دریاب


کان شحنه جانستان خونریز

آبی تند است و آتشی تیز


ترسم مجنون خبر ندارد

آنگه دارد که سر ندارد


زآن چاه گشاده سر که پیش است

دریافتنش به جای خویش است


سرگشته پدر ز مهربانی

برجست بشفقتی که دانی


فرمود به دوستان همزاد

تا بر پی او روند چون باد


آن سوخته را به دلنوازی

آرند ز راه چاره‌سازی


هرسو بطلب شتافتندش

جستند ولی نیافتندش


گفتند مگر کاجل رسیدش

یا چنگ درنده‌ای دریدش


هر دوستی از قبیله گاهی

می‌خورد دریغ و می‌زد آهی


گریان همه اهل خانه او

از گم شدن نشانه او


وآن گوشه‌نشین گوش سفته

چون گنج به گوشه‌ای نهفته


از مشغله‌های جوش بر جوش

هم گوشه گرفته بود و هم گوش


در طرف چنان شکارگاهی

خرسند شده به گرد راهی


گرگی که به زور شیر باشد

روبه به ازو چو سیر باشد


بازی که نشد به خورد محتاج

رغبت نکند به هیچ دراج


خشگار گرسنه را کلیچ است

باسیری نان میده هیچ است


چون طبع به اشتها شود گرم

گاورس درشت را کند نرم


حلوا که طعام نوش بهر است

در هیضه‌خوری به جای زهر است


مجنون که ز نوش بود بی‌بهر

می‌خورد نوالهای چون زهر


می‌داد ز راه بینوائی

کالای کساد را روائی


نه نه غم او نه آنچنان بود

کز غایت او غمی توان بود


کان غم که بدو برات می‌داد

از بند خودش نجات می‌داد


در جستن گنج رنج می‌برد

بی‌آنکه رهی به گنج می‌برد


شخصی ز قبیله بنی‌سعد

بگذشت بر او چو طالع سعد


دیدش به کناره سرابی

افتاده خراب در خرابی


چون لنگر بیت خویشتن لنگ

معنیش فراخ و قافیت تنگ


یعنی که کسی ندارم از پس

بی‌فافیت است مرد بی کس


چون طالع خویشتن کمان گیر

در سجده کمان و در وفا تیر


یعنی که وبالش آن نشانداشت

کامیزش تیر در کمان داشت


جز ناله کسی نداشت همدم

جز سایه کسی نیافت محرم


مرد گذرنده چون در او دید

شکلی و شمایلی نکو دید


پرسید سخن زهر شماری

جز خامشیش ندید کاری


چون از سخنش امید برداشت

بگذشت و ورا به جای بگذاشت


زآنجا به دیار او گذر کرد

زو اهل قبیله را خبر کرد


کاینک به فلان خرابی تنگ

می‌پیچد همچو مار بر سنگ


دیوانه و دردمند و رنجور

چون دیو ز چشم آدمی دور


از خوردن زخم سفته جانش

پیدا شده مغزن استخوانش


بیچاره پدر چو زو خبر یافت

روی از وطن و قبیله برتافت


می‌گشت چو دیو گرد هر غار

دیوانه خویش در طلب کار


دیدش به رفاق گوشه‌ای تنگ

افتاده و سر نهاده بر سنگ


با خود غزلی همی سگالید

گه نوجه نمود و گاه نالید


خوناب جگر ز دیده ریزان

چون بخت خود اوفتان و خیزان


از باده بیخودی چنان مست

کاگه نه که در جهان کسی هست


چون دید پدر سلام دادش

پس دلخوشیی تمام دادش


مجنون چو صلابت پدر دید

در پای پدر چو سایه غلتید


کی تاج سرو سریر جانم

عذرم بپذیر ناتوانم


می‌بین و مپرس حالتم را

میکن به قضا حوالتم را


چون خواهم چون که در چنین روز

چشم تو ببیندم بدین روز


از آمدن تو روسیاهم

عذرت به کدام روی خواهم


دانی که حساب کار چونست

سررشته ز دست ما برونست

چون دید پدر به حال فرزند

آهی بزد و عمامه بفکند


نالید چو مرغ صبحگاهی

روزش چو شبی شد از سیاهی


گفت ای ورق شکنج دیده

چون دفتر گل ورق دریده


ای شیفته چند بیقراری

وی سوخته چند خامکاری


چشم که رسید در جمالت

نفرین که داد گوشمالت


خون که گرفت گردنت را

خار که خلید دامنت را


از کار شدی چه کارت افتاد

در دیده کدام خارت افتاد


شوریده بود نه چون تو بدبخت

سختیش رسد نه این چنین سخت


مانده نشدی ز غم کشیدن؟

وز طعنه دشمنان شنیدن


دل سیر نگستی از ملامت؟

زنده نشدی بدین قیامت؟


بس کن هوسی که پیش بردی

کاب من و سنگ خویش بردی


در خرگه کار خرده کاری

عیبی است بزرگ بی‌قراری


عیب ارچه درون پوست بهتر

آیینه دوست دوست بهتر


آیینه ز روی راستگوئی

بنماید عیب تا بشوئی


آیینه ز خوب و زشت پاکست

این تعبیه خانه زای خاکست


بنشین وز دل رها کن این درد

آن به که نکوبی آهن سرد


گیرم که نداری آن صبوری

کز دوست کنی به صبر دوری


آخر کم از آنکه گاهگاهی

آیی و به ما کنی نگاهی


هرکس به هوای دل تکی راند

وز بهر گریختن تکی ماند


بی‌باده کفایتست مستی

بی آرزو آرزو پرستی


تو رفته به باد داده خرمن

من مانده چنین به کام دشمن


تا در من و در تو سکه‌ای هست

این سکه بد رها کن از دست


تو رود زنی و من زنم ران

تو جامه دری و من درم جان


عشق ارز تو آتشی برافروخت

دل سوخت ترا مرا جگر سوخت


نومید مشو ز چاره جستن

کز دانه شگفت نیست رستن


کاری که نه زو امیدداری

باشد سبب امیدواری


در نومیدی بسی امید است

پایان شب سیه سپید است


با دولتیان نشین و برخیز

زین بخت گریز پای بگریز


آواره مباد دولت از دست

چون دولت هست کام دل هست


دولت سبب گره گشائیست

پیروزه خاتم خدائیست


فتحی که بدو جهان گشادند

در دامن دولتش نهادند


گر صبر کنی به صبر بی‌شک

دولت به تو آید اندک اندک


دریا که چنین فراخ رویست

پالایش قطرهای جویست


وان کوه بلند کابرناکست

جمع آمده ریزه‌های خاکست


هان تانشوی به صابری سست

گوهر به درنگ می‌توان جست


بیرای مشوی که مرد بی‌رای

بی‌پای بود چو کرم بی‌پای


روباه ز گرگ بهره زان برد

کین رای بزرگ دارد آن خرد


دل را به کسی چه بایدت داد

کو ناوردت به سالها یاد


او بی‌تو چو گل تو پای در گل

او سنگ دل و تو سنگ بر دل


گر با تو حدیث او بگویند

رسوائی کار تو بجویند


زهریست به قهر نفس دادن

کژدم زده را کرفس دادن


مشغول شو ای پسر به کاری

تا بگذری از چنین شماری


هندو ز چه مغز پیل خارد؟

تا هندوستان به یاد نارد


جانی و عزیزتر ز جانی

در خانه بمان که خان و مانی


از کوه گرفتنت چه خیزد

جز آب که آن ز روی ریزد


هم سنگ درین رهست و هم چاه

می‌دار ز هر دو چشم بر راه


مستیز که شحنه در کمین است

زنجیر مبر که آهنین است


تو طفل رهی و فتنه رهدار

شمشیر ببین و سر نگه‌دار


پیش‌آر ز دوستان تنی چند

خوش باش به رغم دشمنی چند


مجنون به جواب آن شکرریز

بگشاد لب طبرزد انگیز


گفت ای فلک شکوه‌مندی

بالاترت از فلک بلندی


شاه دمن و رئیس اطلال

روی عرب از تو عنبربن خال


درگاه تو قبله سجودم

زنده به وجود تو وجودم


خواهم که همیشه زنده مانی

خود بی‌تو مباد زندگانی


زین پند خزینه‌ای که دادی

بر سوخته مرهمی نهادی


لیکن چه کنم من سیه روی

کافتاده بخودنیم در این کوی


زین ره که نه برقرار خویشم

دانی نه باختیار خویشم


من بسته و بندم آهنین است

تدبیر چه سود قسمت اینست


این بند به خود گشاد نتوان

واین بار زخود نهاد نتوان


تنها نه منم ستم رسیده

کودیده که صد چو من ندیده


سایه نه به خود فتاد در چاه

بر اوج به خویشتن نشد ماه


از پیکر پیل تا پرمور

کس نیست که نیست بر وی این زور


سنگ از دل تنگ من بکاهد

دلتنگی خویشتن که خواهد


بخت بد من مرا بجوید

بدبختی را زخود که شوید


گر دست رسی بدی در این راه

من بودمی آفتاب یا ماه


چون کار به اختیار ما نیست

به کردن کار کار ما نیست


خوشدل نزیم من بلاکش

وان کیست که دارد او دل خوش


چون برق ز خنده لب ببندم

ترسم که بسوزم ار بخندم


گویند مرا چرا نخندی

گریه است نشان دردمندی


ترسم چو نشاط خنده خیزد

سوز از دهنم برون گریزد

کبکی به دهن گرفت موری

می‌کرد بر آن ضعیف زوری


زد قهقهه مور بیکرانی

کی کبک تو این چنین ندانی


شد کبک دری ز قهقهه سست

کاین پیشه من نه پیشه تست


چون قهقهه کرد کبک حالی

منقار زمور کرد خالی


هر قهقهه کاین چنین زند مرد

شک نه که شکوه ازو شود فرد


خنده که نه در مقام خویش است

در خورد هزار گریه بیش است


چون من ز پی عذاب و رنجم

راحت به کدام عشوه سنجم


آن پیر خری که می‌کشد بار

تا جانش هست می‌کند کار


آسودگی آنگهی پذیرد

کز زیستن چنین بمیرد


در عشق چه جای بیم تیغ است

تیغ از سر عاشقان دریغ است


عاشق ز نهیب جان نترسد

جانان طلب از جهان نترسد


چون ماه من اوفتاد در میغ

دارم سر تیغ کو سر تیغ


سر کو ز فدا دریغ باشد

شایسته تشت و تیغ باشد


زین جان که بر آتش اوفتاد است

با ناخوشیم خوش اوفتاد است


جانیست مرا بدین تباهی

بگذار ز جان من چه خواهی


مجنون چو حدیث خود فرو گفت

بگریست پدر بدانچه او گفت


زین گوشه پدر نشسته گریان

زانسو پسر اوفتاده عریان


پس بار دگر به خانه بردش

بنواخت به دوستان سپردش


وان شیفته دل به شور بختی

می‌کرد صبوریی به سختی


روزی دو سه در شکنجه می‌زیست

زانگونه که هر که دید بگریست


پس پرده درید و آه برداشت

سوی در و دشت راه برداشت


می‌زیست به رنج و ناتوانی

می‌مرد کدام زندگانی


چون گرم شدی به عشق وجدش

بردی به نشاط گاه نجدش


برنجد شدی چو شیر سرمست

آهن بر پای و سنگ بر دست


چون برزدی از نفیر جوشی

گفتی غزلی به هر خروشی


از هر طرفی خلایق انبوه

نظاره شدی به گرد آن کوه


هر نادره‌ای کز او شنیدند

در خاطر و در قلم کشیدند


بردند به تحفه‌ها در آفاق

زان غنیه غنی شدند عشاق

سر دفتر آیت نکوئی

شاهنشه ملک خوبروئی


فهرست جمال هفت پرگار

از هفت خلیفه جامگی خوار


رشک رخ ماه آسمانی

رنج دل سرو بوستانی


منصوبه گشای بیم و امید

میراث ستان ماه و خورشید


محراب نماز بت‌پرستان

قندیل سرای و سرو بستان


هم خوابه عشق و هم سرناز

هم خازن و هم خزینه پرداز


پیرایه گر پرند پوشان

سرمایه ده شکر فروشان


دل‌بند هزار در مکنون

زنجیر بر هزار مجنون


لیلی که بخوبی آیتی بود

وانگشت کش ولایتی بود


سیراب گلشن پیاله در دست

از غنچه نوبری برون جست


سرو سهیش کشیده‌تر شد

میگون رطبش رسیده‌تر شد


می‌رست به باغ دل فروزی

می‌کرد به غمزه خلق سوزی


از جادوئی که در نظر داشت

صد ملک بنیم غمزه برداشت


می‌کرد بوقت غمزه سازی

برتازی و ترک ترکتازی


صیدی ز کمند او نمی‌رست

غمزش بگرفت و زلف می‌بست


از آهوی چشم نافه‌وارش

هم نافه هم آهوان شکارش


وز حلقه زلف وقت نخجیر

بر گردن شیر بست زنجیر


از چهره گل از لب انگبین کرد

کان دید طبرزد آفرین کرد


دلداده هزار نازنینش

در آرزوی گل انگبینش


زلفش ره بوسه خواه می‌رفت

مژگانش خدادهاد می‌گفت


زلفش به کمند پیش می‌خواند

مژگانش به دور باش می‌راند


برده بدو رخ ز ماه بیشی

گل را دو پیاده داده پیشی


قدش چو کشیده زاد سروی

رویش چو به سرو بر تذروی


لبهاش که خنده بر شکرزد

انگشت کشیده بر طبرزد


لعلش که حدیث بوس می‌کرد

بر تنگ شکر فسوس می‌کرد


چاه زنخش که سر گشاده

صد دل به غلط در او فتاده


زلفش رسنی فکنده در راه

تا هر که فتد برآرد از چاه


با اینهمه ناز و دلستانی

خون شد جگرش ز مهربانی


در پرده که راه بود بسته

می‌بود چو پرده بر شکسته


می‌رفت نهفته بر سر بام

نظاره‌کنان ز صبح تا شام


تا مجنون را چگونه بیند

با او نفسی کجا نشیند


او را به کدام دیده جوید

با او غم دل چگونه گوید


از بیم رقیب و ترس بدخواه

پوشیده بنیم شب زدی آه


چون شمع به زهر خنده می‌زیست

شیرین خندید و تلخ بگریست


گل را به سرشک می‌خراشید

وز چوب رفیق می‌تراشید


می‌سوخت به آتش جدائی

نه دود در او نه روشنائی


آیینه درد پیش می‌داشت

مونس ز خیال خویش می‌داشت


پیدا شغبی چو باد می‌کرد

پنهان جگری چو خاک می‌خورد


جز سایه نبود پرده‌دارش

جز پرده کسی نه غمگسارش


از بس که به سایه راز می‌گفت

همسایه او به شب نمی‌خفت


می‌ساخت میان آب و آتش

گفتی که پریست آن پریوش


خنیاگر زن صریر دوک است

تیر آلت جعبه ملوکست


او دوک دو سرفکنده از چنگ

برداشته تیر یکسر آهنگ


از یک سر تیر کارگر شد

سرگردان دوک از آن دو سر شد


دریا دریا گهر بر آهیخت

کشتی کشتی زدیده می‌ریخت


می‌خورد غمی به زیر پرده

غم خورده ورا و غم نخورده


در گوش نهاده به زیر پرده

چون حلقه نهاده گوش بر در


با حلقه گوش خویش می‌ساخت

وان حلقه به گوش کس نینداخت


در جستن نور چشمه ماه

چون چشمه بمانده چشم بر راه


تا خود که بدو پیامی آرد

زآرام دلش سلامی آرد


بادی که ز نجد بردمیدی

جز بوی وفا در او ندیدی


وابری که از آن طرف گشادی

جز آب لطف بدو ندادی


هرجا که ز کنج خانه می‌دید

بر خود غزلی روانه می‌دید


هر طفل که آمدی ز بازار

بیتی گفتی نشانده‌بر کار


هرکس که گذشت زیر بامش

می‌داد به بیتکی پیامش


لیلی که چنان ملاحتی داشت

در نظم سخن فصاحتی داشت


ناسفته دری و در همی سفت

چون خود همه بیت بکر می‌گفت


بیتی که ز حسب حال مجنون

خواندی به مثل چو در مکنون


آنرا دگری جواب گفتی

آتش بشنیدی آب گفتی


پنهان ورقی به خون سرشتی

وان بیتک را بر او نوشتی


بر راهگذر فکندی از بام

دادی ز سمن به سرو پیغام


آن رقعه کسی که بر گرفتی

برخواندی و رقص در گرفتی


بردی و بدان غریب دادی

کز وی سخن غریب زادی


او نیز بدیهه‌ای روانه

گفتی به نشان آن نشانه


زین گونه میان آن دو دلبند

می‌رفت پیام گونه‌ای چند


زاوازه آن دو بلبل مست

هر بلبله‌ای که بود بشکست


زان هردو بریشم خوش آواز

بر ساز بسی بریشم ساز


بر رورد رباب و ناله چنگ

یک رنگ نوای آن دو آهنگ


زایشان سخنی به نکته راندن

وز چنگ زدن ز نای خواندن


از نغمه آن دو هم ترانه

مطرب شده کودکان خانه


خصمان در طعنه باز کردند

در هر دو زبان دراز کردند


وایشان ز بد گزاف گویان

خود را به سرشک دیده شویان


بودند بر این طریق سالی

قانع به خیال و چون خیالی


چون پرده کشید گل به صحرا

شد خاک به روی گل مطرا


خندید شکوفه بر درختان

چون سکه روی نیکبختان


از لاله سرخ و از گل زرد

گیتی علم دو رنگ بر کرد


از برگ و نوا به باغ و بستان

با برگ و نوا هزار دستان


سیرابی سبزه‌های نوخیز

از لولو تر زمرد انگیز


لاله ز ورق فشانده شنگرف

کافتاده سیاهیش بر آن حرف


زلفین بنفشه از درازی

در پای فتاده وقت بازی


غنچه کمر استوار می‌کرد

پیکان کشیی ز خار می‌کرد


گل یافت ستبرق حریری

شد باد به گوشواره‌گیری


نیلوفر از آفتاب گلرنگ

بر آب سپر فکند بی جنگ


سنبل سر نافه باز کرده

گل دست بدو دراز کرده


شمشاد به جعد شانه کردن

گلنار به نار دانه کردن


نرگس ز دماغ آتشین تاب

چون تب زدگان بجسته از خواب


خورشید ز قطره‌های باده

خون از رگ ارغوان گشاده


زان چشمه سیم کز سمن رست

نسرین ورقی که داشت می‌شست


گل دیده ببوس باز می‌کرد

چون مثل ندید ناز می‌کرد


سوسن نه زبان که تیغ در بر

نی نی غلطم که تیغ بر سر


مرغان زبان گرفته چون زاغ

بگشاده زبان مرغ در باغ


دراج زدل کبابی انگیخت

قمری نمکی ز سینه می‌ریخت


هر فاخته بر سر چناری

در زمزمه حدیث یاری


بلبل ز درخت سرکشیده

مجنون صفت آه برکشیدی


گل چون رخ لیلی از عماری

بیرون زده سر به تاجداری


در فصل گلی چنین همایون

لیلی ز وثاق رفت بیرون


بند سر زلف تاب داده

گلراز بنفشه آب داده


از نوش لبان آن قبیله

گردش چو گهر یکی طویله


ترکان عرب نشینشان نام

خوش باشد ترک‌تازی اندام


در حلقه آن بتان چون حور

می‌رفت چنانکه چشم به دور


تا سبزه باغ را به بیند

در سایه سرخ گل نشیند


با نرگس تازه جام گیرد

با لاله نبید خام گیرد


از زلف دهد بنفشه را تاب

وز چهره گل شکفته را آب


آموزد سرو را سواری

شوید ز سمن سپید کاری


از نافه غنچه باج خواهد

وز ملک چمن خراج خواهد


بر سبزه ز سایه نخل بندد

بر صورت سرو و گل بخندد


نه‌نه غرضش نه این سخن بود

نه سرو و گل و نه نسترن بود


بودس غرض آنکه در پناهی

چون سوختگان برآرد آهی


با بلبل مست راز گوید

غمهای گذشته باز گوید


یابد ز نسیم گلستانی

از یار غریب خود نشانی


باشد که دلش گشاده گردد

باری ز دلش فتاده گردد


نخلستانی بدان زمین بود

کارایش نقشبند چین بود


از حله به حله نخل گاهش

در باغ ارم گشاده راهش


نزهت گاهی چنان گزیده

در بادیه چشم کس ندیده


لیلی و دگر عروس نامان

رفتند بدان چمن خرامان


چون گل به میان سبزه بنشست

بر سبزه ز سایه گل همی‌بست


هرجا که نسیم او درآمد

سوسن بشکفت و گل برآمد


بر هر چمنی که دست می‌شست

شمشاد دمید و سرو می‌رست


با سرو بنان لاله رخسار

آمد به نشاط و خنده در کار


تا یک چندی نشاط می‌ساخت

آخر ز نشاطگه برون تاخت


تنها بنشست زیر سروی

چون بر پر طوطیی تذروی


بر سبزه نشسته خرمن گل

نالید چو در بهار بلبل


نالید و بناله در نهانی

می‌گفت ز روی مهربانی


کای یار موافق وفادار

وی چون من وهم به من سزاوار


ای سرو جوانه جوانمرد

وی با دل گرم و با دم سرد


آی از در آنکه در چنین باغ

آیی و زدائی از دلم داغ


با من به مراد دل نشینی

من نارون و تو سرو بینی


گیرم ز منت فراغ من نیست

پروای سرای و باغ من نیست


آخر به زبان نیکنامی

کم زآنکه فرستیم پیامی؟


ناکرده سخن هنوز پرواز

کز رهگذری برآمد آواز


شخصی غزلی چو در مکنون

می‌خواند ز گفتهای مجنون


کی پرده در صلاح کارم

امید تو باد پرده دارم


مجنون به میان موج خونست

لیلی به حساب کار چونست


مجنون جگری همی‌خراشد

ثلیلی نمک از که می‌تراشد


مجنون به خدنگ خار سفته است

لیلی به کدام ناز خفته است


مجنون به هزار نوحه نالد

لیلی چه نشاط می‌سکالد


مجنون همه درد و داغ دارد

لیلی چه بهار و باغ دارد


مجنون کمر نیاز بندد

لیلی به رخ که باز خندد


مجنون ز فراق دل رمیداست

لیلی به چه راحت آرمید است


لیلی چو سماع این غزل کرد

بگریست وز گریه سنگ حل کرد


زانسرو بنان بوستانی

می‌دید در او یکی نهانی


کز دوری دوست بر چه سانست

بر دوست چگونه مهربانست


چون باز شدند سوی خانه

شد در صدف آن در یگانه


داننده راز راز ننهفت

با مادرش آنچه دید بر گفت


تا مادر مشفقش نوازد

در چاره گریش چاره سازد


مادر ز پی عروس ناکام

سرگشته شده چو مرغ در دام


می‌گفت گرش گذارم از دست

آن شیفته گشت و این شود مست


ور صابریی بدو نمایم

بر ناید ازو وزو برآیم


بر حسرت او دریغ می‌خورد

می‌خورد دریغ و صبر می‌کرد


لیلی که چو گنج شد حصاری

می‌بود چو ماه در عماری


می‌زد نفسی گرفته چون میغ

می‌خورد غمی نهفته چون تیغ


دلتنگ چنانکه بود می‌زیست

بی‌تنگ دلی به عشق در کیست

فهرست کش نشاط این باغ

بر ران سخن چنین کشد داغ


کانروز که مه به باغ می‌رفت

چون ماه دو هفته کرده هر هفت


گل بر سر سرو دسته بسته

بازار گلاب و گل شکسته


زلفین مسلسلش گره‌گیر

پیچیده چو حلقه‌های زنجیر


در ره ز بنی‌اسد جوانی

دیدش چو شکفته گلستانی


شخصی هنری به سنگ و سایه

در چشم عرب بلند پایه


بسیار قبیله و قرابات

کارش همه خدمت و مراعات


گوش همه خلق بر سلامش

بخت ابن‌سلام کرده نامش


هم سیم خدا و هم قوی پشت

خلقی سوی او کشیده انگشت


از دیدن آن چراغ تابان

در چاره چو باد شد شتابان


آگه نه که گرچه گنج بازد

با باد چراغ در نسازد


چون سوی و طنگه آمد از راه

بودش طمع وصال آن ماه


مه را نگرفت کس در آغوش

این نکته مگر شدش فراموش


چاره طلبید و کس فرستاد

در جستن عقد آن پریزاد


تا لیلی را به خواستاری

در موکب خود کشد عماری


نیرنگ نمود و خواهش انگیخت

خاکی شد و زر چو خاک می‌ریخت


پذرفت هزار گنج شاهی

وز رم گله بیش از آنکه خواهی


چون رفت میانجی سخنگوی

در جستن آن نگار دلجوی


خواهش کریی بدست بوسی

می‌کرد ز بهر آن عروسی


هم مادر و هم پدر نشستند

وامید در آن حدیث بستند


گفتند سخن به جای خویش است

لیکن قدری درنگ پیش است


کاین تازه بهار بوستانی

دارد عرضی ز ناتوانی


چون ماه ز بهیش باز خندیم

شکرانه دهیم و عقد بندیم


این عقد نشان سود باشد

انشاء الله که زود باشد


اما نه هنوز روزکی چند

می‌باید شد به وعده خرسند


تا غنچه گل شکفته گردد

خار از در باغ رفته گردد


گردنش به طوق زر درآریم

با طوق زرش به تو سپاریم


چون ابن‌سلام ازان نیازی

شد نامزد شکیب سازی


مرکب به دیار خویشتن راند

بنشست و غبار خویش بنشاند

لیلی پس پرده عماری

در پرده‌دری ز پرده داری


از پرده نام و ننگ رفته

در پرده نای و چنگ رفته


نقل دهن غزل سرایان

ریحانی مغز عطر سایان


در پرده عاشقان خنیده

زخم دف مطربان چشیده


افتاده چو زلف خویش درتاب

بی‌مونس و بیقرار و بیخواب


مجنون رمیده نیز در دشت

سرگشته چو بخت خویش می‌گشت


بی‌عذر همی دوید عذرا

در موکب وحشیان صحرا


بوری به هزار زور می‌راند

بیتی به هزار درد می‌خواند


بر نجد شدی ز تیر وجدی

شیخانه ولی نه شیخ نجدی


بر زخمه عشق کوفتی پای

وز صدمه آه روفتی جای


هر عاشق کاه وی شنیدی

هر جامه که داشتی دریدی


از نرم‌دلان ملک آن بوم

بود آهنی آب داده چون موم


نوفل نامی که از شجاعت

بود آنطرفش به زیر طاعت


لشگر شکنی به زخم شمشیر

در مهر غزال و در غضب شیر


هم حشمت گیر و هم حشم‌دار

هم دولتمند و هم درم‌دار


روزی ز سر قوی سلاحی

آمد به شکار آن نواحی


در رخنه غارهای دلگیر

می‌گشت به جستجوی نخجیر


دید آبله پای دردمندی

بر هر موئی ز مویه‌بندی


محنت زده غریب و رنجور

دشمن کامی ز دوستان دور


وحشی شده از میان مردم

وحشی دو سه اوفتاده دردم


پرسید ز خوی و از خصالش

گفتند چنانکه بود حالش


کز مهر زنی بدین حزینی

دیوانه شد این چنین که بینی


گردد شب و روز بیت گویان

آن غالیه را زیاد جویان


هر باد که بوی او رساند

صد بیت و غزل بدو بخواند


هر ابر کزان دیار پوید

شعری چو شکر بدو بگوید


آیند مسافران زهر بوم

بینند در این غریب مظلوم


آرند شراب یا طعامی

باشد که بدو دهند جامی


گیرد به هزار جهد یک جام

وان نیز به یاد آن دلارام


در کار همه شمارش اینست

اینست شمار کارش اینست


نوفل چو شنید حال مجنون

گفتا که ز مردمی است اکنون


کاین دل شده را چنانکه دانم

کوشم که به کام دل رسانم


از پشت سمند خیزران دست

ران بازگشاد و بر زمین جست


آنگاه ورا به پیش خود خواند

با خویشتنش به سفره بنشاند


می‌گفت فسانهای گرمش

چندانکه چو موم کرد نرمش


گوینده چو دیدگان جوانمرد

بی‌دوست نواله‌ای نمی‌خورد


هرچه آن نه حدیث دوست بودی

گر خود همه مغز پوست بودی


از هر نمطی که قصه می‌خواند

جز در لیلی سخن نمی‌راند


وان شیفته زره رمیده

زآنها که شنیده آرمیده


خوشدل شد و آرمیده با او

هم خورد و هم آشمید با او


با او به بدیهه خوش درآمد

چون دید حریف خوش برآمد


می‌زد جگرش چو مغز برجوش

می‌خواند قصیدهای چون نوش


بر هر سخنی به خنده خوش

می‌گفت بدیهه‌ای چو آتش


وان چرب‌سخن به خوش جوابی

می‌کرد عمارت خرابی


کز دوری آن چراغ پرنور

هان تا نشوی چو شمع رنجور


کورا به زر و به زور بازو

گردانم با تو هم ترازو


گر مرغ شود هوا بگیرد

هم چنگ منش قفا بگیرد


گر باشد چو شراره در سنگ

از آهنش آورم فرا چنگ


تا همسر تو نگردد آن ماه

از وی نکنم کمند کوتاه


مجنون ز سر امیدواری

می‌کرد به سجده حق گزاری


کاین قصه که عطر سای مغزست

گر رنگ و فریب نیست نغزست


او را به چو من رمیده خوئی

مادر ندهد به هیچ روئی


گل را نتوان به باد دادن

مه زاده به دیو زاد دادن


او را سوی ما کجا طوافست

دیوانه و ماه نو گزافست


شستند بسی به چاره‌سازی

پیراهن ما نشد نمازی


کردند بسی سپید سیمی

از ما نشد این سیه گلیمی


گر دست ترا کرامتی هست

آن دسترسی بود نه زین دست


اندیشه کنم که وقت یاری

در نیمه رهم فروگذاری


ناآمده این شکار در شست

داری زمن وز کار من دست


آن باد که این دهل زبانی

باشد تهی از تهی میانی


گر عهد کنی بدانچه گفتی

مزدت باشد که راه رفتی


ور چشمه این سخن سرابست

بگذار مرا ترا ثوابست


تا پیشه خویش پیش گیرم

خیزم پی کار خویش گیرم


نوفل ز نفیر زاری او

شد تیز عنان به یاری او


بخشود بر آن غریب همسال

هم سال تهی نه بلکه هم حال


میثاق نمود و خورد سوگند

اول به خدائی خداوند


وانگه به رسالت رسولش

کایمان ده عقل شد قبولش


کز راه وفا به گنج و شمشیر

کوشم نه چو گرگ بلکه چون شیر


نه صبر بود نه خورد و خوابم

تا آنچه طلب کنم بیابم


لیکن به توام توقعی هست

کز شیفتگی رها کنی دست


بنشینی و ساکنی پذیری

روزی دو سه دل به دست‌گیری


از تو دل آتشین نهادن

وز من در آهنین گشادن


چون شیفته شربتی چنان دید

در خوردن آن نجات جان دید


آسود و رمیدگی رها کرد

با وعده آن سخن وفا کرد


می‌بود به صبر پای بسته

آبی زده آتشی نشسته


با او به قرار گاه او تاخت

در سایه او قرارگه ساخت


گرمابه زد و لباس پوشید

آرام گرفت و باده نوشید


بر رسم عرب عمامه در بست

با او به شراب و رود بنشست


چندین غزل لطیف پیوند

گفت از جهت جمال دلبند


نوفل به سرش ز مهربانی

می‌کرد چو ابر درفشانی


چون راحت پوشش و خورش یافت

آراسته شد که پرورش یافت


شد چهره زردش ارغوانی

بالای خمیده خیزرانی


وآن غالیه گون خط سیاهش

پرگار کشید کرد ماهش


زان گل که لطافت نفس داد

باد آنچه ربود باز پس داد


شد صبح منیر باز خندان

خورشید نمود باز دندان


زنجیری دشت شد خردمند

از بندی خانه دور شد بند


در باغ گرفت سبزه آرام

دادند بدست سرخ گل جام


مجنون به سکونت و گرانی

شد عاقل مجلس معانی


وان مهتر میهمان نوازش

می‌داشت به صد هزار نازش


بی‌طلعت او طرب نمی‌کرد

می جز به جمال او نمی‌خورد


ماهی دو سه در نشاط کاری

کردند به هم شراب‌خواری


روزی دو بدو نشسته بودند

شادی و نشاط می‌فزودند


مجنون ز شکایت زمانه

بیتی دو سه گفت عاشقانه


کای فارغ از آه دودناکم

بر باد فریب داده خاکم


صد وعده مهر داده بیشی

با نیم وفا نکرده خویشی


پذرفته که پیشت آورم نوش

پذرفته خویش کرده فرموش


آورده مرا به دلفریبی

وا داده بدست ناشکیبی


دادیم زبان به مهر و پیوند

و امروز همی کنی زبان بند


صد زخم زبان شنیدم از تو

یک مرهم دل ندیدم از تو


صبرم شد و عقل رخت بربست

دریاب و گرنه رفتم از دست


دلداری بی‌دلی نمودن

وانگه به خلاف قول بودن


دور اوفتد از بزرگواری

یاران به از این کنند یاری


قولی که در او وفا نه‌بینم

از چون تو کسی روا نه‌بینم


بی‌یار منم ضعیف و رنجور

چون تشنه ز آب زندگی دور


شرطست به تشنه آب دادن

گنجی به ده خراب دادن


گر سلسله مرا کنی ساز

ورنه شده گیر شیفته‌ای باز


گر لیلی را به من رسانی

ورنه نه من و نه زندگانی

نوفل ز چنین عتاب دلکش

شد نرم چنانکه موم از آتش


برجست و به عزم راه کوشید

شمشیر کشید و درع پوشید


صد مرد گزین کارزاری

پرنده چو مرغ در سواری


آراسته کرد و رفت پویان

چون شیر سیاه جنگ پویان


چون بر در آن قبیله زد گام

قاصد طلبید و داد پیغام


کاینک من و لشگری چو آتش

حاضر شده‌ایم تند و سرکش


لیلی به من آورید حالی

ورنه من و تیغ لاابالی


تا من بنوازشی که دانم

او را به سزای او رسانم


هم کشته تشنه آب یابد

هم آب رسان ثواب یابد


چون قاصد شد پیام او برد

شد شیشه مهر در میان خرد


دادند جواب کین نه راهست

لیلی نه گلیچه قرص ماهست


کس را سوی ماه دسترس نیست

نه کار تو کار هیچکس نیست


او را چه بری که آفتابست

تو دیو رجیم و او شهابست


شمشیر کشی کشیم در جنگ

قاروره زنی زنیم بر سنگ


قاصد چو شنید کام و ناکام

باز آمد و باز داد پیغام


بار دگرش به خشمناکی

فرمود که پای‌دار خاکی


کای بیخبران ز تیغ تیزم

فارغ ز هیون گرم خیزم


از راه کسی که موج دریاست

خیزید و گرنه فتنه برخاست


پیغام رسان او دگر بار

آورد پیام ناسزاوار


آن خشم چنان در او اثر کرد

کاتش ز دلش زبان بدر کرد


با لشکر خود کشیده شمشیر

افتاد در آن قبیله چون شیر


وایشان بهم آمدند چون کوه

برداشته نعره‌ای به انبوه


بر نوفلیان عنان گشادند

شمشیر به شیر در نهادند


دریای مصاف گشت جوشان

گشتند مبارزان خروشان


شمشیر ز خون جام بر دست

می‌کرد به جرعه خاک را مست


سر پنجه نیزه دلیران

پنجه شکن شتاب شیران


مرغان خدنگ تیز رفتار

برخوردن خون گشاده منقار


پولاده تیغ مغز پالای

سرهان سران فکنده بر پای


غریدن تازیان پرجوش

کر کرده سپهر و ماه را گوش


از صاعقه اجل که می‌جست

پولاد به سنگ در نمی‌رست


زوبین بلا سیاست‌انگیز

سر چون سر موی دیلمان تیز


خورشید درفش ده زبانه

چون صبح دریده ده نشانه


شیران سیاه در دریدن

دیوان سپید در دویدن


هرکس به مصاف در سواری

مجنون به حساب جان سپاری


هرکس فرسی به جنگ میراند

او جمله دعای صلح می‌خواند


هرکس طللی به تیغ می‌کشت

او خویشتن از دریغ می‌کشت


می‌کرد چو حاجیان طوافی

انگیخته صلحی از مصافی


گر شرم نیامدیش چون میغ

بر لشگر خویشتن زدی تیغ


گر طعنه زنش معاف کردی

با موکب خود مصاف کردی


گر خنده دشمنان ندیدی

اول سر دوستان بریدی


گر دست رسش بدی به تقدیر

برهم سپران خود زدی تیر


گر دل نزدیش پای پشتی

پشتی گر خویش را به کشتی


می‌بود در این سپاه جوشان

بر نصرت آن سپاه کوشان


اینجا به طلایه رخش رانده

وآنجا به یزک دعا نشانده


از قوم وی ار سری فتادی

بر دست برنده بوس دادی


وآن کشته که بد ز خیل یارش

می‌شست به چشم سیل بارش


کرده سر نیزه زین طرف راست

سر نیزه فتح از آنطرف خواست


گر لشگر او شدی قوی‌دست

هم تیر بریختی و هم شست


ور جانب یار او شدی چیر

غریدی از آن نشاط چون شیر


پرسید یکی که‌ای جوانمرد

کز دو زنی چو چرخ ناورد


ما از پی تو به جان سپاری

با خصم ترا چراست یاری


گفتا که چو خصم یار باشد

با تیغ مرا چکار باشد


با خصم نبرد خون توان کرد

با یار نبرد چون توان کرد


از معرکه‌ها جراحت آید

اینجا همه بوی راحت آید


آن جانب دست یار دارد

کس جانب یار خوار دارد؟


میل دل مهربانم آنجاست

آنجا که دلست جانم آنجاست


شرطت به پیش یار مردن

زو جان ستدن ز من سپردن


چون جان خود این چنین سپارم

بر جان شما چه رحمت آرم


نوفل به مصاف تیغ در دست

می‌کشت بسان پیل سرمست


می‌برد به هر طریده جانی

افکند به حمله جهانی


هرسو که طواف زد سر افشاند

هرجا که رسید جوی خون راند


وان تیغ زنان که لاف جستند

تا اول شب مصاف جستند


چون طره این کبود چنبر

بر جبهت روز ریخت عنبر


زاین گرجی طره برکشیده

شد روز چو طره سربریده


آن هردو سپه زهم بریدند

بر معرکه خوابگه گزیدند


چون مار سیاه مهره برچید

ضحاک سپیده‌دم بخندید


در دست مبارزان چالاک

شد نیزه بسان مار ضحاک


در گرد قبیله گاه لیلی

چون کوه رسیده بود خیلی


از پیش و پس قبیله یاران

کردند بسیج تیر باران


نوفل که سپاهی آنچنان دید

جز صلح دری زدن زیان دید


انگیخت میانجیی ز خویشان

تا صلح دهد میان ایشان


کاینجا نه حدیث تیغ بازیست

دلالگیی به دل نوازیست


از بهر پری زده جوانی

خواهم ز شما پری نشانی


وز خاصه خویشتن در اینکار

گنجینه فدا کنم به خروار


گر کردن این عمل صوابست

شیرین‌تر از این سخن جوابست


ور زانکه شکر نمی‌فروشید

در دادن سرکه هم مکوشید


چون راست نمی‌کنید کاری

شمشیر زدن چراست باری


چون کرد میانجی این سرآغاز

گشت آن دو سپه زیکدیگر باز


چون خواهش یکدگر شنیدند

از کینه کشی عنان کشیدند


صلح آمد دور باش در چنگ

تا از دو گروه دور شد جنگ

مجنون چو شنید بوی آزرم

کرد از سر کین کمیت را گرم


بانوفل تیغ‌زن برآشفت

کی از تو رسیده جفت با جفت!


احسنت زهی امیدواری

به زین نبود تمام کاری


این بود بلندی کلاهت؟

شمشیر کشیدن سپاهت؟


این بود حساب زورمندیت؟

وین بود فسون دیو بندیت؟


جولان زدن سمندت این بود؟

انداختن کمندت این بود؟


رایت که خلاف رای من کرد

نیکو هنری به جای من کرد


آن دوست که بد سلام دشمن

کردیش کنون تمام دشمن


وان در که بد از وفا پرستی

بر من به هزار قفل بستی


از یاری تو بریدم ای یار

بردی زه کار من زهی کار


بس رشته که بگسلد زیاری

بس قایم کافتد از سواری


بس تیر شبان که در تک افتاد

بر گرگ فکند و بر سگ افتاد


گرچه کرمت بلند نامست

در عهده عهد ناتمامست


نوفل سپر افکنان ز حربش

بنواخت به رفقهای چربش


کز بی‌مددی و بی‌سپاهی

کردم به فریب صلح خواهی


اکنون که به جای خود رسیدم

نز تیغ برنده خو بریدم


لشگر ز قبیله‌ها بخوانم

پولاد به سنگ درنشانم


ننشینم تا به زخم شمشیر

این یاوه ز بام ناورم زیر


وآنگه ز مدینه تا به بغداد

در جمع سپاه کس فرستاد


در جستن کین ز هر دیاری

لشگر طلبید روزگاری


آورد به هم سپاهی انبوه

پس پره کشید کوه تا کوه

سازنده ارغنون این ساز

از پرده چنین برآرد آواز


کان مرغ به کام نارسیده

از نوفلیان چو شد بریده


طیاره تند را شتابان

می‌راند چو باد در بیابان


می‌خواند سرود بی‌وفائی

بر نوفل و آن خلاف رائی


با هر دمنی از آن ولایت

می‌کرد ز بخت بد شکایت


می‌رفت سرشک ریز و رنجور

انداخته دید دامی از دور


در دام فتاده آهوئی چند

محکم شده دست و پای در بند


صیاد بدین طمع که خیزد

خون از تن آهوان بریزد


مجنون به شفاعت اسب را راند

صیاد سوار دید و درماند


گفتا که به رسم دامیاری

مهمان توام بدانچه داری


دام از سر آهوان جدا کن

این یک دو رمیده را رها کن


بیجان چه کنی رمیده‌ای را

جانیست هر آفریده‌ای را


چشمی و سرینی اینچنین خوب

بر هر دو نبشته غیر مغضوب


دل چون دهدت که بر ستیزی

خون دو سه بیگنه بریزی


آن کس که نه آدمیست گرگست

آهو کشی آهوئی بزرگست


چشمش نه به چشم یار ماند؟

رویش نه به نوبهار ماند؟


بگذار به حق چشم یارش

بنواز به باد نوبهارش


گردن مزنش که بی‌وفا نیست

در گردن او رسن روا نیست


آن گردن طوق بند آزاد

افسوس بود به تیغ پولاد


وان چشم سیاه سرمه سوده

در خاک خطا بود غنوده


وان سینه که رشک سیم نابست

نه در خور آتش و کبابست


وان ساده سرین نازپرورد

دانی که به زخم نیست در خورد


وان نافه که مشک ناب دارد

خون ریختنش چه آب دارد


وان پای لطیف خیزرانی

درخورد شکنجه نیست دانی


وان پشت که بار کس نسنجد

بر پشت زمین زنی برنجد


صیاد بدان نشید کو خواند

انگشت گرفته در دهن ماند


گفتا سخن تو کردمی گوش

گر فقر نبودمی هم آغوش


نخجیر دو ماهه قیدم اینست

یک خانه عیال و صیدم اینست


صیاد بدین نیازمندی

آزادی صید چون پسندی


گر بر سر صید سایه داری

جان بازخرش که مایه داری


مجنون به جواب آن تهی دست

از مرکب خود سبک فروجست


آهو تک خویش را بدو داد

تا گردن آهوان شد آزاد


او ماند و یکی دو آهوی خرد

صیاد برفت و بارگی برد


می‌داد ز دوستی نه زافسوس

بر چشم سیاه آهوان بوس


کاین چشم اگرنه چشم یار است

زان چشم سیاه یادگار است


بسیار بر آهوان دعا کد

وانگاه ز دامشان رها کرد


رفت از پس آهوان شتابان

فریاد کنان در آن بیابان


بی کینه‌وری سلاح بسته

چون گل به سلاح خویش خسته


در مرحله‌های ریگ جوشان

گشته ز تبش چو دیگ جوشان


از دل به هوا بخار داده

خارا و قصب به خار داده


شب چون قصب سیاه پوشید

خورشید قصب ز ماه پوشید


آن شیفته مه حصاری

چون تار قصب شد از نزاری


زانسان که به هیچ جستجوئی

فرقش نکند کسی ز موئی


شب چون سر زلف یار تاریک

ره چون تن دوستار باریک


شد نوحه کنان درون غاری

چون مار گزیده سوسماری


از بحر دو دیده گوهر افشاند

بنشست ز پای و موج بنشاند


پیچید چنانکه بر زمین مار

یا بر سر آتش افکنی خار


تا روز نخفت از آه کردن

وز نامه چو شب سیاه کردن


چون صبح به فال نیکروزی

برزد علم جهان فروزی


ابروی حبش به چین درآمد

کایینه چین ز چین برآمد


آن آینه خیال در چنگ

چون آینه بود لیک در زنگ


برخاست چنانکه دود از آتش

چون دود عبیر بوی او خوش


ره پیش گرفت بیت خوانان

برداشته بانک مهربانان


ناگاه رسید در مقامی

انداخته دید باز دامی


در دام گوزنی اوفتاده

گردن ز رسن به تیغ داده


صیاد بران گوزن گلرنگ

آورده چو شیر شرزه آهنگ


تا بی گهنیش خون بریزد

خونی که چنین از او چه خیزد


مجنون چو رسید پیش صیاد

بگشاد زبان چو نیش فصاد


کای چون سگ ظالمان زبون گیر

دام از سر عاجزان برون گیر


بگذار که این اسیر بندی

روزی دو کند نشاط‌مندی


زین جفته خون کرانه گیرد

با جفت خود آشیانه گیرد


آن جفت که امشبش نجوید

از گم شدنش ترا چه گوید؟


کای آنکه ترا ز من جدا کرد

مأخوذ مباد جز بدین درد


صیاد تو روز خوش مبیناد

یعنی که به روز من نشیناد


گر ترسی از آه دردمندان

برکن ز چنین شکار دندان


رای تو چه کردی ار به تقدیر

نخجیر گر او شدی تو نخجیر


شکرانه این چه می‌پذیری

کو صید شد و تو صیدگیری


صیاد بدین سخن گزاری

شد دور ز خون آن شکاری


گفتا نکنم هلاک جانش

اما ندهم به رایگانش


وجه خورش من این شکار است

گر بازخریش وقت کار است


مجنون همه ساز و آلت خویش

برکند و سبک نهاد در پیش


صیاد سلیح و ساز برداشت

صیدی سره دید و صید بگذاشت


مجنون سوی آن شکار دلبند

آمد چو پدر به سوی فرزند


مالید بر او چو دوستان دست

هرجا که شکسته دیدمی بست


سر تا پایش به کف بخارید

زو گرد وز دیده اشک بارید


گفت ای ز رفیق خویشتن دور

تو نیز چو من ز دوست مهجور


ای پیشرو سپاه صحرا

خرگاه نشین کوه خضرا


بوی تو ز دوست یادگارم

چشم تو نظیر چشم یارم


در سایه جفت باد جایت

وز دام گشاده باد پایت


دندان تو از دهانه زر

هم در صدف لب تو بهتر


چرم تو که سازمند زه شد

هم بر زه جامه تو به شد


اشک تو اگر چه هست تریاک

ناریخته به چو زهر برخاک


ای سینه گشای گردن افراز

در سوخته سینه‌ای بپرداز


دانم که در این حصار سربست

زان ماه حصاریت خبر هست


وقتی که چرا کنی در آن بوم

حال دل من کنیش معلوم


کی مانده به کام دشمنانم

چونان که بخواهی آنچنانم


تو دور و من از تو نیز هم دور

رنجور من و تو نیز رنجور


پیری نه که در میانه افتد

تیری نه که بر نشانه افتد


بادی که ندارد از تو بوئی

نامش نبرم به هیچ روئی


یادی که ز تو اثر ندارد

بر خاطر من گذر ندارد


زینگونه یکی نه بلکه صد بیش

می‌گفت به حسب حالت خویش


از پای گوزن بند بگشاد

چشمش بوسید و کردش آزاد


چون رفت گوزن دام دیده

زان بقعه روان شد آرمیده


سیاره شب چو بر سر چاه

یوسف روئی خرید چون ماه


از انجمن رصد فروشان

شد مصر فلک چو نیک جوشان


آن میل کشیده میل بر میل

می‌رفت چو نیل جامه در نیل


چندان که زبان به در کند مار

یا مرغ زند به آب منقار


ناسوده چو مار بر دریده

نغنوده چو مرغ پر بریده


مغزش ز حرارت دماغش

سوزنده چو روغن چراغش


گر خود به مثل چو شمع مردی

پهلو به سوی زمین نبردی

شبگیر که چرخ لاجوردی

آراست کبودیی به زردی


خندیدن قرص آن گل زرد

آفاق به رنگ سرخ گل کرد


مجنون چو گل خزان رسیده

می‌گشت میان آب دیده


زان آب که بر وی آتش افشاند

کشتی چو صبا به خشک می‌راند


از گرمی آفتاب سوزان

تفسید به وقت نیم روزان


چون سایه نداشت هیچ رختی

بنشست به سایه درختی


در سایه آن درخت عالی

گرد آمده آبی از حوالی


حوضی شده چون فلک مدور

پاکیزه و خوش چو حوض کوثر


پیرامن آب سبزه رسته

هم سبزه هم آب روی شسته


آن تشنه ز گرمی جگر تاب

زان آب چو سبزه گشت سیراب


آسود زمانی از دویدن

وز گفتن و هیچ ناشنیدن


زان مفرش همچو سبز دیبا

می‌دید در آن درخت زیبا


بر شاخ نشسته دید زاغی

چشمی و چه چشم چون چراغی


چون زلف بتان سیاه و دلبند

با دل چو جگر گرفته پیوند


صالح مرغی چو ناقه خاموش

چون صالحیان شده سیه‌پوش


بر شاخ نشسته چست و بینا

همچون شبه در میان مینا


مجنون چو مسافری چنان دید

با او دل خویش هم عنان دید


گفت ای سیه سپید نامه

از دست که‌ای سیاه جامه


شبرنگ چرائی ای شب افروز

روزت ز چه شد سیه بدین روز


بر آتش غم منم تو جوشی؟

من سوگ زده سیه تو پوشی؟


گر سوخته دل نه خام رائی

چون سوختگان سیه چراغی


ور سوخته‌وار گرم خیزی

از سوختگان چرا گریزی


شاید که خطیب خطبه خوانی

پوشیده سیه لباس از آنی


زنگی بچه کدام سازی

هندوی کدام ترک تازی


من شاه مگر تو چتر شاهی؟

گر چتر نه‌ای چرا سیاهی


روزی که رسی به نزد یارم

گو بی تو ز دست رفت کارم


دریاب که گر تو در نیابی

ناچیز شوم در این خرابی


گفتی که مترس دستگیرم

ترسم که در این هوس بمیرم


روزی آیی که مرده باشم

مهر تو به خاک برده باشم


بینائی دیده چون بریزد

از دادن توتیا چه خیزد


چون گرگ بره ز میش بربود

فریاد شبان کجا کند سود


چون سیل خراب کرد بنیاد

دیوار چه کاهگل چه پولاد


چون کشته خشک ماند بی‌بر

خواه ابر به بار و خواه بگذر


این تیر زبان گشاده گستاخ

وان زاغ پریده شاخ بر شاخ


او پر سخن دراز کرده

پرنده رحیل ساز کرده


چون گفت بسی فسانه با زاغ

شد زاغ و نهاد بر دلش داغ


شب چون پر زاغ بر سرآورد

شبپره ز خواب سر برآورد


گفتی که ستارگان چراغند

یا در پر زاغ چشم زاغند


مجنون چو شب چراغ مرده

افتاده و دیده زاغ برده


می‌ریخت سرشک دیده تا روز

ماننده شمع خویشتن سوز

چون نور چراغ آسمان گرد

از پرده صبح سر به در کرد


در هر نظری شگفت باغی

شد هر بصری چو شب چراغی


مجنون چو پرنده زاغ پویان

پروانه صفت چراغ جویان


از راه رحیل خار برداشت

هنجار دیار یار برداشت


چون بوی دمن شنید بنشست

یک لحظه نهاد بر جگر دست


باز از نفسش برآمد آواز

چون مرده که جان به دو رسد باز


شد پیر زنی ز دور پیدا

با او شخصی به شکل شیدا


سر تا قدمش کشیده در بند

وان شخص به بند گشته خرسند


زن می‌شد در شتاب کردن

می‌برد ورا رسن به گردن


مجنون چو اسیر دید در بند

زن را به خدای داد سوگند


کین مرد به بند کیست با تو

در بند ز بهر چیست با تو


زن گفت سخن چو راست خواهی

مردیست نه بندی و نه چاهی


من بیوه‌ام این رفیق درویش

در هر دو ضرورتی ز حد بیش


از درویشی بدان رسیدم

کین بند و رسن در او کشیدم


تا گردانم اسیروارش

توزیع کنم به هر دیارش


گرد آورم از چنین بهانه

مشتی علف از برای خانه


بینیم کزان میان چه برخاست

دو نیمه کنیم راستا راست


نیمی من و نیمی او ستاند

گردی به میانه در نماند


مجنون ز سر شکسته بالی

در پای زن اوفتاد حالی


کاین سلسله و طناب و زنجیر

بر من نه از این رفیق برگیر


کاشفته و مستمند مائیم

او نیست سزای بند مائیم


می‌گردانم به روسیاهی

اینجا و به هر کجا که خواهی


هر چه آن بهم آید از چنین کار

بی شرکت من تراست بردار


چون دید زن اینچنین شکاری

شد شاد به این چنین شماری


زان یار بداشت در زمان دست

آن بند و رسن همه در این بست


بنواخت به بند کردن او را

می‌برد رسن به گردن او را


او داده رضا به زخم خوردن

زنجیر به پای و غل به گردن


چون بر در خیمه‌ای رسیدی

مستانه سرود برکشیدی


لیلی گفتی و سنگ خوردی

در خوردن سنگ رقص کردی


چون چند جفاش برسرآورد

گرد در لیلیش برآورد


چون بادی از آن چمن بر او جست

بر خاک چمن چو سبزه بنشست


بگریست بر آن چمن به زاری

چون دیده ابر نوبهاری


سر می‌زد بر زمین و می‌گفت

کی من ز تو طاق و با غمت جفت


مجرم‌تر از آن شدم درین راه

کازاد شوم ز بند و از چاه


اینک سروپای هر دو در بند

گشتم به عقوبت تو خرسند


گر زانکه نموده‌ام گناهی

معذور نیم به هیچ راهی


من حکم کش وتر حکم رانی

تأدیب کنم چنان که دانی


منگر به مصاف تیغ و تیرم

در پیش تو بین که چون اسیرم


گر تاختنی به لطمه کردم

از لطمه خویش زخم خوردم


گر دی گنهی نمود پایم

امروز رسن به گردن آیم


گر دست شکسته شد کمانگیر

اینک به شکنجه زیر زنجیر


زان جرم که پیش ازین نمودم

بسیار جنایت آزمودم


مپسند مرا چنین به خواری

گر می‌کشیم بکش چه داری


گر جز به تو محکم است بیخم

برکش چو صلیب چارمیخم


ای کز تو وفاست بی‌وفائی

پیش تو خطاست بی‌خطائی


من با تو چو نیستم خطاکار

خود را به خطا کنم گرفتار


باشد که وفائی آید از تو

یا تیر خطائی آید از تو


در زندگیم درود تاری

دستی به سرم فرود ناری


در کشتگیم امید آن هست

کاری به بهانه بر سرم دست


گر تیغ روان کنی بدین سر

قربان خودم کنی بدین در


اسماعیلی ز خود بسنجم

اسماعیلیم اگر برنجم


چون شمع دلم فرو غناکست

گر باز بری سرم چه باکست


شمع از سر درد سرکشیدن

به گردد وقت سر بریدن


در پای تو به که مرده باشم

تا زنده و بی‌تو جان خراشم


چون نیست مرا بر تو راهی

زین پس من و گوشه‌ای و آهی


سر داده و آه بر نیارم

تا پیش تو درد سر نیارم


گوئی ز تو دردسر جدا باد

درد آن منست سر تو را باد


این گفت وز جای جست چون تیر

دیوانه شد و برید زنجیر


از کوهه غم شکوه بگرفت

چون کوهه گرفته کوه بگرفت


بر نجد شد و نفیر می‌زد

بر خود ز طپانچه تیر می‌زد


خویشان چو ازو خبر شنیدند

رفتند و ندیدنی بدیدند


هم مادر و هم پدر در آن کار

نومید شدند ازو به یکبار


با کس چو نمی‌شد آرمیده

گفتند به ترک آن رمیده


و او را شده در خراب و آباد

جز نام و نشان لیلی از یاد


هر کس که بدو جز این سخن گفت

یا تن زد، یا گریخت، یا خفت