تلمود

ربى‏يهودا با اين‏كه درعصر صلح وآشتى زندگى مى‏كرد و با حكمرانان وصاحب‏منصبان روابط بسيارخوبى داشت،احساس مى‏كرد كه اين‏آرامش و سكوت طولى نخواهد كشيد و اجراى طرح اعمال فشار براى ادامه يادگيرى تورات، آن را از بين خواهد برد. از آن‏جا كه دستگيرى او موجب مى‏شد كه مردم پس‏ازمدتى، تورات‏را به‏فراموشى بسپارند، تصميم‏گرفت كه عليه ممنوعيت پذيرفته‏شده ثبت و حفظ شريعت شفاهى برآشوبد و به نگاشتن اثرى كه نكات اصلى شريعت شفاهى را در برداشته باشد، بپردازد. به اين ترتيب، او در واقع موفق شد اثرى را بيافريند كه از نظر اهميت، در درجه دوم، پس از خود تورات قرار دارد؛ يعنى ميشنا

اِمُورائيم فلسطين‏

با مرگ 1 ى يهودا هَناسى، 3ربى يهودا هَناسى، اگرچه عصر ميشنايى پايان يافت، تحصيل ميشنايى، چونان پلى ارتباطى ميان دوره تَنّائيم و اِمُورائيم، هم از لحاظ تاريخى و هم از نظر فكرى، تا يك نسل بعد ادامه پيدا كرد. دانشمندان اين نسل كه به مطالعه و تفسير ميشنا پرداختند، تدوينگران مجموعه‏هاى فرعى و اضافى ميشناها نيز بودند. به احتمال بسيار، يكى از دلايل اساسى اين فعاليت، نبود رهبرى شايسته براى جانشينى ربى يهودا بود

ربى يهودا از بزرگ‏ترين فرزندش، رَبّان گمليئل بن ربى(1)، كه از نظر خصوصيات اخلاقى مشهور بود، ولى مطمئناً سرآمد دانشمندان زمانه‏اش نبود، به عنوان جانشين خود براى رياست نام برده بود. [اما] ربى حنينا(2)، يكى از شاگردان مورد علاقه ربى يهودا، به مقام رياست آموزشگاه منصوب گرديد. از آن زمان به بعد، رياست سنهدرين، با آن‏كه مقامى معتبر و داراى اهميت سياسى فراوان بود، در مجموع، به لحاظ علمى، اهميت خود را از دست داد. در ضمن، رهبران آموزشگاه ديگر آن اعتبار سياسى و اجتماعى را كه ويژه مقام رسمى ناسى در طى حاكميت بنى هيلل(3) بود، نداشتند. اين مشكلى پيچيده بود؛ چرا كه شاگردان ربى يهودا از جمله دانشمندانى بزرگ چون ربى حييا، هُوشَعْيا، يَنَى و ربى لوى، خود را ملزم ديدند كه آموزشگاه‏هاى خاصى براى خود بنا نهاده، بِرَيْتُوت خاص خودشان را تأليف نمايند.
فعاليت واقعى اِمُوراها از نسل دوم آغاز شد؛ با آن‏كه تعدادى از شاگردان يهودا از جمله دو پسر ربى حييا، يعنى يهودا و حزقيا(4)، و نيز 1 ى يهُوشوعَ (يوشع) بن لوى، 3ربى يهُوشوعَ (يوشع) بن لوى - كه به لحاظ قداستش شهره بود - هنوز در قيد حيات بودند. محل اقامت ناسى و مقرّ سنهدرين، طِبَريا(5) معروف به 1 ت وعد گادول، 3بِت وعد گادول(6) (محل اجلاس بزرگ) تنها مركز مهم نبود؛ دانشمندان مختلف به ايجاد مراكز اختصاصى در ديگر مناطق ادامه دادند؛ مركز ليدا(7) در يهوديه، قيصريه(8) در مرز جليل (گاليل) سفلى و صيپورى در جليل كه رقيب سنتى طبرياس، 3طبرياس بودند، از آن جمله‏اند

دوران شكوفايى تلمود در فلسطين با نام مردى چون ربى يُوحانان(9) (هم‏چنين معروف به بَر نَفْخا(10)، يعنى پسر آهنگر) كه تجسم تربيت فلسطينى بود، پيوند خورده است. او كه تا سنين پيرى زيست، در جوانى با 1 ى يهودا هَناسى، 3ربى يهودا هَناسى آشنا شده، يكى از جوان‏ترين شاگردان او بود؛ با اين همه، عمدتاً نزد ربى يَنَى و ربى حزقيا آموزش ديد. زندگى خصوصى او سرشار از غم و اندوه، ايثار و فداكارى شايان توجه و استقامت و پشتكار زياد در راه علم‏آموزى است. او در خانواده‏اى ثروتمند به دنيا آمد، ولى به‏خاطر دغدغه فكرى‏اش نسبت به تورات، مجبور شد كه به تدريج، تمامى اموال خويش را بفروشد. او بيش از ده پسر خود زنده ماند (اگر چه بنا به حكايتى، يكى از پسرانش پس از مرگ او، به بابل رفت و يكى از دانشمندان بزرگ نسل چهارم آن‏جا شد). پرافتخارترين دوران آموزشى در فلسطين با انتصاب ربى يُوحانان به رياست آموزشگاه طِبَريا آغاز شد. در آن زمان، ناسى نوه ربى يهودا بود كه او رانيز ربى يهودا مى‏خواندند و براى اين‏كه نوه را از پدربزرگش بازشناسند، وى را نِسيا(11) (لفظى آرامى، به معناى رئيس) ناميدند. در بعضى منابع، از او با نام «ربى» نيز ياد شده است؛ چرا كه دانشمندى بزرگ نيز بود. او به مثابه ستايشگر و پشتيبان ربى يُوحانان، سال‏هاى زيادى در مقام رياست آموزشگاه خدمت كرد و به تنهايى، روش تحقيق در فلسطين را متحول ساخت

ربى يُوحانان با اين‏كه خود نزد حكيمان بابلى درس خوانده بود و براى راو و شِموئِل (كه در نامه‏هايش از آنها به عنوان «اساتيد ما در بابل» ياد مى‏كند) احترام قائل بود، روش [آموزشى‏] مخصوص به خود را در پيش گرفت؛ روشى كه دانشمندان فلسطين از آن براى تبيين و توضيح مسائل استفاده مى‏كردند و در مجموع، ساده‏تر از شيوه رايج و متداول بابلى بود. دانشمندان فلسطينى بر اين نكته تأكيد داشتند كه تنها بايد به شرح و بسط هَلاخاى اصلى بپردازند و از تفسير ميشنا با روش پيچيده و مغالطه‏آميز پرهيز كنند. عقايد بنيادى ربى يُوحانان درباره احكام هَلاخايى خالى از ابهام بود؛ وى تلاش كرد تا به روشى يكسان در تفسير ميشناهاى گوناگون دست يابد. او در ادبيات و سنت‏هاى ميشنايى بسيار متبحر بود و توانايى تحليل بالايى داشت. به خاطر همين شخصيت ارزنده و روش‏هاى تحقيق، بسيارى از دانشمندان بزرگ بابل او را معلم و مربى نسل خويش مى‏دانستند و مرجعيت او را نيز پذيرفته بودند. بسيارى از اِمُوراهاى مهم بابل، براى استفاده از محضر او به فلسطين سفر مى‏كردند. برادران رَبّا - اِموراى بزرگ بابل - در نامه‏اى خطاب به برادرشان چنين مى‏نويسند: «شما استادى هم‏چون ربى يُوحانان را در فلسطين داريد»؛ كه اشاره دارد به اين‏كه رَبّا حتى مى‏تواند نزد اين دانشمند بزرگ به تحصيل بپردازد. در واقع، بسيارى از برجسته‏ترين شاگردان ربى يُوحانان، دانشمندان بابلىِ ساكن فلسطين و از طرفداران علاقه‏مند به روش تدريس اين كشور بودند.

اين دانشمندان بابلى عبارت بودند از: راو كَهَنا(12) شاگرد با استعداد و هوشمند راو، كه دوست او نيز بود؛ ربى العازار بن پدات(13) شاگرد راو و شِموئِل، كه از طلبه‏هاى مورد علاقه يُوحانان شد؛ دو كاهن گران‏قدر ربى آمِه(14) و آسِه؛(15) ربى زِرا(16)ى پرشور و نشاط، كه علاوه بر دانشمند بودن، به راست كردارترين و زاهدترين انسان نسل خود نيز شهره بود. ربى ابّا دَيان(17) و 1 ى حييا بن ابّا، 3ربى حييا بن ابّا، شاگرد وفادارى كه علاوه بر كسب عالى‏ترين مرجعيت نسبت به آموزه‏هاى ربىِ خود، در آموزه‏هاى ديگران نيز نظراتش حجّيت داشت. تمامى دانشمندان فلسطينى خود راشاگرد ربى يُوحانان مى‏دانستند؛ اما برجسته‏ترين فرد در ميان آنها اشراف‏زاده‏اى بود به نام ربى يوسى بَر حنينا(18) قيصريه‏اى؛ مردى عالم و شوخ طبع كه شايد مصداق اين عبارت تلمود باشد كه: «در فلسطين به او مى‏خنديدند.» هم‏چنين از شاگرد ديگرى به نام ربى اَباهو(19) مى‏توان نام برد؛ دانشمندى با ويژگى‏هاى ممتاز و اصيل كه زيبايى و خوش‏قيافگى او زبانزد خاص و عام بود. وى تاجر بسيار ثروتمندى در سطح جهان آن روز بود كه رابطه محكمى با نمايندگان رسمى قيصريه داشت و در ميان غيريهوديان و فرقه‏هاى مرتد و بدعت‏گذار نيز فردى با نفوذ و فعال به شمار مى‏آمد.

از ميان اين افراد، نزديك‏ترين فرد به ربى يُوحانان شوهرخواهر و دوست و هم‏بحث او، رِش لاقيش، بود. رِش لاقيش در جوانى مشغول به تحصيل شد، اما به خاطر تنگدستى مجبور شد كه خود را به عنوان گلادياتور بفروشد؛ تجربه و آزمونى سخت كه به‏لطف مهارت و توانايى بدنى بسيارش، از آن جان سالم به در برد. مواجهه هيجان‏انگيز او با ربى يُوحانان زندگى او را دگرگون ساخت. نقل است كه روزى ربى يُوحانان مشغول حمام كردن در رود اردن بود كه رِش لاقيش را ديد كه به درون آب پريد. ربى يُوحانان رو به او كرد و با احترام گفت: «اين قدرت و توانايى تو بايد در خدمت تورات قرار گيرد.» در مقابل، رِش لاقيش كه‏سخت تحت تأثير زيبايى چهره ربى يُوحانان قرار گرفته بود، با همان حالت احترام‏آميز پاسخ داد: «زيبايى تو بايد به زنان ارزانى شود.» سپس ربى يُوحانان به او قول داد كه اگر شيوه زندگى‏اش را تغيير دهد و دوباره مشغول به تحصيل شود، خواهرش را كه در زيبايى همتاى اوست به عقدش درآورد. رِش لاقيش درس خواندن را از سر گرفت و به بزرگ‏ترين دانشمندان عصر خويش مبدل شد، به‏گونه‏اى كه حتى برادر همسرش از او به احترام ياد مى‏كرد. رِش لاقيش در اواخر عمرش انسانى رياضت‏پيشه و زاهد شده بود كه هيچ‏گاه نمى‏خنديد و در ميان جمع با كسانى كه اعمال و كردارشان به گونه‏اى سؤال برانگيز بود، هم‏صحبت نمى‏شد. (گفته شده است كسانى كه رش لاقيش با ايشان در بازار، هم‏صحبت مى‏شد مى‏توانستند بدون اين‏كه ضامنى معرفى كنند، از ديگران قرض گيرند.) صدها بحث فكرى كه ميان ربى يُوحانان و ربى رِش لاقيش درگرفت، در منابع نقل شده است. ربى يُوحانان اين گفت‏وگوها را كامل‏ترين راه براى افزايش معرفت مى‏دانست و در نبود رش لاقيش، خود را به كسى تشبيه كرد كه مى‏كوشد تا با يك‏دست كف بزند. رِش لاقيش پيش ازربى يُوحانان دارفانى را وداع گفت و ربى يُوحانان پس از مرگ شوهر خواهرش از اين‏كه هنوز زنده است خود را سرزنش مى‏كرد و هرگز مرگ او را باور نكرد؛ سرانجام اندك زمانى پس ازمرگ رش لاقيش، او نيز ديده از جهان فروبست.

در زمان حيات ربى يُوحانان آموزشگاه طِبَريا به بزرگ‏ترين مركز جهانى براى مطالعه شريعت شفاهى مبدل شد و رياست آن، كه هم در زمينه هَلاخا و هم در اَگادا مرجعيت داشت، احترام جهانى يافت. ربى يُوحانان برخلاف خلق‏وخوى تندش، با شاگردانش هم‏چون فرزندان خويش رفتار مى‏كرد. تلمود، او را اين چنين توصيف مى‏كند: «اگر كسى فنجانى از نقره ناب را بردارد و دانه‏هاى سرخ انار را در آن بيندازد و آن را به گل رز بيارايد و بين نور خورشيد و سايه قرار دهد، زيبايى آن را مى‏توان با زيبايى ربى يُوحانان مقايسه كرد.» مركز فلسطين حتى از زمان ربى يُوحانان اعتبار بيشترى يافت و بسيارى از نزاع‏هاى علمى بابل به واسطه «نامه‏اى از فلسطين» حل مى‏شد. آموزه‏هاى ربى يُوحانان چنان قدر و منزلتى يافت كه احكام او حتى در صورت تعارض با ديدگاه‏هاى راو و شِموئِل، پذيرفته و مقدم شمرده مى‏شد.

در زمان حيات ربى يُوحانان آموزشگاه طِبَريا به بزرگ‏ترين مركز جهانى براى مطالعه شريعت شفاهى مبدل شد و رياست آن، كه هم در زمينه هَلاخا و هم در اَگادا مرجعيت داشت، احترام جهانى يافت. ربى يُوحانان برخلاف خلق‏وخوى تندش، با شاگردانش هم‏چون فرزندان خويش رفتار مى‏كرد. تلمود، او را اين چنين توصيف مى‏كند: «اگر كسى فنجانى از نقره ناب را بردارد و دانه‏هاى سرخ انار را در آن بيندازد و آن را به گل رز بيارايد و بين نور خورشيد و سايه قرار دهد، زيبايى آن را مى‏توان با زيبايى ربى يُوحانان مقايسه كرد.» مركز فلسطين حتى از زمان ربى يُوحانان اعتبار بيشترى يافت و بسيارى از نزاع‏هاى علمى بابل به واسطه «نامه‏اى از فلسطين» حل مى‏شد. آموزه‏هاى ربى يُوحانان چنان قدر و منزلتى يافت كه احكام او حتى در صورت تعارض با ديدگاه‏هاى راو و شِموئِل، پذيرفته و مقدم شمرده مى‏شد

براى تثبيت و برقرار روابط منظم بين مكتب فلسطين و بابل، منصب نِحوتائِه(20) (فرود آيندگان) ايجاد شد. نِحوتائِه دانشمندانى بودند كه از فلسطين به بابل رفتند تا نوآورى‏هاى آموزشگاه طِبَريا را به ديار خويش انتقال دهند. تعدادى از آنها تاجرانى بودند كه به خاطر كسب و تجارت، ناچار، تن به چنين سفرى داده بودند. اما بيشتر آنها قاصدان و فرستادگان آموزشگاه فلسطين بودند كه براى تعقيب هدفى مشخص يا جمع‏آورى كمك‏هاى مالى براى يك نهاد علمى، كه جامعه فلسطينى از نگهدارى و حفظ آن ناتوان بود، به آن جا فرستاده شده بودند. مهم ترين افراد در ميان اين فرستادگان، دانشمند عولا(21) (در فلسطين، معروف به 1 لا بر ييشماعِل (اسماعيل)، 3عولا بر ييشماعِل) و 1 بّا بَر بَر حنّا، 3رَبّا بَر بَر حنّا(22) (مسافرى كه به‏واسطه داستان‏هاى تخيلى همراه با نمادهاى سياسى و دينى‏اش شهره بود.). اين دو نفر معاصر نسل سوم حكيمان بابلى، و راو ديمى(23) و راوين(24) فرستادگانى از نسل چهارم بابلى بوده‏اند. تلمود بابلى مقدار قابل توجهى از گفت‏وگوهايى را كه ريشه در مباحث فلسطين دارند، در خود جاى داده است كه نشان مى‏دهد آموزش فلسطينى به آموزشگاه‏هاى بابل انتقال يافته و در آن‏جا تجزيه و تحليل و متحول شده بود.