توضیح المسائل آیت الله مکارم شیرازی (مد ظله العالی)

مستحبّات سجده
مسأله 977ـ چند چيز در سجده به رجاء ثواب الهى مطلوب است:
1ـ بعد از سر برداشتن از ركوع در حالى كه بدن آرام است براى رفتن به سجده تكبير گويد و همچنين بعد از سجده اوّل و نيز براى رفتن به سجده دوم.
2ـ مردان اوّل دستها را به زمين بگذارند و زنان اوّل زانوها را.
3ـ علاوه بر پيشانى، بينى را نيز بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد.
4ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و مقابل گوش رو به قبله بگذارد.
5ـ در سجده دعا كند و حاجات خود را از خداوند بخواهد و از دعاهاى خوب و مناسب اين دعا است: «يا خَيْرَ الْمَسْؤولينَ وَ اَوْسَعَ الْمُعْطينَ اُرْزُقْنِى وَ ارْزُقْ عِيالى مِنْ فَضْلِكَ فَإنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ» يعنى: «اى بهترين كسى كه مردم از او حاجت مى طلبند و اى بهترين بخشندگان، به من و عيالم از فضل خودت روزى بده كه تو داراى فضل عظيمى».
6ـ بعد از سجده روى ران چپ بنشيند، و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد (واين را تَوَرّك گويند).
7ـ در ميان دو سجده هنگامى كه بدن آرام است «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ» گويد.
8ـ سجده را طولانى كند و تسبيح و حمد و ذكر خدا گويد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.
9ـ در موقع نشستن دستها را روى ران بگذارد.
10ـ به هنگام بلند شدن، اوّل زانوها را از زمين بردارد و بعد دستها را.

مكروهات سجده
مسأله 978ـ قرآن خواندن در سجده مكروه است، همچنين فوت كردن محلّ سجده براى برطرف كردن گرد و غبار و اگر در اثر فوت كردن عمداً كلمه دو حرفى از دهان بيرون آيد نماز اشكال دارد.

سجده هاى واجب قرآن مجيد
مسأله 979ـ چنان كه گفته شد در چهار سوره از قرآن مجيد آيه سجده است (سوره «الم سجده» و «حم سجده» و «النجم» و «اقرء») و هرگاه انسان آيه سجده را بخواند يا گوش كند بايد فوراً به سجده رود و اگر فراموش كرد هر زمان يادش آيد سجده واجب است و اگر گوش ندهد بلكه آيه سجده به گوشش بخورد، بنابر احتياط واجب بايد سجده كند.
مسأله 980ـ اگر انسان خودش آيه سجده را بخواند و در همان حال از ديگرى هم بشنود يك سجده كافى است.
مسأله 981ـ هرگاه در غير نماز در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش فرا دهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله 982ـ هرگاه آيه سجده را از مثل نوار يا راديو گوش كند احتياط آن است كه سجده كند.
مسأله 983ـ در سجده واجب قرآن، بايد پيشانى را بر چيزى بگذارد كه سجده نماز بر آن جايز است بنابر احتياط واجب، همچنين ستر عورت و غصبى نبودن را رعايت كند، ولى ساير شرايطى كه در نماز لازم است در اين سجده واجب نيست.
مسأله 984ـ براى سجده واجب قرآن كافى است به سجده رود و ذكر گفتن واجب نمى باشد، امّا بهتر است ذكر بگويد و بهتر است اين ذكر را انتخاب كند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ اِيماناً وَ تَصْديقاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ عُبُودِيَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ».
مسأله 985ـ در سجده قرآن، رو به قبله بودن شرط نيست و به هرسوى مى تواند سجده كند، ولى بهتر روبه قبله بودن است.

8ـ تشهّد
مسأله 986ـ در ركعت دوم تمام نمازها، تشهّد واجب است، همچنين در ركعت آخر نماز مغرب و عشا و ظهر و عصر، و طريقه تشهّد اين است كه بعد از سجده دوم مى نشيند و در حال آرام بودن بدن ذكر تشهّد را مى گويد و كافى است بگويد: «اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد» و اين كلمات بايد به عربى صحيح و به ترتيب و پشت سر هم گفته شود.
مسأله 987ـ هرگاه تشهّد را فراموش كند اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد بايد بنشيند و تشهّد را بخواند و دوباره برخيزد و از نو تسبيحات را بخواند، امّا اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش صحيح است و برگشتن واجب نيست، ولى احتياط آن است كه بعد از نماز تشهّد را قضا كند و دو سجده سهو نيز به جا آورد.
مسأله 988ـ اگر شك كند كه تشهّد را خوانده يا نه، در صورتى كه وارد ركعت بعد شده اعتنا نكند و اگر هنوز بر نخاسته بايد آن را بخواند.
مسأله 989ـ مستحبّ است در حال تشهّد بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد و نيز مستحبّ است قبل از تشهّد بگويد: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» يا «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ الحَمْدُ لِلّهِ وَ خَيْرُ الاْسْماءِ لِلّهِ» و نيز مستحبّ است در حال تشهّد دستها را بر ران بگذارد و انگشتها را به يكديگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد اوّل بگويد: «وَ تَقَبَّلْ شَفْاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» (خداوندا شفاعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را بپذير و درجه او را بالاتر ببر).

9ـ سلام
مسأله 990ـ در ركعت آخر تمام نمازها بعد از تشهّد، واجب است سلام بگويد و سلام داراى سه صيغه است: «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ، اَلسّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سلام واجب همان سلام سوم است و مى تواند به آن قناعت كند، ولى اكتفا به سلام دوم به تنهايى مشكل است و سلام اوّل از مستحبّات است.
مسأله 991ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و هنگامى يادش بيايد كه صورت نماز به هم نخورده و كارى كه عمداً و سهواً نماز را باطل مى كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام نداده است، بايد سلام را بگويد و نمازش صحيح است، امّا اگر موقعى يادش بيايد كه صورت نماز به هم خورده، ولى كارى كه عمداً و سهواً نماز را باطل مى كند انجام نداده، سلام لازم نيست و نمازش صحيح است و اگر پيش از آن كه صورت نماز به هم بخورد چنين كارى را انجام داده احتياط واجب آن است كه نماز را اعاده كند.

10ـ ترتيب
مسأله 992ـ نمازگزار بايد كارهاى نماز را به ترتيبى كه در مسائل گذشته گفته شد انجام دهد و اگر عمداً برخلاف آن انجام دهد، مثلاً سجود را قبل از ركوع، يا تشهّد را قبل از سجده انجام دهد نمازش باطل است و اگر از روى فراموشى باشد بايد تا داخل ركن بعد نشده، برگردد و انجام دهد بطورى كه ترتيب حاصل شود و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحيح است، مگر آن كه جزء فراموش شده از اركان نماز باشد، مثل اين كه ركوع را فراموش كند تا وارد سجده دوم شود كه در اين صورت نمازش باطل است.

11ـ موالات
مسأله 993ـ نمازگزار بايد موالات را رعايت كند، يعنى در ميان كارهاى نماز، مانند ركوع و سجود و تشهّد، آن قدر فاصله نيندازد كه از صورت نماز خارج شود وگرنه نمازش باطل است خواه عمداً باشد يا از روى سهو.
مسأله 994ـ اگر در ميان حرفها يا كلمات قرائت، يا كلمات ذكر و تشهّد سهواً فاصله بيندازد كه صورت قرائت و كلمات از بين برود ولى صورت نماز از بين نرود بايد برگردد و بطور صحيح بخواند، مگر آن كه وارد ركن بعد شده باشد كه نمازش صحيح است و بازگشت ندارد.
مسأله 995ـ طول دادن ركوع و سجود و قنوت وخواندن سوره هاى طولانى درقرائت، موالات را به هم نمى زند، بلكه افضل است.

قنوت
مسأله 996ـ قنوت در تمام نمازهاى واجب و مستحب پيش از ركوع ركعت دوم مستحبّ است، ولى احتياط آن است كه در نماز شفع قنوت را ترك نمايد و در نماز وتر با آن كه يك ركعت است خواندن قنوت پيش از ركوع مستحب مى باشد.
مسأله 997ـ نماز آيات پنج قنوت و نماز عيد فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و ركعت دوم چهار قنوت دارند.
مسأله 998ـ در قنوت، ذكر و دعاى مخصوصى شرط نيست، همچنين بلند كردن دستها، ولى بهتر آن است دستها را تا مقابل صورت بلند كند بطورى كه كف دست رو به آسمان باشد و آنها را به يكديگر بچسباند و ذكر خدا بگويد و يا دعا كند و هر ذكرى در قنوت بخواند جايز است حتّى گفتن يك «سُبْحانَ اللّهِ»، ولى بهتر است دعاهايى مانند دعاى زير را بخواند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمُ سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ السَّمَواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاْرَضينَ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ وَ ما بَيْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ» وحوائج دنياو آخرت را از خدا طلب كند.
مسأله 999ـ مستحبّ است قنوت را كمى بلند تر بخواند ولى در نماز جماعت طورى نخواند كه امام جماعت صداى او را بشنود.
مسأله 1000ـ هرگاه قنوت را عمداً ترك كند قضا ندارد و اگر فراموش كند اگر پيش از آن كه به اندازه ركوع خم شود يادش بيايد مستحبّ است بايستد و بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد مستحبّ است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده يادش بيايد بعد از سلام نماز قضا نمايد.

ترجمه نماز

ترجمه سوره حمد
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ: به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ: ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.
اَلرَّحْمنِ الرَّحيمِ: بخشنده و بخشايشگر است.
مَالِكِ يَوْمِ الدّينِ: (خداوندى كه) صاحب روز جزا است.
اِيّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيّاكَ نَسْتَعِينُ: (پروردگارا) تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى مى جوييم.
اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ: ما را به راه راست هدايت فرما!
صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ: راه كسانى كه آنان را مشمول نعمت خود ساختى،
غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضّآلّينَ: نه راه كسانى كه بر آنان غضب كردى و نه گمراهان!

ترجمه سوره قل هو اللّه
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ: به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ: بگو اوست خداى يكتا.
اَللّهُ الصَّمَدُ: خداوندى است كه همه نيازمندان قصد او مى كنند;
لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ: (هرگز) نزاد و زاده نشد;
وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً اَحَدٌ و براى او هيچ گاه شبيه و مانندى نبوده است.

ترجمه ذ كر ركوع
سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمدِهِ: پاك و منزّه است پروردگار بزرگ من و او را سپاس مى گويم.

ترجمه ذ كر سجود
سُبْحانَ رَبِّىَ الاْعْلى وَ بِحَمْدِهِ: پاك و منزّه است خداوند بلند مقام من و او را سپاس مى گويم.

ترجمه تشهّد
اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ: گواهى مى دهم هيچ كس شايسته پرستش جز خداوند نيست، يگانه است و شريك ندارد.
وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ: و گواهى مى دهم محمد(صلى الله عليه وآله) بنده و فرستاده اوست.
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد: خداوندا! درود بفرست بر محمد(صلى الله عليه وآله) و اهل بيت او(عليهم السلام).

ترجمه سلام
اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ: سلام بر تواى پيغمبر و رحمت خدا و بركات او بر تو باد.
اَلسَّلاْمُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ: سلام بر ما و بر تمام بندگان صالح خدا.
السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ: سلام بر شما اى جمعيّت نمازگزاران و رحمت و بركات او بر شما باد.

ترجمه تسبيحات
سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ: پاك و منزّه است خداوند و حمد و ستايش مخصوص اوست و معبودى جز او نيست و خداوند بزرگتر از آن است كه به وصف آيد.

ترجمه قنوت
رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ: خداوندا در دنيا و درسراى ديگر به ما نيكى مرحمت فرما و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار!

تعقيبات نماز
مسأله 1001ـ مستحبّ است نمازگزار بعد از نماز مشغول ذكر و دعا و قرآن شود و اين را تعقيب مى نامند و بهتر است پيش از آن كه از جاى خود حركت كند و وضوى او باطل شود رو به قبله بنشيند و تعقيب را بخواند. در كتابهاى دعا تعقيب هاى زيادى از ائمّه معصومين(عليهم السلام) نقل شده كه يكى از مهمترين آنها تسبيح حضرت زهراء(عليها السلام) است، به اين ترتيب كه 34 مرتبه «اَللّهُ اَكْبَرُ»، سپس 33 مرتبه «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» و بعد 33 مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» بگويد و فضيلت و ثواب بسيار دارد.
مسأله 1002ـ ديگر از مستحبّات بعد از نماز سجده شكر است و آن اين است كه پيشانى را به قصد شكر بر زمين بگذارد و اگر شكر خداوند را به زبان نيز آورد بهتر است و به قصد رجاء يك مرتبه يا سه مرتبه، يا صد مرتبه «شُكْراً لِلّهِ» بگويد و مستحبّ است هر وقت نعمتى به انسان برسد يا بلايى از او دفع شود سجده شكر به جا آورد.
مسأله 1003ـ صلوات بر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) و آل او(عليهم السلام) بعد از نماز، يا در حال نماز و همچنين در ساير حالات از مستحبّات مؤكّد است و نيز مستحبّ است هر موقع نام مبارك حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) خواه محمّد باشد يا احمد و همچنين لقب و كنيه آن جناب را مانند مصطفى و ابوالقاسم بشنود صلوات بفرستد، حتّى اگر در نماز باشد، همچنين اگر خودش اين نامهاى مقدّس را بر زبان جارى كند صلوات بفرستد.
مسأله 1004ـ هنگام نوشتن اسم مبارك حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) نيز مستحبّ است صلوات را بنويسد، حتّى بهتر است هر وقت ياد آن حضرت مى كند هرچند بر زبان جارى نكند صلوات بفرستد و صلوات از اذكار بسيار با فضيلت و پرثواب است.

مبطلات نماز
مسأله 1005ـ دوازده چيز نماز را باطل مى كند كه آنها را «مبطلات نماز» مى گويند.

اوّل: از بين رفتن يكى از شروط نماز
يعنى: در بين نماز يكى از شرطهاى آن از بين برود.

دوم: باطل شدن وضو
مسأله 1006ـ اگر در بين نماز چيزى كه وضو را باطل مى كند انجام دهد، خواه عمداً باشد يا سهواً، يا از روى ناچارى نماز او باطل است; ولى كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط جلوگيرى كند بايد مطابق دستورى كه در احكام وضو گفته شد عمل نمايد، همچنين خارج شدن خون از زن مستحاضه نماز را باطل نمى كند به شرط اين كه به دستورات استحاضه عمل كرده باشد.
مسأله 1007ـ كسى كه بى اختيار خوابش برده (مثلاً در حال سجده خوابش برده) امّا نمى داند در سجده نماز بوده يا بعد از آن، در سجده شكر، بايد نماز را اعاده كند.

سوم: دست بسته نماز خواندن
مسأله 1008ـ اگر دست بسته نماز بخواند آن گونه كه بعضى از فرق اسلامى انجام مى دهند، حتّى اگر به قصد ادب دستها را روى هم بگذارد، يا دست به سينه نماز بخواند، هرچند شبيه آنها نباشد احتياط آن است كه نماز را اعاده كند، امّا اگر از روى فراموشى و ناچارى يا براى كار ديگرى مثل خاراندن دست و مانند آن باشد اشكال ندارد.

چهارم: آمين گفتن
مسأله 1009ـ اگر بعد از خواندن حمد «آمين» بگويد، احتياط واجب اين است كه نماز را تمام كند و اعاده نمايد ولى اگر از روى اشتباه يا در حال تقيّه بگويد اشكال ندارد.

پنجم: پشت به قبله نماز خواندن
مسأله 1010ـ اگر پشت به قبله كند يا كاملاً به طرف راست يا چپ قبله برگردد، خواه از روى عمد باشد يا فراموشى، همچنين اگر عمداً بقدرى منحرف شود كه نگويند رو به قبله است نمازش باطل است.
مسأله 1011ـ هرگاه عمداً يا سهواً صورت را به تنهايى كاملاً به طرف راست يا چپ برگرداند بنابر احتياط واجب نمازش را اعاده كند، ولى اگر صورت را كمى بگرداند بطورى كه از قبله خارج نشود نماز باطل نمى شود.

ششم: حرف زدن
مسأله 1012ـ اگر عمداً حرف بزند، حتّى يك جمله، يا يك كلمه، حتّى كلمه دو حرفى مانند «من» و «ما» نماز او باطل است بلكه بنابر احتياط اگر دو حرف معنى دار هم نباشد نماز باطل مى شود (منظوراز احتياط در مبطلات نماز آن است كه نماز را تمام كرده بعد اعاده كند).
مسأله 1013ـ سخن گفتن از روى سهو و فراموشى و نسيان نماز را باطل نمى كند.
مسأله 1014ـ هرگاه كلمه اى بگويد كه يك حرف بيشتر ندارد چنانچه معنى داشته باشد (مانند «ق» در عربى يعنى نگه دار) و معنى آن را قصد كند نمازش باطل است و اگر قصد نكند امّا متوجّه معنى آن باشد احتياط آن است كه نماز را اعاده كند.
مسأله 1015ـ سرفه كردن، آه كشيدن، عطسه زدن، نماز را باطل نمى كند، هرچند عمدى باشد، ولى گفتن «آخ» و «آه» و مانند اينها كه دو حرف دارد اگر عمدى باشد بنابر احتياط واجب نماز را باطل مى كند.
مسأله 1016ـ ذكر خدا، قرائت قرآن دعا، در هر جاى نماز جايز است اگر جمله اى را مانند «اَللّهُ اَكْبَرُ» به قصد ذكر خدا بگويد، امّا در موقع گفتن، صدا را بلندكند كه چيزى را به ديگرى بفهماند اشكال ندارد، ولى دعا و ذكر به زبانهاى غير عربى اشكال دارد.
مسأله 1017ـ تكرار كردن آيات حمد و سوره يا ذكرهاى ركوع و سجود و تسبيحات براى ثواب يا براى احتياط مانعى ندارد، امّا اگر به خاطر وسوسه باشد اشكال دارد.
مسأله 1018ـ نمازگزار نبايد در حال نماز به ديگرى سلام كند، ولى اگر ديگرى به او سلام كند جواب او واجب است، امّا جواب بايد مانند سلام باشد، مثلاً اگر گفت: «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ» در جواب بگويد «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ» و اگر بگويد «سَلامٌ عَلَيْكُمْ» در جواب بگويد «سَلامٌ عَلَيْكُمْ»، حتّى اگر بگويد «سلام» در جواب بايد بگويد «سلام».
مسأله 1019ـ در غير نماز هم جواب سلام واجب، امّا سلام كردن مستحبّ است و بايد جواب را طورى بگويد كه جواب سلام محسوب شود، يعنى اگر زياد فاصله بيندازد كه جواب محسوب نشود كار حرامى كرده و جواب دادن واجب نيست.
مسأله 1020ـ اگر كسى در حال نماز جواب سلام را ندهد گناه كرده ولى نمازش صحيح است.
مسأله 1021ـ واجب است جواب سلام را طورى بگويد كه سلام كننده بشنود، امّا اگر سلام كننده كر باشد يا در محيطى است كه سر و صدا زياد است چنانچه بطور معمول جواب دهد كافى است و احتياط آن است كه با اشاره نيز به او بفهماند.
مسأله 1022ـ جواب سلام را بايد به قصد جواب بگويد، نه به قصد قرائت بعضى از آيات قرآن و مانند آن.
مسأله 1023ـ هرگاه مرد يا زن نامحرم حتّى بچّه اى كه خوب و بد را مى فهمد به نمازگزار يا غير نمازگزار سلام كند جواب او واجب است.
مسأله 1024ـ هرگاه سلام از روى مسخره يا شوخى باشد و يا طورى غلط بگويد كه سلام حساب نشود جواب آنها لازم نيست و احتياط واجب آن است كه در جواب سلام غير مسلمان فقط «سلام» بگويد، يا تنها «عليك».
مسأله 1025ـ اگر كسى وارد مجلس شود و به جمعيّت سلام كند جواب او بر همه واجب است، ولى اگر يك نفر جواب دهد كافى است.
مسأله 1026ـ هرگاه به عدّه اى سلام كند و در ميان آنها بعضى مشغول نماز باشند اگر نمازگزار شك كند كه سلام كننده قصد او را داشته يا نه، نبايد جواب دهد و نيز اگر بداند قصد او را هم داشته، ولى ديگرى جواب سلام را بدهد، امّا در اين صورت اگر ديگران جواب نگويند او بايد جواب دهد.
مسأله 1027ـ سلام كردن از مستحبّات مؤكّد است و در قرآن مجيد و روايات اسلامى روى آن تأكيد فراوان شده است و سزاوار است كه سواره به پياده و ايستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.
مسأله 1028ـ اگر دو نفر همزمان به يكديگر سلام كنند احتياط واجب آن است كه هر دو جواب دهند.
مسأله 1029ـ اين كه بعضى در جواب سلام مى گويند: «سلام از من» كافى نيست، بلكه سلام ديگر از ناحيه شخص مقابل محسوب مى شود و هر دو احتياطاً بايد بعد از آن جواب دهند.
مسأله 1030ـ مستحبّ است جواب سلام را بهتر از سلام بگويند (البتّه در نماز همان گونه كه گفته شد بايد مثل آن باشد) مثلاً اگر كسى درغير نماز بگويد: «سَلامٌ عَلَيْكُمْ» در جواب بگويد : «سَلامٌ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ».

هفتم: خنده
مسأله 1031ـ خنده عمدى و با صدا نماز را باطل مى كند و همچنين خنده اى كه در آن بى اختيار باشد، امّا تبسم و لبخند نماز را باطل نمى كند هرچند عمدى باشد و نيز خنده سهوى به گمان اين كه در حال نماز نيست موجب باطل شدن نماز نمى شود.
مسأله 1032ـ هرگاه براى جلوگيرى از صداى خنده به خود فشار آورد بطورى كه حالش تغيير كند و رنگش سرخ شود و بدن تكان بخورد بطورى كه از شكل نمازگزار بيرون رود نماز او باطل است واگر به اين حد نرسد اشكالى ندارد.

هشتم: گريه كردن
مسأله 1033ـ گريه كردن با صدا نماز را باطل مى كند هرچند بى اختيارشود، بلكه بنابر احتياط واجب گريه بى صدا نيز نماز را باطل مى كند اينهادر صورتى است كه گريه از ترس خدا و براى آخرت نباشد، و الاّ نه تنها نماز را باطل نمى كند، بلكه از بهترين اعمال و از كارهاى اولياى خداست.

نهم: بهم خوردن صورت نماز
مسأله 1034ـ كارهايى كه صورت نماز را به هم مى زند مانند كف زدن و به هوا پريدن و مانند آن، خواه از روى عمد باشد يا از روى فراموشى باعث باطل شدن نماز است، امّا كارهايى كه صورت نماز را به هم نمى زند اشكالى ندارد مانند اشاره كردن به دست.
مسأله 1035ـ هرگاه در اثناء نماز آنقدر سكوت كند كه از صورت نمازگزار خارج شود نمازش باطل است، امّا اگر مقدارى سكوت كند و شك كند كه آيا اين مقدار سكوت، نماز را به هم زده يا نه، نمازش صحيح است، همچنين اگر كارى انجام داده كه شك دارد صورت نماز را به هم مى زند يا نه.

دهم: خوردن و آشاميدن
مسأله 1036ـ خوردن و آشاميدن به گونه اى كه صورت نماز را به هم زند موجب باطل شدن نماز است، ولى اگر ذرّاتى از غذا و مانند آن در دهان باشد و موقع نماز فرو برد نماز را باطل نمى كند.

يازدهم: شك
مسأله 1037ـ از مبطلات نماز شك در ركعتهاى نماز دو ركعتى، يا سه ركعتى، همچنين شك در ركعت اوّل و دوم نماز چهار ركعتى است.

دوازدهم: كم يا زياد كردن اركان
مسأله 1038ـ اگر ركنى از اركان نماز را كم يا زياد كند عمداً باشد يا سهواً، مانند كم و زياد كردن ركوع، يا دو سجده باهم موجب باطل شدن نماز است، امّا كم و زياد كردن چيزى كه ركن نيست اگر عمدى نباشد اشكالى ندارد و اگر از روى عمد باشد نماز را باطل مى كند، مانند كم و زياد كردن يك سجده.
مسأله 1039ـ هرگاه بعد از نماز شك كند كه چيزى از مبطلات را در نماز انجام داده يا نه اعتنا نكند و نمازش صحيح است.

امورى كه در نماز مكروه است
مسأله 1040ـ هركارى كه خضوع و خشوع نمازگزار را از بين ببرد مكروه است، از جمله نگاه كردن به چپ و راست (البته اگر صورت را زياد برگرداند نماز اشكال دارد) و بازى كردن با ريش و با دست خود و داخل كردن انگشتها در يكديگر و انداختن آب دهان و نگاه كردن به خط انگشتر و نيز مكروه است هنگامى كه مشغول حمد و سوره و ذكر نماز است براى شنيدن حرف كسى ساكت شود، همچنين مكروه است كه انسان در موقع خواب آلودگى يا وقتى كه نياز به دفع بول و غائط دارد، يا لباس تنگ در تن كرده نماز بخواند.

مواردى كه شكستن نماز جايز است
مسأله 1041ـ شكستن نماز واجب عمداً بنابر احتياط جايز نيست، ولى براى جلوگيرى كردن از ضرر قابل توجّه مالى يا بدنى مانعى ندارد، مثلاً اگر جان نمازگزار يا كسى كه حفظ جان او واجب است به خطر بيفتد و بدون شكستن نماز رفع خطر ممكن نباشد بايد نماز را شكست، همچنين براى حفظ مالى كه نگهدارى آن لازم است، امّا براى مالى كه اهمّيّت چندانى ندارد، مكروه است.
مسأله 1042ـ هرگاه مشغول نماز باشد و طلبكارى طلب خود را مطالبه كند، چنانچه بتواند در بين نماز طلب او را بدهد و صورت نماز به هم نخورد بهتر است در همان حال بپردازد، ولى اگر بدون شكستن نماز ممكن نيست صبر كند تا نماز تمام شود و اين مقدار تأخير منافات با فوريت اداى دين ندارد مگر اين كه ضرورت خاصى داشته باشد، مثل اين كه همراهان وهمسفران طلبكار مى روند واو به زحمت مى افتد.
مسأله 1043ـ هرگاه در اثناء نماز بفهمد مسجد نجس شده و تطهير مسجد نماز را به هم نزند آن را تطهير كند، در غير اين صورت بعد از نماز اقدام به تطهير مسجد نمايد و احتياط آن است كه نماز خود را طولانى نكند.
مسأله 1044ـ در مواردى كه شكستن نماز واجب است چنانچه ادامه دهد معصيت كرده و نماز او نيز اشكال دارد.
مسأله 1045ـ اگر پيش از ركوع متوجّه شود اذان و اقامه را فراموش كرده چنانچه وقت وسعت داشته باشد بهتر است نماز را بشكند و اذان و اقامه را بگويد و دوباره شروع كند.

شكّيّات نماز
مسأله 1046ـ شكيّات نماز 23 قسم است:
1ـ شكهايى كه نماز را باطل مى كند و آن 8 قسم است.
2ـ شكهايى كه نبايد به آن اعتنا كرد و آن 6 قسم است.
3ـ شكهاى صحيح و آن 9 قسم است كه شرح همه آنها در مسائل آينده به خواست خدا مى آيد.

1ـ شكهاى باطل
مسأله 1047ـ شكهاى هشتگانه اى كه نماز را باطل مى كند به شرح زير است:
1ـ شك در ركعتهاى نماز دو ركعتى مانند نماز صبح و نماز مسافر، ولى شك در نمازهاى مستحب دو ركعتى نماز را باطل نمى كند.
2ـ شك در ركعتهاى نماز سه ركعتى (مغرب).
3ـ شك در نماز چهار ركعتى هرگاه يك طرف شك ،يك باشد، مثل اين كه شك كند يك ركعت خوانده يا سه ركعت.
4ـ شك در نمازهاى چهار ركعتى پيش از تمام شدن سجده دوم در حالى كه يك طرف شك دو باشد (مانند شك دو و سه قبل از اتمام دو سجده).
5ـ شك بين دو و پنج يا بيشتر از پنج.
6ـ شك بين سه و شش يا بيشتر (البتّه اين شكها كمتر اتّفاق مى افتد ولى در عين حال بايد حكم آن روشن شود).
7ـ شك بين چهار و شش يا بيشتر، ولى در اينجا احتياط واجب آن است كه مانند شك چهار و پنج عمل كند، يعنى بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو به جا آورد و سپس نماز را دوباره بخواند.
8ـ شك در عدد ركعتهاى نماز كه اصلاً نداند چند ركعت خوانده است.
مسأله 1048ـ اگر يكى از شكهاى باطل در اثناء نماز براى انسان پيش آيد نمى تواند نماز را بشكند، بلكه بايد اوّل مقدارى فكر كند اگر شك پابرجا شود، نماز را رها كند.

2ـ شكهايى كه اعتبار ندارد
مسأله 1049ـ شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد به شرح زير است:
1ـ شكّ بعد از محل
2ـ شكّ بعد از سلام
3ـ شكّ بعد از گذشتن وقت نماز
4ـ شكّ كثيرالشّك يعنى كسى كه زياد شك مى كند.
5ـ شكّ امام و ماموم
6ـ شكّ در نمازهاى مستحبّى و شرح هر يك از اينها در مسائل آينده مى آيد.

اوّل: شكّ بعد از محل
مسأله 1050ـ هرگاه در اثناء نماز بعد از گذشتن محل چيزى، شك كند آن را به جا آورده يا نه مثل اين كه بعد از داخل شدن در ركوع، شك در حمد و سوره كند و يا بعد از ورود در سجده شك در ركوع كند، در هيچ يك از اين موارد نبايد به شكّ خود اعتنا كند، خواه جزء بعدى ركن باشد يا غير ركن.
مسأله 1051ـ هرگاه در آيات حمد يا سوره شك كند، مثلاً موقعى كه وارد آيه دوم شده شك كند آيه اوّل را خوانده يا نه يا وارد كلمه اى از يك آيه شده، شك كند كلمه قبل را خوانده بايد بنابر احتياط برگردد و آن را به قصد قربت به جا آورد و بعد دنبال آن را ادامه دهد.
مسأله 1052ـ هرگاه بعد از ركوع يا سجود بداند ذكر واجب را گفته امّا نمى داند با شرايط و بطور صحيح انجام داده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1053ـ اگر در حال برخاستن شك كند تشهّد را به جا آورده يا نه يا در حالى كه به سجده مى رود شك كند ركوع را به جا آورده يا نه احتياط واجب آن است كه برگردد و به جا آورد.
مسأله 1054ـ كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند هرگاه موقعى كه حمد و تسبيحات مى خواند شك كند سجده يا تشهّد را به جا آورده يانه، بايد اعتنا نكند، امّا اگر پيش از آن كه مشغول حمد و تسبيحات شود شك كند بايد به جا آورد.
مسأله 1055ـ هرگاه قبل از گذشتن محل، شك كند و برگردد و به جا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر ركن باشد نمازش باطل مى شود و اگر ركن نباشد صحيح است.
مسأله 1056ـ هرگاه بعد از گذشتن محل، شك كند و طبق دستور، اعتنا نكرده و بگذرد، بعد متوجّه شود كه آن عمل مشكوك را انجام نداده، هرگاه وارد ركن بعد نشده بايد برگردد و به جا آورد و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحيح است، مگر آن كه آن جزء مشكوكى كه ترك شده ركن باشد.
مسأله 1057ـ هرگاه شك كند كه «سلام» نماز را گفته يا نه يا شك كند درست گفته يا نه چنانچه وارد نماز ديگرى شده، يا مشغول كارى است كه نماز را به هم مى زند،و از حال نمازگزار بيرون رفته بايد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر پيش از اينهاست بايد برگردد و سلام را بگويد.

دوم: شكّ بعد از سلام
مسأله 1058ـ هرگاه بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بود يا نه خواه شك مربوط به عدد ركعتهاى نماز باشد يا شرايط نماز، مانند قبله و طهارت و يا اجزاى نماز مانند ركوع و سجود، به شكّ خود اعتنا نمى كند.
سوم: شكّ بعد از وقت
مسأله 1059ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز را خوانده يا نه يا حتّى گمان كند نخوانده است، به شك اعتنا نكند، ولى هرگاه پيش از گذشتن وقت نماز شك كند، بايد نماز را به جا آورد، حتّى اگر گمان دارد نماز را خوانده كافى نيست.
مسأله 1060ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نمازظهر و عصر بداند فقط چهار ركعت نماز خوانده، ولى نداند به نيّت ظهر بوده يا عصر بايد چهار ركعت نماز قضا به نيّت ما فى الذّمّه (يعنى نمازى كه بر او واجب است) خواه ظهر يا عصر به جا آورد، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند يكى از آن دو نماز را به جا آورده ولى نداند مغرب بوده يا عشا بايدهم نماز مغرب را قضا كند و هم عشا را.

چهارم: شكّ كثيرالشّك
مسأله 1061ـ«كثيرالشّك» يعنى كسى كه زياد شك مى كند نبايد به شكّ خود اعتنا كند، خواه در عدد ركعات نماز باشد، يا در اجزاى نماز، يا شرايط نماز.
مسأله 1062ـ كثيرالشّك كسى است كه بگويند زياد شك مى كند و اگر كسى در يك نماز سه مرتبه شك كند يا در سه نماز پشت سرهم شك كند كثيرالشّك است.
مسأله 1063ـ هرگاه به خاطر يك حالت فوق العاده مانند بيمارى، غضب يا مصيبت موقّتاً گرفتار حالت كثرت شك شود بايد به شكّ خود اعتنا كرده و مطابق احكام آن رفتار كند.
مسأله 1064ـ منظور از اعتنا نكردن به شك اين است كه آن طرف را كه به نفع اوست بگيرد، مثلاً اگر شك كند سجده يا ركوع را به جا آورده، بنا بگذارد كه به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است، يا اگر شك كند نماز صبح را دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است.
مسأله 1065ـ كسى كه فقط در يك مورد نماز زياد شك مى كند (مثلاً در حمد و سوره) چنانچه در چيزهاى ديگر شك كند بايد به دستور شك عمل نمايد، تنها درموردى كه زياد شك مى كند اعتنا نخواهد كرد، همچنين اگر كسى در نماز معيّنى مانند نماز صبح زياد شك مى كند، فقط در آن بايد اعتنا نكند و نيز اگر كسى در مكان مخصوصى ( مثلاً وقتى در ميان جمع نماز مى خواند) زياد شك مى كند فقط در همان جا اعتنا به شكّ خود نمى كند.
مسأله 1066ـ هرگاه انسان شك كند كثيرالشّك شده يا نه بنا مى گذارد بر اين كه كثيرالشّك نشده و بعكس اگر كثيرالشّك بوده، تا يقين نكند به حال معمولى برگشته، بايد به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1067ـ كسى كه زياد شك مى كند اگر شك كند ركنى را به جا آورده يا نه (مانند ركوع) و به آن اعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را به جا نياورده است، چنانچه وارد ركن بعد نشده بايد آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، ولى اگر غير ركن باشد و بعد يادش بيايد كه به جا نياورده، چنانچه وارد ركن بعد نشده به جا مى آورد و اگر وارد ركن بعد شده بر نمى گردد و نمازش صحيح است.
مسأله 1068ـ اشخاص وسواسى بايد به يقين و شكّ خود عمل نكنند بلكه مطابق اشخاص معمولى عمل كنند خواه يقين براى آنها حاصل شود يا نه، و الاّ در بسيارى از موارد نمازشان باطل خواهد بود.

پنجم: شكّ امام و مأموم
مسأله 1069ـ اگر امام جماعت در عدد ركعتهاى نماز شك كند، مثلاً نداند سه ركعت خوانده يا چهارركعت هرگاه مأموم بداند چهار ركعت خوانده با علامتى به امام مى فهماند و امام بايد مطابق آن عمل كند و بعكس اگر امام مى داند چند ركعت خوانده، ولى مأموم شك مى كند، بايد از امام پيروى كند و به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1070ـ براى آگاه كردن امام ممكن است به عدد ركعات نماز دست بر زانو بزند، يا «اللّه اكبر» بگويد و يا به هر ترتيب ديگر كه سخن گفتن و كارى بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولى نبايد قبل از امام برخيزد و نماز خود را ادامه دهد.

ششم: شكّ در نماز مستحبّى
مسأله 1071ـ هرگاه در عدد ركعتهاى نماز مستحبّى شك كند مخيّر است بنا را بر كمتر بگذارد يا بيشتر، مگر اين كه طرف بيشتر، نماز را باطل كند كه در اين صورت بنا را بر كمتر مى گذارد، مثلاً اگر شك ميان يك و دو كند مخيّر است بنا را بر يك يا دو بگذارد، امّا اگر شك در ميان دو و سه كند حتماً بنا را بر دو، مى گذارد.
مسأله 1072ـ كم و زياد شدن ركن در نافله نيز اشكال دارد.
مسأله 1073ـ شك در افعال نماز مستحب با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شك در حمد يا ركوع كند چنانچه محل آن نگذشته است بايد به جا آورد و اگر محلّ آن گذشته است اعتنا نكند.
مسأله 1074ـ در نمازهاى مستحبّى بنابر احتياط واجب بايد به ظنّ و گمان خود عمل كند، تا آنجا كه نماز را باطل نمى كند، مثلاً اگر گمانش به دو ركعت مى رود بنا بر آن بگذارد و اگر گمانش به سه ركعت مى رود بايد بنا بر همان دو بگذارد.
مسأله 1075ـ نمازهاى مستحب سجده سهو ندارد، يعنى اگر كارى كند كه در نمازهاى واجب سجده سهو دارد، در نمازهاى مستحب سجده سهو لازم نيست، همچنين سجده و تشهّد فراموش شده در نمازهاى مستحب قضا ندارد.
مسأله 1076ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز نافله شك كند آن را به جا آورده يا نه، اعتنا نكند و اگر وقت باقى است به جا آورد.

3ـ شكهاى صحيح
مسأله 1077ـ چنانچه گفته شد شك در عدد ركعتهاى نمازهاى چهار ركعتى در نُه صورت صحيح است:
اوّل ـ شك ميان «دو و سه» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بايد بنابگذارد كه سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتياط ايستاده به دستورى كه بعداً گفته مى شود به جا آورد و اگر در سجده دوم بعد از ذكر واجب شك كند بنا بر احتياط واجب همين دستور را عمل كند، بعداً نماز را هم اعاده نمايد (اين حكم در تمام مواردى كه شك بايد بعد از تمام كردن سجده دوم باشد جارى است).
دوّم ـ شك ميان «سه و چهار»: كه در هر جاى نماز باشد بنابر چهار مى گذارد و نماز را تمام كرده و بعداًزآن يك ركعت نماز احتياط ايستاده، يا دو ركعت نشسته، به جا مى آورد.
سوم ـ شك ميان «دو و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.
چهارم ـ شك ميان «دو و سه و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده، سپس دو ركعت نشسته به جا آورد.
پنجم ـ شك ميان «چهار و پنج» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بنا را بر چهار مى گذارد و نماز را تمام مى كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا مى آورد.
ششم ـ شك ميان «چهار و پنج» در حال ايستاده: بايد بنشيند تا شك او تبديل به سه و چهار شود و بنا را بر چهار مى گذارد و نماز را تمام مى كند بعد يك ركعت نماز احتياط ايستاده، يا دو ركعت نشسته به جا مى آورد و احتياط واجب آن است كه نماز را نيز اعاده كند.
هفتم ـ شك بين «سه و پنج» در حال ايستاده: بايد بنشيند و شك او به دو و چهار برمى گردد، بنا را بر چهار مى گذارد و نماز را تمام مى كند، سپس دو ركعت نماز احتياط ايستاده به جا مى آورد و بنابر احتياط واجب اصل نماز را نيز اعاده مى كند.
هشتم ـ شك بين «سه و چهار و پنج» در حال ايستاده: بايد بنشيند و شك او به دو و سه و چهار برمى گردد، بنا را بر چهار مى گذارد و نماز را تكميل كرده، سپس دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دوركعت نشسته به جا مى آورد و احتياطاً اصل نماز را اعاده مى كند.
نهمـ شك ميان «پنج و شش» در حال ايستاده: بايد بنشيند و شك او به چهار و پنج بر مى گردد، نماز را تمام كرده و دو سجده سهو به جا مى آورد و بنابر احتياط اصل نماز را اعاده مى كند.

مسائل متفرّقه شكّيّات
مسأله 1078ـ هرگاه يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد نمى تواند نماز را بشكند، بلكه بايد به دستورهاى بالا عمل كند و در مورد تمام شكها بايد قبلاً كمى فكر كند اگر يقين به هيچ طرف حاصل نشد و يا گمان در مواردى كه معتبر است بر هيچ طرف قرار نگرفت، چنانچه از شكهاى باطل باشد نماز را رها مى كند و اگر از شكهاى صحيح باشد به دستور آن عمل مى نمايد.
مسأله 1079ـ ظن و گمان در ركعات نماز در حكم يقين است، يعنى بايد بنابر گمان بگذارد و نماز را ادامه دهد، ولى اگر در ركعت اوّل و دوم باشد احتياط واجب اين است كه نماز را بعداً نيز اعاده كند.
مسأله 1080ـ هرگاه در ابتدا گمانش به يك طرف قرار گرفت و بعد هر دو مساوى شد و حالت شك پيدا كرد، بايد به دستور شك عمل كند و بعكس اگر نخست حالت شك داشت و بعد گمانش بيشتر به يك طرف شد، بايد مطابق گمان عمل كند، ولى اگر شك از شكهايى است كه نماز را باطل مى كند و پا برجا شد بايد نماز را از سر گيرد و مبدّل شدن آن به ظن اثرى ندارد.
مسأله 1081ـ كسى كه نمى داند حالتى كه براى او پيدا شده است شك است يا ظن بايد به احكام شك عمل كند.
مسأله 1082ـ هرگاه مشغول تشهّد است، يا وارد ركعت بعد شده و شك كند آيا دو سجده را به جا آورده يا نه و در همان موقع يكى از شكهايى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتّفاق بيفتد صحيح است براى او پيش آيد (مثلاً شك ميان دو و سه) بايد بنا بگذارد كه سجده ها را به جا آورده و به دستور شك عمل كند و نمازش صحيح است، ولى اگر قبل از گذشتن از محلّ سجده شك كند نمازش باطل است.
مسأله 1083ـ هرگاه شكّ او از بين برود و شكّ ديگرى به جاى آن پيدا شود، بايد به شكّ دوم عمل كند، مثلاً اگر شك در ميان دو و سه بود، بعد يقين كرد سه ركعت را خوانده و شكّ ميان سه و چهار كرد، بايد به دستور شكّ سه و چهار عمل كند.
مسأله 1084ـ هرگاه مى داند در وسط نماز شكّ كرده، امّا نمى داند مثلاً شكّ دو و سه بوده، يا دو و چهار، احتياط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نيز اعاده نمايد.
مسأله 1085ـ كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر شكّى كند كه بايد براى آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده، يا دوركعت نشسته بخواند، بايد يك ركعت نماز نشسته به جا آورد و اگر شكّى كند كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند بايد دو ركعت نشسته به جا آورد، همچنين در ساير شكها.
مسأله 1086ـ كسى كه نماز ايستاده مى خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسى كه نماز را نشسته مى خواند و حكم آن در مسأله قبل گذشت نماز احتياط را به جا آورد و بعكس كسى كه نماز نشسته مى خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مى خواند عمل كند.

طريقه نماز احتياط
مسأله 1087ـ نماز احتياط كه براى شك در ركعتهاى نماز به جا آورده مى شود به اين ترتيب است كه بعد از سلام نماز بايد فورا نيّت نماز احتياط كند و اللّه اكبر بگويد و حمد را بخواند (و سوره را ترك كند) بعد به ركوع رود و مانند نمازهاى معمولى سجده نمايد، اگرنماز احتياط او يك ركعت است بعد از دو سجده تشهّد بخواند و سلام دهد و اگر دو ركعت است بعد از دو سجده يك ركعت ديگر را مثل ركعت اوّل به جا آورد و بعد از تشهّد سلام دهد.
مسأله 1088ـ نماز احتياط اذان و اقامه و سوره و قنوت ندارد و حمد را بايد آهسته بخواند، حتّى احتياط واجب آن است كه «بسم اللّه» را نيز آهسته بگويد ودر ميان اصل نماز و نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مى كند انجام ندهد.
مسأله 1089ـ هرگاه قبل از خواندن نماز احتياط متوجّه شود نمازى را كه خوانده است درست بوده، نماز احتياط لازم نيست و اگر در وسط نماز احتياط بفهمد مى تواند آن را رها كند.
مسأله 1090ـ هرگاه پيش از خواندن نماز احتياط متوجّه شود كه ركعتهاى نمازش كم بوده، مثلاً به جاى چهار ركعت سه ركعت خوانده، چنانچه كارى كه نماز را باطل كند انجام نداده بايد آن مقدار را كه كم خوانده است انجام دهد و براى سلام بى جا احتياطاً دو سجده سهو به جا مى آورد و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده بايد نماز را اعاده كند.
مسأله 1091ـ هرگاه بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش درست به اندازه نماز احتياط بوده (مثلاً در شك ميان سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز راسه ركعت خوانده) نمازش صحيح است و اگر بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده بنابر احتياط واجب بايد كسرى نماز را بلافاصله به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند و اگر بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده، چنانچه بعد از نماز احتياط كارى كه نماز را باطل كند انجام نداده، احتياط واجب اين است كسرى نماز را به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند.
مسأله 1092ـ اگر كسى شك كند نماز احتياطى كه بر او واجب بوده به جا آورده است يا نه،چنانچه بعد از وقت نماز باشد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر هنوز وقت نماز باقى است در صورتى كه مشغول كار ديگرى نشده بايد نماز احتياط را بخواند و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند به جا آورده است احتياط واجب آن است كه نماز احتياط را بخواند و نماز را هم اعاده كند.
مسأله 1093ـ دستور نماز احتياط از نظر كم و زياد كردن ركن و اجزاى غير ركن و شك در به جا آوردن اجزا مانند ساير نمازهاى واجب است.
مسأله 1094ـ اگر در عدد ركعتهاى نماز احتياط نيز شك كند بايد بنا را بر بيشتر بگذارد، امّا اگر طرف بيشتر نماز را باطل مى كند، بنا را بر كمتر مى گذارد و نمازش صحيح است.
مسأله 1095ـ براى كم و زياد كردن اجزاء نماز احتياط از روى سهو، سجده سهو واجب نيست.
مسأله 1096ـ اگر در نماز احتياط تشهّد يا سجده را فراموش كند احتياط واجب آن است كه بعد از سلام، قضاى آن را به جا آورد.
مسأله 1097ـ هرگاه قضاى سجده يا قضاى تشهّد يا سجده سهو بر او واجب شده و در عين حال نماز احتياط نيز بر او واجب است بايد اوّل نماز احتياط را به جا آورد، بعد قضاى سجده يا تشهّد را و بعد سجده سهو را.
مسأله 1098ـ احكامى كه درباره شكّ و سهو و ظنّ در نمازهاى واجب روزانه گفته شد، در ساير نمازهاى واجب نيز عيناً وجود دارد، مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دوركعت چون شك او در نماز دو ركعتى است نماز باطل مى شود، همچنين ساير احكام شكّ و سهو و ظنّ.

مواردى كه سجده سهو واجب است
مسأله 1099ـ براى چند چيز بنابر احتياط واجب بايد بعد از نماز دو سجده سهو به دستورى كه گفته مى شود به جا آورد:
1ـ كلام بى جا، يعنى سهواً به گمان اين كه نماز تمام شده حرف بزند.
2ـ سلام بى جا، يعنى مثلاً در ركعت دوم نماز چهار ركعتى سلام بدهد.
3ـ سجده فراموش شده.
4ـ تشهّد فراموش شده.
5ـ به جاى ايستادن سهواً بنشيند، يا به جاى نشستن برخيزد.
6ـ در شكّ ميان چهار و پنج بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام كند، بعداً دو سجده سهو بجا آورد و براى كم و زياد كردن غير اينها سجده سهو مستحبّ است.

احكام سجده سهو
مسأله 1100ـ اگر چيزى را غلط خوانده و دوباره بطور صحيح بخواند سجده سهو ندارد.
مسأله 1101ـ اگر در نماز چند كلمه يا چند جمله بگويد بطورى كه از صورت نمازگزار خارج نشود وهمه آن يكى حساب شود، دوسجده سهو براى همه كافى است.
مسأله 1102ـ هرگاه اشتباهاً «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» را بگويد سجده سهو واجب نيست، بلكه مستحبّ است، ولى اگر مقدارى از دو سلام ديگر را بگويد احتياط واجب انجام سجده سهو است و هرگاه هر سه سلام را در جايى كه نبايد سلام دهد از روى اشتباه بگويد دو سجده سهو براى همه كفايت مى كند.
مسأله 1103ـ اگر سجده سهو واجب را بعد از سلام نماز عمداً به جا نياورده معصيت كرده و بايد هرچه زودتر به جا آورد، ولى نمازش باطل نيست.
مسأله 1104ـ اگر شك دارد كارى كه موجب سجده سهو مى شود انجام داده يا نه، چيزى بر او نيست و اگر شك كند دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار سجده سهو، همان دو سجده كافى است.

دستور سجده سهو
مسأله 1105ـ سجده سهو به ترتيب زير است بعد از نماز بلافاصله نيّت سجده سهو مى كند و بعد به سجده مى رود و مى گويد: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سپس سر از سجده بر مى دارد و مى نشيند، دوباره به سجده مى رود و همان ذكر را مى گويد و بعد از آن كه سر از سجده برداشت تشهّد مى خواند و سلام مى دهد و احتياط آن است كه در تشهّد به مقدار واجب اكتفا كند و تنها به سلام آخر قناعت نمايد.
مسأله 1106ـ سجده سهو بايد رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پيشانى را نيز بر چيزى گذارد كه سجده نماز بر آن جايز است.

قضاى سجده و تشهّد فراموش شده
مسأله 1107ـ هرگاه كسى يك يا چند سجده نماز را فراموش كرد بايد قضاى آن را بعد از نماز به جا آورد (البته اگر دو سجده از يك ركعت فراموش شود نماز باطل است) همچنين اگر تشهّد را فراموش نمايد بايد بلافاصله بعد از نماز آن را قضا كند و علاوه بر قضاى سجده و تشهّد بايد براى هر كدام بنابر احتياط واجب دو سجده سهو به جا آورد (ولى چنان كه قبلاً نيز گفته شد تشهّد سجده سهو، كفايت از تشهّد فراموش شده مى كند).
مسأله 1108ـ در قضاى سجده و تشهّد فراموش شده تمام شرايط نماز مانند طهارت و قبله و شرطهاى ديگر لازم است و بايد بلافاصله بعد از نماز انجام دهد.
مسأله 1109ـ اگر يك سجده و تشهّد را فراموش كند احتياط واجب آن است كه هر كدام را اوّل فراموش كرده اوّل قضا كند و اگر نداند كدام يك را اوّل فراموش كرده احتياطاً يك سجده و بعد يك تشهّد و بار ديگر يك سجده به جا مى آورد، تا يقين كند سجده و تشهّد رابه ترتيبى كه فراموش كرده قضا كرده است.
مسأله 1110ـ هرگاه بعد از نماز كارى كند كه صورت نماز را به هم مى زند يا نماز را باطل مى كند (مثل اين كه پشت به قبله كند) بايد قضاى سجده و تشهّد را به جا آورد و نماز را بنابر احتياط واجب اعاده كند و اگر كارى كند كه سجده سهو مى آورد، بعد از قضاى سجده يا تشهّد احتياط آن است كه سجده سهو به جا آورد.
مسأله 1111ـ اگر شك دارد كه سجده يا تشهّد را فراموش كرده يا نه واجب نيست قضا كند و اگر مى داند يكى را فراموش كرده، امّا نمى داند كدام يك بوده، هر دو را قضا كند و هر كدام را اوّل به جا آورد مانعى ندارد.
مسأله 1112ـ هرگاه علاوه بر قضاى سجده يا تشهّد، سجده سهو نيز بر ذمّه او باشد، بايد بعد از نماز اوّل سجده يا تشهّد را قضا كند و بعد سجده سهو را به جا آورد.
مسأله 1113ـ هرگاه شك كند كه آيا قضاى سجده يا تشهّد فراموش شده كه بر عهده او بود بعد از نماز به جا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته سجده يا تشهّد را قضا نمايد و اگر گذشته نيز بنابر احتياط واجب بايد قضاى آن را به جا آورد و نماز او صحيح است.
مسأله 1114ـ براى قضاى سجده يا تشهّد، بعد از نماز نيّت مى كند، سپس همان سجده يا تشهّد را بدون اللّه اكبر و چيز اضافى ديگر قضا مى كند و بعد بنابر احتياط سجده سهو به جا مى آورد.

خلل در اجزاء و شرايط نماز
مسأله 1115ـ اگر چيزى از واجبات نماز را عمداً كم و زياد كند نماز او باطل است، امّا اگر به واسطه ندانستن مسأله باشد اگر آن جزء از اركان نماز است، نماز باطل مى شود و اگر غير اركان است، نمازش صحيح است به شرط اين كه جاهل قاصر باشد، يعنى دسترسى براى يادگرفتن مسأله نداشته باشد.
مسأله 1116ـ هرگاه سهواً چيزى از اجزاى نماز را كم و زياد كند اگر از اركان نماز باشدنماز باطل است واگر از غيراركان باشد نماز صحيح است و در صورتيكه شرايطى مثل وضو يا غسل انجام نشده باشد نماز باطل است، خواه عمداً باشد يا سهواً.
مسأله 1117ـ اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده، بايد آن را به جا آورد و نمازش صحيح است، ولى اگر بعد از سلام متوجّه شود چنانچه كارى كه نماز را عمداً و سهواً باطل مى كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام داده نماز باطل است و اگر انجام نداده بايد بلافاصله ركعت هاى فراموش شده را به جا آورد و نمازش صحيح است و احتياط واجب آن است كه سجده سهو براى سلام بى جا انجام دهد.
مسأله 1118ـ هرگاه بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده، يا پشت به قبله به جا آورده، بايد آن را اعاده كند و اگر وقت گذشته قضا نمايد، امّا اگر سهواً نماز را به طرف راست يا چپ خوانده نماز باطل نيست.

بسیار بسیار سپاسگزارم از این مطلب سودمند
لطفا در صورت امکان از کتاب « خیار العلما فی شکاف الفقرا » هم مطلب قرار دهید.
مرسی

نماز مسافر
مسأله 1119ـ مسافر با «هشت شرط» بايد نمازهاى چهار ركعتى را دو ركعت به جا آورد:

شرط اوّل ـ سفر او كمتر از هشت فرسخ شرعى نباشد
مسأله 1120ـ كسى كه رفتن و برگشتن او هشت فرسخ (حدود 43 كيلومتر) است بايد نماز را شكسته بخواند، خواه رفتنش چهار فرسخ (5/21 كيلومتر تقريباً) باشد يا كمتر يا بيشتر، همين اندازه كه رفتن و برگشتن او هشت فرسخ باشد نماز شكسته است و خواه در همان روز و شب برگردد يا فاصله اى بيفتد، مگر اين كه در بين اين مسافت، ده روز قصد اقامه كند.
مسأله 1121ـ اگر شك دارد سفر او هشت فرسخ است يا نه، نبايد نماز را شكسته بخواند، ولى در صورت شك بايد از كسانى كه به آن راه آشنا هستند تحقيق كند، مگر اين كه مشقّت زيادى داشته باشد.
مسأله 1122ـ مقدار مسافت را از راههاى مختلف مى توان دريافت نخست اين كه خودش اندازه گيرى كرده و يقين حاصل كند، دوم اين كه در ميان مردم معروف باشد، سوم اين كه شخص مورد اعتمادى خبر دهد.
مسأله 1123ـ هرگاه يقين دارد سفر او هشت فرسخ است و نماز را شكسته بخواند، بعد بفهمد هشت فرسخ نبوده، نمازش باطل است و بايد آن را اعاده كند و چهار ركعت بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد، امّا اگر يقين داشت مسافت مورد نظر هشت فرسخ نيست و در اثناء راه فهميد كه هشت فرسخ بوده بايد نماز را شكسته بخواند و اگر تمام خوانده اعاده كند.
مسأله 1124ـ اگر ميان دو محلّى كه فاصله آن كمتر از چهار فرسخ است چند مرتبه رفت و آمد كند نماز او شكسته نخواهد بود، هرچند روى هم رفته هشت فرسخ و بيشتر شود مگر اين كه عرفاً به او مسافر بگويند و در اين صورت بنا بر احتياط هم نماز را تمام و هم شكسته بخواند.
مسأله 1125ـ هرگاه محلّى دو راه دارد كه يكى كمتر از هشت فرسخ و ديگرى هشت فرسخ يا بيشتر است، اگر از راه اوّل برود بايد تمام بخواند و اگر از راه دوم برود نمازش شكسته است.
مسأله 1126ـ براى حساب مسافت هشت فرسخ بايد از آخرين خانه هاى شهر حساب كرد.

شرط دوم ـ از اوّل، قصد هشت فرسخ را داشته باشد
مسأله 1127ـ اگر اوّل مى خواهد به محلّى كه كمتر از هشت فرسخ است برود و در وسط راه يا پس از رسيدن به آن مقصد قصد كند مسافرت خود را ادامه دهد بطورى كه مجموع مسافرت او هشت فرسخ باشد، چون از اوّل قصد نداشته بايد نماز را تمام بخواند، ولى اگر در اثنا، يا پس از رسيدن به مقصد قصد كند از آنجا هشت فرسخ يا بيشتر برود، نماز او شكسته است.
مسأله 1128ـ كسى كه به دنبال گمشده اى مى رود و نمى داند چه مقدار بايد برود تا مقصود خود را پيدا كند، بايد نماز را تمام بخواند، ولى در برگشتن چنانچه تا وطن يا محل اقامتش هشت فرسخ يا بيشتر باشد نماز او شكسته است.
مسأله 1129ـ كسى كه قصد هشت فرسخ دارد بايد نمازش را شكسته بخواند، هرچند هر روز مقدار كمى راه برود ولى به اندازه اى باشد كه به او مسافر گويند.
مسأله 1130ـ كسى كه اختيارش در سفر با ديگرى است مانند پسرى كه با پدر خود مسافرت مى كند، چنانچه بداند سفر پدرش هشت فرسخ است بايد نماز را شكسته بخواند، حتّى اگر كسى را به اجبار به جايى مى برند (مانند زندانى) و بداند مسافت او هشت فرسخ يا بيشتر است همين حكم را دارد، مگر اين كه احتمال عقلايى بدهد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از آنها جدا مى شود و برمى گردد.

شرط سوم ـ در بين راه از قصدش برنگردد
مسأله 1131ـ اگر پيش از رسيدن به چهار فرسخ از قصد خود برگردد، يا مردّد شود بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت خود منصرف شود، بايد نماز را شكسته بخواند، مگر اين كه مردّد درماندن و برگشتن باشد و يا بخواهد همان جا ده روز بماند.
مسأله 1132ـ هرگاه بخواهد به محلّى كه هشت فرسخ يا بيشتر است برود، اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد مردّد شود كه بقيّه راه را برود يا نه و در آنجا مقدارى متوقّف شود و بعد تصميم بگيرد بقيّه راه را ادامه دهد بايد نماز را شكسته بخواند و اگر در حال ترديد مقدارى از مسافت را طى كند سپس تصميمش بر ادامه راه شود، چنانچه باقيمانده راه با آنچه قبلاً با قصد طى كرده هشت فرسخ يا بيشتر باشد نماز را شكسته مى خواند.

شرط چهارم ـ قبل از رسيدن به هشت فرسخ از وطن خود عبور نكند و نخواهد ده روز يا بيشتر در اثناء راه توقف كند
مسأله 1133ـ اگر مسافر به وطن خود وارد شود سفر او قطع مى گردد و همچنين اگر به محلّ اقامه ده روز برسد، حتّى اگر ترديد دارد كه از وطنش بگذرد يا در جايى ده روز اقامه كند باز هم نماز او تمام است.

شرط پنجم ـ سفر او براى كار حرامى نباشد
مسأله 1134ـ اگر به قصد دزدى، خيانت، يا كار حرام ديگرى سفر كند، بايد نماز را تمام بخواند، همچنين اگر خود سفر حرام باشد مثل اين كه چنان مسافرتى براى بدن او ضرر قابل ملاحظه اى دارد، يا زن بدون اجازه شوهر سفر كند (بنا بر احتياط واجب) يا فرزند با نهى پدر و مادر سفر نمايد بطورى كه مايه اذيّت آنها شود، بايد نماز را تمام بخواند; ولى اگر سفر واجبى مانند حجّ واجب بوده باشد رضايت شوهر و پدر ومادر شرط نيست و نماز شكسته است.
مسأله 1135ـ هرگاه خود سفر حرام نباشد و به منظور كار حرامى نيز سفر نمى كند، ولى در اثناء سفر، معصيت يا معصيتهايى انجام مى دهد، مثل اين كه در سفر شراب بخورد، يا غيبت كند و به مردم ظلم نمايد، نماز او شكسته است.
مسأله 1136ـ هرگاه براى فرار از انجام كار واجبى مسافرت نمايد، مثل اين كه بدهكار است و مى تواند بدهى خود را بدهد و طلبكار هم مطالبه مى كند، امّا او براى فرار از پرداخت بدهى مسافرت نمايد، بايد نماز را تمام به جا آورد، ولى اگر چنين قصدى را ندارد بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1137ـ اگر سفر حرام نيست، ولى سوار بر مركب غصبى شود، يا در زمين غصبى مسافرت مى كند، بنابر احتياط جمع ميان نماز شكسته و تمام كند، يعنى هم نماز دو ركعتى هم چهارركعتى به جاآورد.
مسأله 1138ـ هرگاه كسى همراه ظالمى سفر كند و مسافرت او كمك به ظالم محسوب شود سفر او حرام است و نمازش را بايد تمام بخواند، مگر آن كه مجبور باشد يا براى انجام وظيفه مهمترى مانند نجات جان مظلومى با او سفر كند كه در اين صورت نمازش شكسته است.
مسأله 1139ـ مسافرت به قصد تفريح و گردش و استفاده از آب و هوا و مانند آن تا آنجا كه موجب اسراف و كار حرام ديگرى نباشد جايز است و نماز را بايد شكسته بخواند.
مسأله 1140ـ كسى كه براى امرار معاش به شكار مى رود سفرش حلال و نمازش شكسته است، همچنين اگر براى فراهم كردن درآمد بيشتر باشد، امّا كسى كه براى لهو و تفريح و خوشگذرانى به شكار مى رود، سفرش حرام ونمازش را بايد تمام بخواند.
مسأله 1141ـ كسى كه از سفر معصيت بر مى گردد اگر توبه كرده و تا محلّى كه مى خواهد بر گردد هشت فرسخ يا بيشتر باشد، بايد نماز را شكسته بخواند، همچنين اگر توبه نكرده ولى در بازگشت آلوده به معصيت نيست.
مسأله 1142ـ هرگاه كسى كه سفرش سفر معصيت است در اثناء راه از قصد خود برگردد، چنانچه باقيمانده راه هشت فرسخ يا بيشتر باشد و يا مجموع رفتن و برگشتن هشت فرسخ است بايد نماز را شكسته بخواند، ولى بعكس اگر به قصد معصيت سفر نكرده، ولى در بين راه قصدش تغيير كند و بقيّه راه را براى معصيت برود، بايد نماز را تمام بخواند، امّا آنچه را قبلاً شكسته خوانده اشكالى ندارد.

شرط ششم ـ از صحرانشين هاى خانه بدوش نباشد
مسأله 1143ـ «صحرانشينهاى خانه بدوش» كه وطن خاصى ندارند و هرجا آب و خوراك براى خود و حيواناتشان فراهم باشد توقّف مى كنند، بايد در اين مسافرتها نمازشان را تمام بخوانند و روزه را بگيرند.
مسأله 1144ـ هرگاه صحرانشين خانه به دوش مانند مردم ديگر براى زيارت خانه خدا، يا تجارت، يا مسافرت ديگرى غير از آن مسافرت كه جزء زندگى اوست برود بايد نماز را شكسته بخواند.

شرط هفتم ـ شغل و كار او مسافرت نباشد
مسأله 1145ـ راننده ها، خلبان ها، كشتيبان ها و ساربان ها و مانند آنها كه سفر، شغل آنهاست بايد نماز را تمام بخوانند هرچند در سفر اوّل باشد.
مسأله 1146ـ كسى كه شغلش مسافرت نيست، ولى مسافرت مقدّمه شغل اوست، مانند معلّم و كارگر و كارمندى كه خودش ساكن شهرى است و همه روز براى انجام كار به نقطه ديگرى مى رود كه رفت و آمد او هشت فرسخ يا بيشتر است، بايد نماز را تمام بخواند و روزه را بگيرد.
مسأله 1147ـ كسى كه شغلش مسافرت است اگر براى كار ديگرى غير از شغل خود (مثلاً براى حج يا زيارت يا مقصد ديگرى) مسافرت كند، بايد مانند ساير مسافران نماز را شكسته بخواند، ولى اگر راننده اى اتومبيل خود را براى زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1148ـ كسانى كه راهنماى حج و مدير كاروان حجّاج و مانند آن مى باشند، در صورتى كه مسافرت جزء يا مقدّمه شغل آنها محسوب شود و اين كار مدّت قابل ملاحظه اى (حدود چند ماه) به طول انجامد بايد نماز را تمام بخوانند.
مسأله 1149ـ كسى كه در مقدارى از سال شغلش مسافرت است مثل راننده اى كه فقط در تابستان يا زمستان كار رانندگى مى كند، بايد در سفرى كه مشغول به كارش هست نماز را تمام بخواند.
مسأله 1150ـ كسى كه شغلش رانندگى داخل شهرهاست اگر اتّفاقاً به سفر خارج از شهر برود و هشت فرسخ و بيشتر باشد نمازش شكسته است، امّا كسى كه هم رانندگى داخل شهر مى كند و هم راننده بيابانى است وقتى به خارج شهر مى رود نماز را بايد تمام بخواند.
مسأله 1151ـ كسى كه شغلش مسافرت است اگر ده روز يا بيشتر در محلّى بماند، خواه وطن او باشد يا نه، و خواه از اوّل، قصد ده روز را داشته يا نه، بايد در سفر اوّل نماز را شكسته بخواند و اگر شك كند كه ده روز مانده يا نه، بايد نمازش را تمام بخواند.
مسأله 1152ـ كسانى كه براى خود وطنى اختيار نكرده اند و به سياحت و جهانگردى مشغولند بايد نماز را تمام بخوانند.
مسأله 1153ـ كسى كه شغلش مسافرت نيست، ولى در شهر يا دهى جنسى دارد كه براى حمل آن مسافرتهاى پى در پى مى كند بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1154ـ كسى كه از وطنش صرف نظر كرده و مى خواهد وطن ديگرى براى خود انتخاب كند بايد در مسافرت نماز را شكسته بخواند، مگر آن كه سفرش طولانى شود و جزء افراد خانه بدوش حساب شود.

شرط هشتم ـ به حدّ ترخّص برسد
مسأله 1155ـ«حدّ ترخّص» يعنى از وطن يا محلّ اقامتش به اندازه اى دور شود كه صداى اذان شهر را نشنود و مردم شهر او را نبينند، امّا ديدن و نديدن ديوارهاى شهر اثرى ندارد، ولى بايد در هوا گرد و غبار يا مه يا چيز ديگرى كه مانع ديدن است يا سرو صدايى كه مانع شنيدن است وجود نداشته باشد و اگر يكى از اين دو علامت حاصل شود كافى است، به شرط اينكه يقين به نبودن ديگرى نداشته باشد، و الاّ احتياط جمع ميان نماز شكسته و تمام است.
مسأله 1156ـ معيار در شهرها شهرهاى معمولى است و اگر شهرى زياد در گودى يا در بلندى قرار گرفته باشد بايد مطابق شهرهاى معمولى با آن رفتار كرد، يعنى ببينيم چه اندازه مسافت سبب مى شود كه در شهرهاى معمولى انسان صداى اذان شهر را نشنود و اهالى شهر او را نبينند.
مسأله 1157ـ هرگاه شك كند به حدّ ترخّص رسيده يا نه، يا نداند صدايى را كه مى شنود صداى اذان است يا صداى ديگر، بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر بفهمد صداى اذان است ولى كلمات آن قابل تشخيص نباشد احتياط جمع است.
مسأله 1158ـ هرگاه به جايى برسد كه اذان شهر را كه معمولاً در جاى بلند مى گويند نشنود نمازش شكسته است، هر چند اذانى را كه با بلند گوهاى قوى مى گويند بشنود و اگر كسى گوش و چشمش از معمول ضعيف تر يا بسيار قوى تر است اعتبارى به آن نيست بلكه اعتبار به گوش و چشمهاى معمولى است.
مسأله 1159ـ هرگاه كسى در اثناء مسافرت به وطنش برسد نمازش در آنجا تمام است، ولى اگر مى خواهد سفر خود را از آنجا هشت فرسخ يا بيشتر ادامه دهد وقتى به حدّ ترخّص رسيد بايد نماز را شكسته بخواند.

چيزهايى كه سفر را قطع مى كند
مسأله 1160ـ چند چيز است كه سفر را قطع مى كند و بايد نماز را تمام خواند:

اوّل ـ رسيدن به «وطن»
منظور از وطن محلّى است كه انسان آن را براى اقامت و زندگى خود انتخاب كرده، خواه در آنجا متولّد شده باشد يا نه و خواه وطن پدر و مادرش باشد يا خودش آنجا را انتخاب كرده است.
مسأله 1161ـ هرگاه انسان جايى را براى «محلّ اقامت» خود انتخاب كند بطورى كه وقتى در آنجاست او را مسافر نمى گويند، خواه قصد اقامت دائم داشته باشد يا موقّت، مثلاً مى خواهد دو سال يا بيشتر در آنجا بماند اين محل در حكم وطن مى باشد و همين گونه است حال مأموران ادارات كه ممكن است هر چند سال در محلّى باشند و آنجا حكم وطنشان را دارد.
مسأله 1162ـ ممكن است كسى در دو محل زندگى كند، مثلاً شش ماه در شهرى و شش ماه ديگر در شهر ديگر، هردو وطن او محسوب مى شود و حتّى ممكن است انسان داراى سه وطن باشد.
مسأله 1163ـ هرگاه انسان در محلّى زندگى مى كرده و وطن او بوده، چنانچه از آنجا اعراض كند، يعنى ديگر قصد نداشته باشد در آنجا زندگى كند، هر چند گاهى به عنوان مسافرت و ديدار بستگان و دوستان به آنجا برود، نمازش در آنجا شكسته است، خواه در آنجا ملكى داشته باشد يا نه و خواه اقوام و بستگانش در آنجا زندگى كنند يا نكنند، مگر اين كه قصد كند در آنجا ده روز بماند، همچنين اگر انسان غير از وطن اصلى خود جاى ديگرى را براى زندگى انتخاب كند و شش ماه يا كمتر و بيشتر در آنجا بماند بعد، از آنجا اعراض نمايد نمازش در آنجا شكسته است، خواه ملكى در آنجا داشته باشد يا نه.

دوم ـ قصد اقامت ده روز
مسأله 1164ـ هرگاه مسافرى مى خواهد ده روز پشت سر هم در محلّى بماند، يا مى داند اجباراً بايد در آنجا توقّف كند بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1165ـ آنچه براى قصد اقامه كه در مسأله پيش گفته شد لازم است ماندن ده روز است و امّا شب قبل از آن و شب بعد از آن لزومى ندارد، بنابراين اگر از اذان صبح روز اوّل تا غروب روز دهم بماند (يعنى ده روز و نُه شب) بايد نماز را تمام بخواند، همچنين اگر مثلاً قصدش اين باشد كه از ظهر روز اوّل تا ظهر روز يازدهم توقف كند.
مسأله 1166ـ مسافرى كه قصد دارد ده روز در محلّى بماند مى تواند قصد كند در چند جا توقّف كند به شرط اين كه فاصله آنها كم باشد (مثلاً يكى دو كيلومتر و يا بيشتر) بطورى كه بگويند او مسافر نيست، همچنين هيچ تفاوتى ميان شهرهاى بزرگ و كوچك نيست يعنى «بلاد كبيره» و «صغيره» تفاوتى در احكام مسافر ندارد.
مسأله 1167ـ مسافرى كه قصد اقامه ده روز در محلّى كرده، اگر از اوّل قصد داشته باشد كه در بين ده روز به اطراف برود چنانچه جايى كه مى خواهد برود به اندازه اى دور نيست كه جزء مسافرت محسوب شود بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر طورى است كه جزء مسافرت محسوب مى شود بايد تمام ده روز را شكسته بخواند.
مسأله 1168ـ هرگاه كسى قصد دارد ده روز در جايى بماند امّا احتمال مى دهد در اثنا مانعى پيدا شود درصورتى كه مردم به اين گونه احتمالات اعتنا نكنند بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر احتمال وجود مانع قوى باشد نمازش شكسته است.
مسأله 1169ـ هرگاه مسافرى قصد ندارد ده روز در جايى توقف كند ولى قصدش اين است كه مثلاً اگر رفيقش بيايد يا منزل خوبى پيدا كند ده روز بماند بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1170ـ هرگاه مسافرى بداند مثلاً ده روز يا بيشتر به آخر ماه مانده و قصد كند كه تا آخر ماه در محلّى بماند، بايد نماز را تمام بخواند، همچنين اگر نداند آن روز چندم ماه است و تا آخر ماه چقدر مانده، ولى قصدش اين است كه به هر حال تا آخر ماه بماند، چنانچه در واقع تا آخر ماه ده روز يا بيشتر باشد، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1171ـ هرگاه كسى قصد اقامه ده روز كند و بعداً منصرف يا مردّد شود، اگر پيش از خواندن يك نماز چهار ركعتى باشد نمازش شكسته است، ولى اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى منصرف يا مردّد شود، بايد تا وقتى در آنجاست نماز را تمام بخواند.
مسأله 1172ـ هرگاه كسى قصد ده روز كند و روزه بگيرد و بعد از ظهر از ماندن در آنجا منصرف شود چنانچه يك نماز چهار ركعتى خوانده باشد روزه اش صحيح است و بايد تا آنجا هست نمازها را تمام بخواند و روزه ماه رمضان را بگيرد امّا اگر نماز چهار ركعتى نخوانده روزه اش صحيح نيست و نمازها را نيز بايد شكسته بخواند.
مسأله 1173ـ هرگاه شك كند كه آيا نماز چهار ركعتى خوانده و بعد منصرف يا مردّد شده يا نه، بايد نمازهاى خود را شكسته بخواند.
مسأله 1174ـ هرگاه مسافر به نيّت نماز شكسته مشغول نماز شود و در بين نماز تصميم بگيرد ده روز يا بيشتر در آنجا بماند بايد نماز را چهار ركعتى تمام كند و اگر بعكس قصد ده روز كرده بوده و مشغول نماز چهار ركعتى شده بود ولى در وسط نماز از قصد خود برگشت، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده بايد نماز را دو ركعتى تمام كند و بقيّه نمازها را نيز شكسته بخواند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است و تا وقتى كه آنجاست بايد شكسته بخواند.
مسأله 1175ـ كسى كه قصد كرده ده روز در محلّى بماند هرگاه بيشتر از ده روز بماند تا وقتى مسافرت نكرده بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ده روز كند.
مسأله 1176ـ مسافرى كه قصد ده روز كرده بايد روزه واجب را بگيرد و مى تواند روزه مستحبّى به جاآورد و نافله هاى ظهر و عصر و عشا را هم بخواند.
مسأله 1177ـ مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى توقّف كند، چنانچه بعد از گذشتن ده روز يا بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود و به محلّ اقامه خود بازگردد، بايد نماز را تمام بخواند و هرگاه بخواهد از محلّ اقامت به جاى ديگرى برود كه كمتر از هشت فرسخ است و در محلّ دوم ده روز بماند بايد نماز خود را در مسير راه و در جاى دوم تمام بخواند، امّا اگر هشت فرسخ يا بيشتر باشد در مسير راه شكسته مى خواند و در محلّ دوم كه قصد اقامه كرده تمام مى خواند.
مسأله 1178ـ هرگاه كسى به خيال اين كه دوستانش مى خواهند ده روز در محلّى بمانند قصد ده روز كند و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بفهمد كه آنها قصد نكرده اند و منصرف شود تا مدّتى كه او در آنجاست بايد نماز را تمام بخواند.

سوم ـ توقّف يك ماه بدون قصد
مسأله 1179ـ هرگاه مسافر در محلّى توقّف كند ولى نمى داند مدّت توقّف او چند روز است بايد نماز را شكسته بخواند، امّا بعد از گذشتن سى روز بايد نماز را تمام بخواند، اگر چه مقدار كمى بعد از آن در آنجا بماند (اگر يك ماه از ماههاى قمرى بماند كه كمتر از سى روز باشد نيز كافى است مثلاً از دهم اين ماه تا دهم ماه ديگر).
مسأله 1180ـ هرگاه كسى مى خواهد نه روز يا كمتر در محلّى بماند بعد از گذشتن اين مدّت باز تصميم مى گيرد نه روز يا كمتر بماند، تا سى روز، بايد نماز را شكسته بخواند، از روز سى و يكم بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1181ـ هرگاه توقّف سى روز در يك محل نباشد كافى نيست، بنابراين اگر در جايى مثلاً بيست روز بدون قصد بماند سپس از آنجا چند فرسخ دورتر رود و بيست روز ديگر بماند نماز او شكسته است.

مسائل متفرّقه نماز مسافر
مسأله 1182ـ در چهار محل مسافر مخيّر است نماز را تمام يا شكسته بخواند: «مسجدالحرام»، «مسجد پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)»، «مسجد كوفه» و «حرم حضرت سيّد الشّهداء(عليه السلام)» و افضل در اين موارد نماز تمام است و فرقى ميان مسجدالحرام در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمّه هدى(عليهم السلام) و اضافاتى كه بعداً بر آن افزوده شده، يا در آينده افزوده مى شود نيست ، همچنين در مورد مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) و كوفه و حرم حسينى.
مسأله 1183ـ كسى كه مى داند مسافر است و نماز را بايد شكسته بخواند اگر عمداً تمام بخواند باطل است، همچنين اگر فراموش كند كه نماز مسافر شكسته است و تمام بخواند بايد اعاده كند و نيز اگر حكم نماز مسافر را مى دانست امّا توجّه نداشت كه در حال سفر است و نمازش را تمام بخواند، امّا اگر اصلاً اين حكم را نمى دانست كه وظيفه مسافر نماز شكسته است و هنوز اين مسأله را نشنيده بود اگر به جاى نماز شكسته نماز را تمام بخواند نمازش صحيح است.
مسأله 1184ـ مسافرى كه اجمالاً مى داند بايد نماز را شكسته بخواند اگر بعضى از جزئيّات آن را نداند (مثلاً نداند كه شرط اين مسأله سفر هشت فرسخى است) چنانچه تمام بخواند احتياط آن است كه بطور شكسته اعاده كند.
مسأله 1185ـ هرگاه فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند چنانچه در وقت يادش بيايد بايد شكسته به جا آورد و اگر بعد از وقت متوجّه شود قضا ندارد.
مسأله 1186ـ كسى كه وظيفه اش نماز تمام است اگر عمداً يا از روى اشتباه يا فراموشى شكسته بخواند نمازش باطل است، حتّى اگر قصد اقامه ده روز كرده و نمى دانسته كه بايد در اين حال تمام بخواند و نماز خود را شكسته خوانده، احتياط واجب آن است كه به صورت تمام اعاده كند.
مسأله 1187ـ هرگاه مشغول نماز چهار ركعتى است و در بين نماز يادش بيايد كه مسافر است، يا متوجّه شود كه سفر او هشت فرسخ است، اگر به ركوع ركعت سوم نرفته، بايد نماز را دو ركعتى تمام كند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است و بايد شكسته بخواند.
مسأله 1188ـ هرگاه كسى مشغول نماز شكسته شود و در بين نماز يادش بيايد كه مسافر نيست و يا سفرش سفرى نيست كه نماز در آن شكسته باشد، بايد نماز را چهار ركعتى تمام كند و نمازش صحيح است.
مسأله 1189ـ هرگاه كسى اوّل وقت مسافر بوده و نماز را نخوانده و بعد به وطن يا جايى كه قصد دارد ده روز بماند وارد شود بايد نماز را تمام بخواند و بعكس، اگر كسى اوّل وقت در وطن يا محلّ اقامت بوده و نماز را نخوانده، مسافرت كرد، بايدنمازش را در سفر شكسته بخواند.
مسأله 1190ـ هرگاه نماز انسان در سفر قضا شود بايد قضاى آن را شكسته بخواند (خواه در سفر قضا كند يا در وطن) و بعكس اگر در وطن نمازش قضا شود بايد قضاى آن را تمام بخواند (خواه در سفر قضا كند يا در وطن).
مسأله 1191ـ مستحبّ است مسافر به اميد ثواب الهى بعد از هر نماز شكسته سى مرتبه سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ بگويد.
مسأله 1192ـ حكم نماز مسافر مربوط به آسان بودن و سخت بودن سفر نيست، بلكه در مسافرتهاى راحت امروز نيز با شرايطى كه گفته شد بايد نماز را شكسته خواند.

نماز قضا
مسأله 1193ـ هركس نماز واجب را در وقت آن ترك كند بايد قضاى آن را به جا آورد، هر چند در تمام وقت نماز خواب بوده، يا به واسطه بيمارى، يا مستى، نماز را نخوانده باشد، امّا كسى كه در تمام وقت بى هوش بوده، قضا بر او واجب نيست، همچنين كافرى كه مسلمان شده و زنى كه در حال حيض يا نفاس بوده.
مسأله 1194ـ هرگاه بعد از وقت نماز بفهمد نمازى را كه خوانده باطل بوده بايد آن را قضا كند.
مسأله 1195ـ كسى كه نماز قضا برعهده دارد بايد درخواندن آن كوتاهى نكند، ولى واجب نيست آن را فوراً به جا آورد، مگر آنكه يك يا دو نماز قبل از آن قضا شده باشد كه احتياط واجب اين است كه پيش از نماز همان روز آن را قضا كند.
مسأله 1196ـ كسى كه نماز قضا بر ذمّه دارد مى تواند نماز مستحبّى بخواند و خواندن نماز قضا قبل از نماز يوميّه يا بعد از آن مانعى ندارد.
مسأله 1197ـ اگر كسى گمان دارد بعضى از نمازهاى گذشته او صحيح نبوده، يا فراموش كرده است، احتياط مستحب آن است كه قضاى آن را به جا آورد.
مسأله 1198ـ در نماز قضا ترتيب واجب نيست، جز در ميان قضاى ظهر و عصر و مغرب و عشاء از يك روز.
مسأله 1199ـ كسى كه چند نماز از او قضا شده و شماره آنها را نمى داند، مثلاً نمى داند دو نماز بوده يا سه نماز، كافى است مقدار كمتر را بخواند، امّا اگر قبلاً شماره آنها را مى دانسته، ولى به واسطه سهل انگارى فراموش كرده، احتياط واجب آن است كه مقدار بيشتر را بخواند.
مسأله 1200ـ كسى كه نماز قضا از روزهاى پيش بر ذمّه دارد مى تواند قبل از خواندن نماز قضا به نمازاداى روزانه مشغول شود، مگر آنكه يك يا دو نماز قبل از آن باشد كه بنابر احتياط واجب بايد قبلاً بجا آورد.
مسأله 1201ـ كسى كه مى داند يك نماز چهار ركعتى بر ذمّه دارد، امّا نمى داند قضاى ظهر بوده يا عصر يا عشاء اگر يك نماز چهار ركعتى به نيّت ما فى الذّمّه يعنى قضايى كه بر عهده اوست بخواند كافى است و در بلند خواندن و آهسته خواندن حمد و سوره مخيّر است.
مسأله 1202ـ هيچ كس نمى تواند نماز قضاى ديگرى را كه در حال حيات است به جا آورد، هر چند او از خواندن نماز قضا عاجز باشد، امّا بعد از مردن مانعى ندارد.
مسأله 1203ـ نماز قضا را مى توان با جماعت خواند، خواه نماز امام جماعت ادا باشد يا قضا، ولى احتياط اين است كه هر دو يك نماز را بخوانند، مثلاً نماز قضاى ظهر را با نماز ظهر بخواند و نماز قضاى عصر را با نماز عصر.
مسأله 1204ـ مستحبّ است كودكى كه خوب و بد را تميز مى دهد به نماز خواندن و ساير عبادتها عادت دهند، بلكه مستحبّ است او را به قضاى نماز تشويق كنند (البتّه نبايد اين كار به صورتى انجام گيرد كه موجب ناراحتى و بيزارى او از نماز گردد).

نماز قضاى پدر و مادر
مسأله 1205ـ بر پسر بزرگتر (يعنى بزرگترين پسرى كه بعد از مرگ آنها در حال حيات است) واجب است كه نماز و روزه هايى كه از پدر يا مادرش فوت شده و از روى نافرمانى نبوده و توانايى بر قضا داشته، بعد از مرگ آنها به جا آورد، بلكه اگر از روى نافرمانى هم ترك كرده باشد بنابر احتياط مستحب بايد به همين طور عمل كند، همچنين روزه اى را كه در سفر نگرفته هرچند توانايى قضاى آن را پيدا نكرده احتياط آن است كه پسر بزرگتر قضا نمايد.

مواردى كه نماز قضاى پدر و مادر بر پسر بزرگتر واجب نيست
مسأله 1206ـ هرگاه شخص ديگرى آن نماز و روزه را قضا نمايد از پسر بزرگتر ساقط مى شود.
مسأله 1207ـ اگر پسر بزرگتر نمى داند كه از پدر يا مادرش نماز و روزه اى قضا شده يا نه، چيزى بر او واجب نيست و تفحّص و جستجو نيز لازم نمى باشد.
مسأله 1208ـ اگر پسر بزرگتر از دنيا برود بر ساير پسران تكليفى نيست.
مسأله 1209ـ اگر معلوم نباشد پسر بزرگتر كدام است يعنى تاريخ تولّد پسرها درست روشن نباشد، قضاى نماز و روزه پدر و مادر بر هيچ كدام واجب نيست، ولى احتياط مستحب آن است كه بين خودشان قسمت كنند.
مسأله 1210ـ پسر بزرگتر هنگام قضاى نماز و روزه پدر و مادر بايد به تكليف خود عمل كند، يعنى دستورات نماز و روزه را مطابق حكم مرجع تقليد خود به جا آورد.
مسأله 1211ـ كسى كه خودش نماز و روزه قضا دارد و نماز و روزه پدر و مادر نيز بر او واجب شده، هركدام را اوّل به جا آورد صحيح است.
مسأله 1212ـ هرگاه پسر بزرگتر در موقع مرگ پدر يا مادر نابالغ يا ديوانه بوده، هروقت بالغ و عاقل شود بايد نماز و روزه پدر يا مادر را قضا نمايد.

نماز استيجارى
مسأله 1213ـ اجير گرفتن براى قضاى نماز و عبادتهاى ديگر از طرف اموات خالى از اشكال نيست، مگر در حج و اگر كسى بخواهد در عبادتهاى ديگر اجير بگيرد قصد رجاء كند، امّا به جا آوردن نماز و روزه قضا و همچنين نماز و روزه مستحبّى به قصد قربت و بدون گرفتن اجرت اشكالى ندارد.
مسأله 1214ـ انسان مى تواند براى بعضى از كارهاى مستحب مانند زيارت قبر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام) از طرف زندگان اجير شود، ولى احتياط واجب آن است كه پول را براى مقدّمات كار بگيرد و نيز مى تواند اعمال مستحبّى را انجام دهد و ثواب آن را به اموات يا زنده ها هديه نمايد.
مسأله 1215ـ كسى كه براى نماز قضاى ميّت اجير شده، بايد مسائل نماز را بخوبى بداند و قرائت او صحيح باشد.
مسأله 1216ـ شخصى كه مى خواهد از طرف ديگرى نماز يا روزه، يا عبادت ديگرى، به جا آورد بايد در موقع نيّت، ميّت را معيّن كند، لازم نيست اسم او را بداند، همين اندازه كه علامت و نشانه اى براى او در قصد و نيّت خود قرار دهد كافى است.
مسأله 1217ـ شخص نايب بايد خود را به جاى ميّت فرض كند و عبادتى را كه بر ذمّه اوست قضا نمايد و اگر عملى را انجام دهد و ثواب آن را براى او هديه كند دين او ادا نمى شود.
مسأله 1218ـ در صورتى ذمّه ميّت ادا خواهد شد كه اطمينان پيدا شود كه نايب نماز را خوانده است و اگر شك كند كافى نيست، ولى اگر يقين داشته باشد نماز را خوانده امّا نداند صحيح انجام داده يا نه اشكال ندارد.
مسأله 1219ـ اگر نايب بگويد نماز را خوانده ام تنها به گفته او نمى توان قناعت كرد مگر اين كه فرد مورد اطمينانى باشد.
مسأله 1220ـ شخصى كه از ميّت نيابت مى كند بايد كسى باشد كه در انجام اجزاء و شرايط نماز معذور نباشد، مثلاً كسى كه نشسته نماز مى خواند نمى تواند نايب شود، حتّى بنابر احتياط واجب كسى كه با تيمّم يا جبيره نماز مى خواند نيابت نكند.
مسأله 1221ـ مرد مى تواند براى زن و زن براى مرد نيابت كند و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز بايدبه وظيفه خودش عمل نمايد، نه وظيفه ميّت و لازم نيست قضاى نمازهاى ميّت به ترتيب خوانده شود، خواه ترتيب آن را بداند يا نداند، مگر در مورد ظهر و عصر، يا مغرب و عشا از يك روز كه رعايت ترتيب در آن لازم است.
مسأله 1222ـ كسى كه اجير براى قضاى نماز و روزه مى شود اگر طرز مخصوصى را با او شرط كنند (مثلاً بگويند نماز را بايد در مسجد يا در فلان ساعت بخواند) بايد به شرط عمل كند، امّا اگر شرط خاصّى با او نكنند مطابق تكليف خود و طبق معمول انجام دهد و در مستحبّات نيز آنچه معمول است به جا مى آورد و بيش از آن لازم نيست مگر شرط كنند، خواندن نماز آيات نيز تا شرط نكنند لازم نيست.
مسأله 1223ـ هرگاه اشخاص متعدّدى را براى قضاى نماز ميّت اجير كند لازم نيست براى هر كدام وقت معيّنى را تعيين نمايد، بلكه آنها مى توانند در هر وقت كه بخواهند نماز را به جا آورند، ولى براى رعايت ترتيب بين نمازهاى قضا احتياط مستحب آن است كه براى هر كدام از آنها وقتى را معيّن نمايد، مثلاً با يكى قرار مى گذارد كه در فاصله صبح تا ظهر نماز قضا به جا آورد و با ديگرى از ظهر تا شب و نيز بهتر است هريك از آنها مقدار نمازى را كه مى خواند با ديگرى شبيه باشد، مثلاً اگر از نماز ظهر شروع مى كند و تا نماز صبح پايان مى دهد (خواه يك شبانه روز بخواند يا چند شبانه روز) ديگرى نيز از ظهر شروع كند و به صبح خاتمه دهد.
مسأله 1224ـ هرگاه شخص اجير پيش از تمام كردن نماز و روزه اى كه اجير شده بود از دنيا برود درحاليكه اجرت همه آنها را گرفته، اگر شرط كرده باشند تمام نمازها را خودش به جا آورد بايد اجرت مقدارى را كه نخوانده از مال او برگردانند و اگر چنين شرطى نكرده اند بايد ورثه از مال او كسى را اجير كنند تا باقيمانده را بجا آورد و اگر مالى ندارد چيزى بر ورثه واجب نيست، ولى بهتر است دين ميّت را ادا كنند.
مسأله 1225ـ هرگاه اجير پيش از تمام كردن عمل از دنيا برود و خودش نيز نماز قضا بر ذمّه داشته باشد، بايد از مال او براى نمازهايى كه اجير بوده ديگرى را اجير كنند و يا اگر شرط كرده اند خودش به جا آورد باقيمانده را برگردانند، امّا براى نمازهاى خودش نمى توانند از مال او بردارند مگر با رضايت ورثه و يا در صورتى كه وصيّت كرده از ثلث مالش به مصرف نماز برسانند.

نماز جماعت
مسأله 1226ـ نمازجماعت از مهمترين مستحبّات و از بزرگترين شعائر اسلامى است و در روايات، فوق العاده روى آن تكيه شده است، مخصوصاً براى همسايه مسجد يا كسى كه صداى اذان مسجد را مى شنود بيشتر سفارش شده و سزاوار است انسان تا مى تواند نمازش را با جماعت بخواند. در روايتى آمده است كه اگر يك نفر به امام جماعت اقتدا كند هر ركعت آن ثواب 150 نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا كند هر ركعت ثواب 600 نماز و هر قدر عدد نمازگزاران بيشتر شود ثواب نمازشان بيشتر خواهدشد و اگر عدد آنان از ده نفر بگذرد اگر تمام آسمانها كاغذ و درياها مركّب و درختها قلم و ملائكه و انس و جن نويسنده شوند، نمى توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند.
مسأله 1227ـ حاضر نشدن به نماز جماعت اگر از روى بى اعتنايى و سبك شمردن باشد حرام است.
مسأله 1228ـ مستحبّ است انسان صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند و نماز جماعت از نماز اوّل وقت كه فرادى (تنها) باشد بهتر است و نيز جماعتى كه مختصر بخوانند از نماز فرادى كه آن را طول دهند برتر است.
مسأله 1229ـ هرگاه جماعت برپا شود مستحبّ است كسى كه نمازش را فرادى خوانده دوباره باجماعت بخواند و اگر بعداً بفهمد كه نماز اوّلش باطل بوده نماز دوم كافى است.
مسأله 1230ـ جايز است «امام جماعت» كه يك بار نماز خود را با جماعت خوانده آن را با جماعت ديگرى دوباره بخواند، امّا بيش از دوبار اشكال دارد، بنابراين يك امام جماعت مى تواند در دو مسجد اقامه جماعت كرده و نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1231ـ كسى كه در نماز وسواس دارد و وسواس او اسباب اشكال نماز مى شود، چنانچه بداند در صورتى كه نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت مى شود بايد نماز را به جماعت بخواند.
مسأله 1232ـ هيچ نماز مستحبّى را نمى توان با جماعت خواند، مگر نماز استسقاء، يعنى نمازى كه براى آمدن باران مى خوانند و نماز عيد فطر و قربان كه در زمان غيبت امام(عليه السلام) مستحبّ است.
مسأله 1233ـ در نمازهاى يوميّه هر نمازى را مى توان با هر نماز امام اقتدا كرد، مثلاً اگر امام نماز ظهر را مى خواند و او نماز ظهر را قبلاً خوانده مى تواند نماز عصرش را با نماز ظهر امام بخواند، ولى اگر امام براى احتياط نمازش را اعاده كرده، نمى تواند نماز خود را با او بخواند، مگر اين كه هر دو از جهت احتياط مثل هم باشند.
مسأله 1234ـ اگر امام جماعت نماز قضا مى خواند مى شود به او اقتدا كرد ولى اگر نمازش را احتياطاً قضا كند اقتدا به او اشكال دارد.
مسأله 1235ـ اگر انسان نداند نمازى را كه امام مى خواند نماز نافله است يا نماز واجب نمى تواند به او اقتدا كند.

شرايط نماز جماعت
مسأله 1236ـ در جماعت چند چيز بايد رعايت شود:

اوّل ـ نبودن حايل
ميان امام و مأموم و همچنين ميان مأمومين نسبت به يكديگر بايد چيزى كه مانع ديدن است نباشد، بلكه حايل شيشه اى نيز اشكال دارد، امّا اگر مأموم زن باشد حايل ميان او و مردان مانعى ندارد.
مسأله 1237ـ اگر امام در محراب باشد و كسى پشت سر او اقتدا نكرده باشد كسانى كه در دو طرف محراب ايستاده اند و به واسطه ديوار محراب امام را نمى بينند نمى توانند به او اقتدا كنند، بلكه اگر كسى هم پشت سر امام اقتدا كرده باشد كسانى كه دو طرف او ايستاده اند و به واسطه ديوار محراب امام را نمى بينند جماعت آنها اشكال دارد، ولى صفهايى كه پشت سر آنها قرار دارد نمازشان صحيح است، همچنين اگر صفها به در مسجد برسد و از آن خارج گردد.
مسأله 1238ـ هرگاه به واسطه طولانى شدن صفها كسانى كه دو طرف صف ايستاده اند امام را نمى بينند مانعى ندارد، همچنين اگر به واسطه طولانى شدن يكى از صفها كسانى كه در دو طرف آن ايستاده اند صف جلو خود را نبينند جماعتشان صحيح است.
مسأله 1239ـ كسى كه پشت ستون ايستاده اگر از طرف راست يا چپ به واسطه مأموم ديگر به امام متصل باشد كافى است.