دیوان اشعار عبید زاکانی

جوابش داد کین دل داده از دست
به کوی ما درآید هر شبی مست

گهی در خاک غلطد همچو مستان
گهی سجده برد چون بت پرستان

کسی زو نشنود جز ناله آواز
ز شیدائی نگوید با کسی راز

درین دردش کسی فریادرس نیست
به غیر از آه سردش هم‌نفس نیست

همه وقتی در این شب‌های تاری
گهی نالد گهی گرید بزاری

به شب با اختران دمساز گردد
چو روز آید دگر ره باز گردد

مدام از دیده خون بر چهره راند
کسی احوال این مسکین نداند

به خنده گفت کین خام اوفتادست
همانا نو در این دام اوفتادست

دگر عاشق بدین زاری نباشد
بدین خواری و غمخواری نباشد

بغایت تند میسوزد چراغش
خلل کرده است پنداری دماغش

عبيد زاکانی از مشهورترين شاعران و نويسندگان زبان فارسی- دری است که متأسفانه ازاحوال و وقايع زندگانی او اطلاعات کافی ومفصلی دردست نيست.
نام وی "عبيد الله " ومتخلص به " عبيد " ميباشد ودردوران حيات خود نيزبه داشتن اشعارخوب و رسايل ممتاز شهرت داشته است. وی يکی از شاعران و لطيفه پردازان نام آورقرن هشتم هجری ومعاصرحافظ شيرازی و مقارب ومعاشرشاعرديگر اين قرن سلمان ساوجی بوده ودر حدود سالهای 771 يا 772 هجری قمری زندگانی را پدرود گفته است.
عبيد ازخاندان زاکانيان است وزاکانيان نيزتيره ای ازاعراب بنی خفاجه هستند که به قزوين آمده و همان جا سکونت گزيدند.
خاندان زاکانيان دوگروه بودند، گروهی اهل علم وحديث ومعقول ومنقول که ازعلمای دين محسوب ميگرديدند وجايگاه خاصی دربين مردم داشتند وگروه ديگر، سياستمدار وزميندار وثروتمند بودند وبه علوم دين چندان وقعی نمی نهادند، که حمد الله مستوفی در" تاريخ گزيده" نام دوتن از مشهورترين افراد گروه دوم را ذکر ميکند که يکی از آنان " صاحب معظم، نظام الدين عبيد الله زاکانی است" .
صاحب تاريخ گزيده، عبيد الله را يکی از جملۀ وزراء وبزرگان عصرش دانسته ولقب صاحب معظم را به او نسبت داده است.
گرچه بنابربعضی حدسيات وقراين شايد انتساب وی به اين مقام، حدس و گمانی بيش نباشد؛ ولی بهرصورت او ازاحترام ومکنت زيادی نزد سلاطين ودستگاه حاکمۀ آن وقت برخورداربوده است.
اين شاعربلند پايۀ قرن هشتم هجری بنابرموقعيت استثنايی اش ، پس ازگذشت قرنها تا کنون ازياد نرفته و مورد توجه علاقه مندان شعر وادب قرار دارد؛ ولی با اين همه بايد گفت که کمتر شاعرمشهوری مانند عبيد، مورد بی مهری تذکره نويسان و مورخان قرارگرفته است؛ تا جايی که برای يافتن گوشه وشمه ای ازشرح حال عبيد جز به کتابهای چون تذکرة الشراء دولت شاه سمرقندی وکتاب تاريخ گزيده، اثر حمدالله مستوفی، به منابع ديگری که اطلاعات مفصل ومبسوطی دربارۀ زندگی عبيد الله زاکانی ارائه نموده بتواند، برنمی خوريم.
علی رغم اين کهازآغاززندگی اين شاعر معلومات لازم دراختيار نيست؛ ولی مسلمآ وی با خط وادب وفنون دبيری و دانشها وآگاهی های عمومی که درتمدن اسلامی روزگارآن زمان رايج بود، آشنا بوده وآنهارا با هنرشاعری و نويسندگی همراه داشته است.
ازاشعار وآ ثار وی درجۀ آگاهی اش از دانشهای زمان ، از جمله علم نجوم وزبان وادب عربی، کاملآ مشهود وآشکار است.
ازعبيد الله زاکانی درنظم ونثر آثاری بجا مانده است، که اشعا ر وی را ميتوان به دوبخش" هزل " و" جد " تقسيم کرد. اشعار جدی وشاعرانۀ عبيد که کليات او را ترتيب ميدهد، شامل سه هزاربيت است که درقالبهای قصيده ، ترکيب بند، ترجيع بند، غزل ، قطعه، رباعی ومثنوی سروده شده است.
شيوۀ عبيد زاکانی درسخنوری، شيرين ودلپذيراست. يعنی نثر وی روان وساده وخالی ازحشو وزوائد وشعرش سليس وروان ودور از ابهام ودرعين حال دارای واژه های منتخب وترکيبات منسجم ومستحکم ميباشد که به سخن استادان پايان قرن ششم و آغازقرن هفتم نزديک است.
زاکانی درقصيده عمدتآ به سنايی وانوری ، درمثنوی به نظامی ودر غزل به سعدی توجه دارد؛ ولی ابتکاردرعبيد زاکانی زياد است. چنانچه برخی از آثارش درادبيات فارسی تازه گی دارد.
ازميان آثارخوب وبرگزيدۀ او ميتوان ازمثنوی عشاق نامه و کتاب اخلاق الاشراف، ريش نامه، صد پند، لطايف وظرايف وموش وگربه نام برد.
شاخص عمده ای که عبيد زاکانی را بحيث يکی ازشاعران استثنايی متبارزساخته است، اشعارهزلی، مطايبات، لطايف وطنزنويسی اين شاعر توانا بوده که با طبع شوخ و زبان گزنده و هزل آميز سروده شده است.
اشعارمطايبه وهزل عمدتآ به مقصد عيبجويی و عيبگويی درانديشه و کردار وگفتارمعاصران سروده شده وانتقادی است، ازمردم فاسد وعنان گسيختۀ زمانش که با بی پروايی وصراحت تمام ، پرده از روی زشتی های جامعۀ فاسد ورياکارش برداشته وتصويرروشنی ازمحيط پيرامون خويش ارائه نموده است.
زاکانی ازتصوف وقلندری که درعهد او امر رايج بود، تبری داشت وعيوب صوفيان وقلندران را با تيزبينی بباد انتقاد ميگرفت.
دريک کلام ميتوان گفت که زاکانی درمطايبه ها وهزل هايش تواناترين نويسنده وشاعری ا ست که توانسته بصورت های گوناگون، به طعن وطنزو تعريض وتصريح، عيوب وکاستی های جامعۀ فاسد وتباه کن عهد خود را بيان نمايد.
شايان ذکراست که جای پای لطايف عبيد زاکانی حتی درکتابهای فارسی- دری راه گشاده وصفحات اين کتابها را پرحلاوت ساخته است.
عبيد زاکانی درپند نامه می نويسد: " هزل را خوارمداريد وهزالان را به چشم حقارت منگريد ".
هزل درمعنی متعارف خود همان شوخی يا طيبت است، مگر نه با صراحت بيشتر که معنای عميقی بصورت آشکار درآن نهفته باشد؛ بلکه بيان وهن آميزازرفتارهای غيرمتعارف وپنهان است که هزل گو با مهارت و تسلطی که برکلمات دارد، اين رفتارهای پنهان را عريان ميکند وموجب تفريح ميشود. البته اين گونه هزل های عبيد هدفی جز تفريح ندارد وما آن را به شوخی تعبير می نماييم.
به گونۀ مثال، درمواجه شدن به اين گونه هزل، اين حکايت عبيدزاکانی پيش روی ما قرار ميگيرد که: « شخصی دعوی خدايی ميکرد، اورا پيش خليفه برد ند. اورا گفت " پارسال اينجا يکی دعوی خدايی ميکرد، اورا بکشتند" گفت: " نیک کرده اند که او را من نفرستاده بودم . »
و یا در حکایت دیگری :
شخصی دعوی نبوت کرد . او را پیش خلیفه بردند . خلیفه گفت :
« این را از گرسنگی، دماغ خشک شده است . مطبخی را بخواند ، فرمود که این مرد را درمطبخ ببر و هر روز شربتهای معطر و طعام های خوش میده [ خوشمزه بدهيد] تا دماغش ، با قرار آید. ».
مردک، مدتی براين تنعم، درمطبخ بماند تا دماغش، برقرار آ مد. روزی خليفه را ازاو ياد امد، بفرمود تا اورا حاضر کردند. پرسيد که : همچنان جبرئيل، پيش تو می آ يد؟ گفت: « آری» گفت: « چی ميگويد؟ » گفت : « ميگويد که جای نيک، بدست تو افتاده ، هرگز هيچ پيغمبری را اين نعمت وآسايش دست نداد، زينهاز تا ازاين جا بيرون نروی.»
در این نوع هزل ( نوع دوم ) به این حکایت روبرو میشویم که بر تملق ودرعين حال ساده لوحی آدمی می تازد واخلاق را حاصل شرايط درونی وبيرونی ميداند.
« سلطانمحمود را درحالت گرسنگی، بادنجان بورانی پيش آوردند، خوشش آمد، گفت: « بادنجان طعامی است خوش » نديمی درمدح بادنجان فصلی پرداخت [ سلطان] ، چون سيرشد گفت: « بادنجان، سخت مضر چيزی است.» نديم باز درمضرت بادنجان، مبالغتی تمام کرد. سلطان گفت: « ای مردک! نه اين زمان مدحش می گفتی ؟ » [ نديم] گفت: «من نديم تو ام، نه نديم بادنجان، مرا چيزی می بايد گفت که تورا خوش آيد نه بادنجان را ! ».
حالا درحکايت زير، با فقر آن روزگار درلفافۀ واژه ای کوتاه ومقطع که دريک گفت وگوی مختصرشکل گرفته است، آشنا می شويم:
درويشی به خانه ای رسيد، پاره نانی بخواست. دخترکی درخانه بود، گفت:« نيست» گفت: « چوبی ، هيمه ای» گفت: « نيست» گفت: « کوزۀ آب» گفت: « نيست» گفت: « پاره ای نمک» گفت: « نيست» گفت: « مادرت کجاست؟» گفت: « به تعزيت خويشاوندان رفته است » گفت: «چنين که من حال خانۀ شما می بينم ده خويشاوند ديگرمی بايد که به تعزيت خانۀ شما آيند.».
ويا اين که جوحی برديهی رسيد وگرسنه بود. ازخانه آوازتعزيتی شنيد. آنجا رفت، گفت: « شکرانه بدهيد تا مرده را زنده سازم.» کسان مرده اورا خدمت بجای آوردند، چون سيرشد ، گفت: « مرا به سر اين مرده ببريد.» آنجا برفت، مرده را بديد. گفت: « اين چه کاره بود؟ » گفتند! « جولاه » انگشت دردندان گرفت وگفت: « آه» دريغ! هرکسی ديگربودی، درحال، زنده شايستی کرد، اما مسکين جولاه، چون مرد، مرد.
ويا درنوع دوم اين هزل:
جوحی درکودکی، چند روز مزدورخياط بود. روزی استادش ، کاسۀ عسل به دکان برد، خواست که به کاری رود، جوحی را گفت: « دراين کاسه زهراست، زنهارتا مخوری که هلاک شوی» گفت: « مرا با آن چه کار است.» چون استاد برفت ، جوحی، وصلۀ جامه به صراف داد وپارۀ نانی بسياربستد وبا آن عسل، تمام بخورد. استاد باز آمد و وصله طلبيد. جوحی گفت: « مرامزن تا راست گويم، حال آنکه من غافل شدم ، طرار وصله بربود، من ترسيدم که توبيايی ومرا بزنی، گفتم زهربخورم وهنوز زنده ام، باقی تو دانی ».
ازمطايبات ولطايف عبيد زاکانی خاصه کتاب " موش وگربه " ی وی شهرت و قبول عامه يافته است. اين منظومه يکی ازنوادرآثارادبی درجهان است که شايد الهام بخش ( وا لت ديسنی) درآفريدن فلم های نقاشی متحرک اوليه اش، خاصه داستانهای" تام " و " جری " بوده است.
منظومۀ" موش و گربه " که درنهايت استادی و مهارت به نظم درآمده است، متضمن شوخی های لطيف وخالی ازواژه های رکيک ميباشد.

اگر دارى تو عقل و دانش و هوش
بيا بشنو حدي گربه و موش

بخوانم از برايت داستانى
كه در معناى آن حيران بمانى

اىخردمند عاقل ودانا
قصه ى موش و گربه برخوانا

قصه ى موش و گربه ى مظلوم
گوش كن همچو در غلطانا

از قضاى فلك يكى گربه
بود چون اژدها به كرمانا

شكمش طبل و سينه اش چو سپر
شير دم و پلنگ چنگانا

از غريوش به وقت غريدن
شير درنده شد هراسانا

سر هر سفره چون نهادى پاى
شير از وى شدى گريزانا

روزى اندر شرابخانه شدى
از براى شكار موشانا

در پس خم مي نمود كمين
همچو دزدى كه در بيابانا

ناگهان موشكى ز ديوارى
جست بر خم مى خروشانا

سر به خم برنهاد و مى نوشيد
مست شد همچو شير غرانا

گفت كو گربه تا سرش بكنم
پوستش پر كنم ز كاهانا

گربه در پيش من چو سگ باشد
كه شود روبرو بميدانا

گربه اين را شنيد و دم نزدى
چنگ و دندان زدى بسوهانا

ناگهان جست و موش را بگرفت
چون پلنگى شكار كوهانا

موش گفتا كه من غلام توام
عفو كن بر من اين گناهانا

گربه گفتا دروغ كمتر گوى
نخورم من فريب و مكرانا

ميشنيدم هرآنچه ميگفتى
آروادين قحبه ى مسلمانا

گربه آنموش را بكشت و بخورد
سوى مسجد شدى خرامانا

دست و رو را بشست و مسح كشيد
ورد ميخواند همچو ملانا

بار الها كه توبه كردم من
ندرم موش را بدندانا

بهر اين خون ناحق اى خلاق
من تصدق دهم دو من نانا

آنقدر لابه كرد و زارى كردى
تا بحدى كه گشت گريانا

موشكى بود در پس منبر
زود برد اين خبر بموشانا

مژدگانى كه گربه تائب شد
زاهد و عابد و مسلمانا

بود در مسجد آن ستوده خصال
در نماز و نياز و افغانا

اين خبر چون رسيد بر موشان
همه گشتند شاد و خندانا

هفت موش گزيده برجستند
هر يكى كدخدا و دهقانا

برگرفتند بهر گربه ز مهر
هر يكى تحفه هاى الوانا

آن يكى شيشه ى شراب به كف
وان دگر بره هاى بريانا

آن يكى طشتكى پر از كشمش
وان دگر يك طبق ز خرمانا

آن يكى ظرفى از پنير به دست
وان دگر ماست با كره نانا

آن يكى خوانچه پلو بر سر
افشره آب ليمو عمانا

نزد گربه شدند آن موشان
با سلام و درود و احسانا

عرض كردند با هزار ادب
كاى فداى رهت همه جانا

ل كرده ايم ما قبول فرمانا
ايق خدمت تو پيشكشى

گربه چون موشكان بديد بخواند
رزقكم فى السماء حقانا

من گرسنه بسى بسر بردم
رزقم امروز شد فراوانا

روزه بودم به روزهاى دگر
از براى رضاى رحمانا


هركه كار خدا كند بيقين
روزيش ميشود فراوانا

بعد از آن گفت پيش فرمائيد
قدمى چند اى رفيقانا

موشكان جمله پيش ميرفتند
تنشان همچو بيد لرزانا

ناگهان گربه جست بر موشان
چون مبارز به روز ميدانا

پنج موش گزيده را بگرفت
هر يكى كدخدا و ايلخانا

دو بدين چنگ و دو بدانچنگال
يك به دندان چو شير غرانا

آندو موش دگر كه جان بردند
زود بردند خبر به موشانا

كه چه بنشسته ايد اى موشان
خاكتان بر سر اى جوانانا

پنج موش رئيس را بدريد
گربه با چنگها و دندانا

موشكانرا از اين مصيبت و غم
شد لباس همه سياهانا

خاك بر سر كنان همى گفتند
اى دريغا رئيس موشانا

بعد از آن متفق شدند كه ما
مي رويم پاى تخت سلطانا

تا بشه عرض حال خويش كنيم
از ستم هاى خيل گربانا

شاه موشان نشسته بود به تخت
ديد از دور خيل موشانا

همه يكباره كردنش تعظيم
كاى تو شاهنشهى بدورانا

گربه كرده است ظلم بر ماها
اى شهنشه اولم به قربانا

سالى يكدانه ميگرفت از ما
حال حرصش شده فراوانا

اين زمان پنج پنج ميگيرد
چون شده تائب و مسلمانا

درد دل چون به شاه خود گفتند
شاه فرمود كاى عزيزانا

من تلافى به گربه خواهم كرد
كه شود داستان به دورانا

بعد يكهفته لشگرى آراست
سيصد و سى هزار موشان
ا
همه با نيزه ها و تير و كمان
همه با سيف هاى برانا

فوج هاى پياده از يكسو
تيغ ها در ميانه جولانا

چونكه جمع آورى لشگر شد
از خراسان و رشت و گيلانا

يكه موشى وزير لشگر بود
هوشمند و دلير و فطانا

گفت بايد يكى ز ما برود
نزد گربه به شهر كرمانا

يا بيا پاى تخت در خدمت
يا كه آماده باش جنگانا

موشكى بود ايلچى ز قديم
شد روانه به شهر كرمانا

نرم نرمك به گربه حالى كرد
كه منم ايلچى ز شاهانا

خبر آورده ام براى شما
عزم جنگ كرده شاه موشانا

يا برو پاى تخت در خدمت
يا كه آماده باش جنگانا

گربه گفتا كه موش گه خورده
من نيايم برون ز كرمانا

ليكن اندر خفا تدارك كرد
لشگر معظمى ز گربانا

گربه هاى براق شير شكار
از صفاهان و يزد و كرمانا

لشگر گربه چون مهيا شد
داد فرمان به سوى ميدانا

لشگر موشها ز راه كوير
لشگر گربه از كهستانا

در بيابان فارس هر دو سپاه
رزم دادند چون دليرانا

جنگ مغلوبه شد در آن وادى
هر طرف رستمانه جنگانا

آنقدر موش و گربه كشته شدند
كه نيايد حساب آسانا

حمله ى سخت كرد گربه چو شير
بعد از آن زد به قلب موشانا

موشكى اسب گربه را پى كرد
گربه شد سرنگون ز زينانا
الله الله فتاد در موشان
كه بگيريد پهلوانانا
موشكان طبل شاديانه زدند
بهر فتح و ظفر فراوانا
شاه موشان بشد به فيل سوار
لشگر از پيش و پس خروشانا
گربه را هر دو دست بسته بهم
با كلاف و طناب و ريسمانا
شاه گفتا بدار آويزند
اين سگ روسياه نادانا
گربه چون ديد شاه موشانرا
غيرتش شد چو ديگ جوشانا
همچو شيرى نشست بر زانو
كند آن ريسمان به دندانا
موشكان را گرفت و زد بزمين
كه شدندى به خاك يكسانا
لشگر از يكطرف فرارى شد
شاه از يك جهت گريزانا
از ميان رفت فيل و فيل سوار
مخزن تاج و تخت و ايوانا
هست اين قصه ى عجيب و غريب
يادگار عبيد زاكانا
جان من پند گير از اين قصه
كه شوى در زمانه شادانا
غرض از موش و گربه برخواندن

مدعا فهم كن پسر جانا

سحرگاهى كه باد صبحگاهى *ببرد از چهره ى گردون سياهى
شفق شنگرف بر مينا پراكند *فلك دردانه بر دريا پراكند
ز شمرق شاه خاور تيغ برداشت *سپاه زنگبار اقليم بگذاشت
كلاه از فرق فرقد در ربودند *نطاق از برج جوزا برگشودند
دم جانبخش باد نو بهارى *جهان ميكرد پر مشگ تتارى
سمن گوئى گريبان باز ميكرد *صبا بر غنچه هردم ناز ميكرد
عذار گل به آب ژاله مي شست *به اشك ابر روى لاله مي شست
بنفشه جعد مشكين شانه ميزد *چكاوك نعره ى مستانه ميزد
نسيم از جيب و دامان مشكريزان *چو مستان هردمى افتان و خيزان
گهى همراز مرزنگوش ميشد *گهى با لاله هم آغوش مي شد
شكوفه خنده ناك از باد گل بوى *گشاده سنبل سيراب گيسوى
خرامان در چمن سرو سرافراز *ز مستى چشم نرگس گشته پرناز
چمن چون طوطيان پر باز كرده *غزال از نافه مشگ انداز كرده
درفشان از كنار كوه و صحرا *چراغ لاله چون قنديل ترسا
صبا جعد بنفشه تاب ميداد *ز شبنم سبزه خنجر آب ميداد
عروس گل عمارى ساز كرده *ز خوبى بر رياحين ناز كرده
سمن چون شكل پروين خنده ميزد *شكوفه بر رياحين خنده ميزد
نسيم صبحدم جان تازه ميكرد *خرد ميديد و ايمان تازه ميكرد
رياحين از شراب حسن سرمست *سحاب سيمگون رشاشه در دست
ز بس درها كه برگلزار ميريخت *گلاب از چهره ى گلناز ميريخت

وقت آن شد كه كار دريابيم*در شتاب است عمر بشتابيم
ديده ى حرص و آز بر دوزيم*پنجه ى زهد و زرق برتابيم
ما گدايان كوى ميكده ايم*نه مقيمان كنج محرابيم
نه ز جور زمانه در خشميم *نز جفاى سپهر در تابيم
نه اسيران نام و ناموسيم*نه گرفتار ملك و اسبابيم
بنده ى يكروان يك رنگيم *دشمن شيخكان قلابيم
گرد كوى مغان هميگرديم*مترصد كه فرصتى يابيم
با مغان باده ى مغانه خوريم*تا به كى غصه ى زمانه خوريم
هر كه او آه عاشقانه زند*آتش از آه او زبانه زند
عشق شمعى از آن برافروز*شعله چون بر شرابخانه زند
مى درآيد به جوش و هر قطره *ژس ديگر بر آستانه زند
هر كه زان باده جرعه اى بچشيد*لاف مستى جاودانه زند
بنده ى آن دمم كه با ساقى*شاهد ما دم از چمانه زند
با حريفى سه چار كز مستى* اين كند رقص و آن چغانه زند
خيز تا پيش از آنكه مرغ سحر*بال زرين بر آشيانه زند
با مغان باده ى مغانه خوريم* تا به كى غصه ى زمانه خوريم
عقل با روح خودستائى كرد*عشق با هر دو پادشائى كرد
از پس پرده حسن با صد ناز*چهره بنمود و دلربائى كرد
ناگهان التفات عشق بديد*غره شد دعوى خدائى كرد
كار دريافت رند فرزانه* رفت و با عشق آشنائى كرد

صوفى افزوده بود مايه ى خويش *در سر زهد و پارسائى كرد
هجر بر ما در طرب در بست *وصلش آمد گره گشائى كرد
خيز تا چون ارادتش ما را *سوى ميخانه ره نمائى كرد
با مغان باده ى مغانه خوريم * تا به كى غصه ى زمانه خوريم
عشق گنجيست دل چو ويرانه*عشق شمعيست روح پروانه
در بيابان عشق ميگردد*روح مدهوش و عقل ديوانه
دست تا در نزد به دامن عشق *ره به منزل نبرد فرزانه
خرم آن عارفان كه دنيا را *پشت پائى زدند مردانه
آدم از دانه ا وفتاده به دام* آه از اين دام واى از آن دانه
عمر در باختيم تا اكنون *گه به افسون و گه به افسانه
بعد از امرو ز گر به دست آريم * دامن يار و كنج ميخانه
با مغان باده ى مغانه خوريم * تا به كى غصه ى زمانه خوريم
عقل را دانشى و رائى نيست * بهتر از عشق رهنمائى نيست
طلب عشق و وصل ورزيدن*كار هر مفلس و گدائى نيست
نام جنت مبر كه عاشق را *خوشتر از كوى يار جائى نيست
پاى در كوى زهد و زرق منه* كاندر آن كوى آشنائى نيست
بر در خانقه مر و كه در او *جز ريائى و بوريائى نيست
پيش ما مجلس شراب خوشست *مجلس وعظ را صفائى نيست
راه ميخانه گير تا شب و روز *چون در اسلاميان وفائى نيست
با مغان باده ى مغانه خوريم *تا به كى غصه ى زمانه خوريم