الهی نامه عطار

مگر محمود با پنجه سواری

بره در باز می‌گشت از شکاری


یکی خیمه دران ره درگشادند

شکاری را بر آتش می‌نهادند


بره در شاه پیری ناتوان دید

که بارش پشتهٔ هیزم گران دید


بر او رفت محمود از ترحم

بدو گفتا بچند این پشته هیزم


نمی‌دانست آن پیر رونده

که محمودست آن هیزم خرنده


زبان بگشاد مرد پیر کای میر

بدو جو می‌فروشم بی دو جو گیر


یکی همیان که صد دینار زر بود

دو جو آن هر قراضه بیشتر بود


شه آن بگشاد و پیش پیر بنشست

نهادش یک قراضه بر کف دست


بدو گفت این دو جو زر باشد ای پیر

اگر خواهی ز من بستان و برگیر


مگر گفتا دو جو افزون بود این

ترازو نیست سختن چون بوَد این


نهادش یک قراضه نیز در دست

بدو گفتا ببین تا این دو جو هست


جوابش داد کین باشد زیادت

توان دانست ناسخته بعادت


یکی دیگر بداد و گفت چونست

چنین گفت او که این یک هم فزونست


بدین ترتیب می‌دادش یکایک

ولی دانست کافزونست بی شک


چو القصه همه همیان بپرداخت

دلش بگرفت ازان بر پیر انداخت


که زر در صره کن کین صرهٔ اوست

بسوی شهر بر کآنجا ترازوست


دو جو برگیر و باقی در زمان زود

بدست حاجب سلطان رسان زود


مگر آن پیر زر می‌نستد از شاه

شه از پیشش فرس افکند در راه


چو روز دیگر آمد شاه بر تخت

بدرگاه آمد آن پیر نگون بخت


چو شه را دید دل در دامش افتاد

ز هیبت لرزه بر اندامش افتاد


یقینش شد که شاه آئینهٔ اوست

همین شاه آشنای دینهٔ اوست


چو شاهش دید گفتا ره دهیدش

یکی کرسی به پیش صف نهیدش


نشست القصه و شه گفت ای پیر

چه کردی، پیش من کن جمله تقریر


چنین گفت او که ای شاه دلفروز

گرسنه خفته‌ام من دوش تا روز


شهش گفتا چرا، گفتا دران راه

نکردی هیچ بَیعی با من آنگاه


چو خویشم خواجه می‌پنداشتی تو

که دوشم گرسنه بگذاشتی تو


شهش گفتا برو آن زر نگه دار

که خاص تست آن جمله بیکبار


زبان بگشاد پیر و گفت ای شاه

چو می‌دادی بمن آن زر بیک راه


چرا دی می‌توانستی ندادی

بیک یک بر کف من می‌نهادی


شهش گفتا چو می‌خواندی مرا میر

ندانستی که سلطانم من ای پیر


بدل در آرزو آمد چنانم

که بشناسی که من شاه جهانم


چو از شاهی من آگاه گشتی

بهر حاجت که داری شاه گشتی


عزیزا پیر هیزم کش درین راه

توئی و نورِ حق آن حضرت شاه


ز حق یک یک نفس در زندگانی

چو آن یک یک قراضه می‌ستانی


چو فردا عمر جاویدان بیابی

به پیش تخت آن همیان بیابی


هزاران قرن ازان عمر گرامی

دمی نبوَد چنین دان گرنه خامی


چون آن دم را گذاشتن روی نبود

هزاران قرن پس یک موی نبوَد


گر آنجا خسته گردی یک زمان تو

بیابی ذوقِ عمر جاودان تو


وگر بند زمان بر پای گیری

زمانی باشی و بر جای میری

دوُم فرزند آمد با پدر گفت

که من در جادوئی خواهم گهر سفت


ز عالم جادوئی می‌خواهدم دل

مرا گر جادوئی آید به حاصل


تماشا می‌کنم در هر دیاری

بشادی می‌زیم بر هر کناری


گهی در صلح باشم گاه در حرب

بوَد جولانگه، من شرق تا غرب


زمانی خویشتن را مرغ سازم

زمانی همچو مردم سرفرازم


زمانی کوه گیرم چون پلنگان

زمانی بحر شورم چون نهنگان


همه صاحب جمالان را به بینم

درون پرده با هر یک نشینم


بهر چیزی که باید راه یابم

ز ماهی حکمِ خود تا ماه یابم


درین منصب تأمّل کن نکو تو

ازین خوشتر کرا باشد بگو تو

پدر گفتش که دیوت غالب آمد

دلت زان جادوئی را طالب آمد


که از دیوت گر این حاصل نبودی

ترا این آرزو در دل نبودی


اگر زین دیو بگذشتی برستی

وگرنه مُدبری شیطان پرستی


نداری از خدا آخر خبر هیچ

که کار دیو می‌خواهی دگر هیچ


خدا را گردهٔ ندهی بدرویش

هوا را باز گیری صد ره از خویش


سخی باشی ریا را و هوا را

ولیکن دوزخی باشی خدا را

مگر بودست جائی نانوائی

که بشنید او ز شبلی ماجرائی


بسی بشنیده بود آوازهٔ او

ندیده بود روی تازهٔ او


بسی در شوق او بنشسته بودی

که او را عاشقی پیوسته بودی


نبود او عاشقش از روی دیدن

ولیکن عاشقش بود از شنیدن


مگر یک روز شبلی گرمگاهی

در آمد گرم رو ازدور راهی


بر آن نانوا شد تا خبر داشت

وزان دُکّان او یک گرده برداشت


کشید از دست او آن نانوا نان

که ندهم مر ترا ای بی نوا نان


ندادش نان و شبلی زو گذر کرد

کسی آن نانوا را زو خبر کرد


که او شبلیست، گر تو سازگاری

چرا یک گرده را زو باز داری


دوید آن نانوا ره تا بیابان

ازان تشویر پشت دست خایان


بصد زاری بپای او درافتاد

بهر ساعت بدستی دیگر افتاد


بسی عذرش نمود و کرد اعزاز

که تا آن را تدارک چون کند باز


چو در ره دید شبلی گفتش آنگاه

که گر خواهی که آن برخیزد از راه


برو فردا و دعوت ساز ما را

بیک ره مجمعی کن آشکارا


برفت آن نانوا القصّه حالی

فرو آراست قصری سخت عالی


یکی دعوت به زیبائی چنان کرد

که صد دینارِ زر در خرجِ آن کرد


نچندان کرد هر چیزی تکلّف

که کس را می‌رسید آنجا تصرّف


ز هر نوعی بسی کس را خبر کرد

که شبلی سوی ما خواهد گذر کرد


بآخر چون همه بر خوان نشستند

دعا چون گفت شبلی باز گشتند


عزیزی بود بس شوریده حالی

ز شبلی کرد آن ساعت سؤالی


که نه خوبی شناسم من نه زشتی

بگو تا دوزخی کیست و بهشتی


جوابی داد شبلی آن اخی را

که گر خواهی که بینی دوزخی را


نگه کن سوی صاحب دعوت ما

که دعوت ساخت بهر شهرت ما


نداد او گردهٔ بهر خدا را

ولیکن داد صد دینار ما را


کشید از بهر شبلی صد غرامت

بحق یک گرده ندهد تا قیامت


که گر یک گرده دادی بی درشتی

نبودی دوزخی بودی بهشتی


کنون گر دوزخی خواهی نگه کن

همه آبش همه نانش سیه کن


اگر خواهی که باشی دوزخی تو

چنین کن تا شوی مرد سخی تو


خدا را گر پرستی تو باخلاص

بکن جهدی که گردی از ریا خاص


برای سگ توانی بود هاجر

برای حق نه باشی اینت کافر

شبی در مسجدی شد نیک مردی

که در دین داشت اندک مایه دردی


عزیمت کرد آن شب مردِ دلسوز

که نبوَد جز نمازش کار تا روز


چو شب تاریک شد بانگی برآمد

کسی گفتی بدان مسجد درآمد


چنان پنداشت آنمرد نمازی

که هست آن کاملی در کارسازی


بدل گفتا چنین جائی چنین کس

برای طاعت حق آید و بس


مرا این مرد نیکو هوش دارد

نماز و طاعتم را گوش دارد


همه شب تا بروزش بود طاعت

نیاسود از عبادت هیچ ساعت


دعا و زاری بسیار کرد او

گهی توبه گه استغفار کرد او


بجای آورد آداب و سُنن را

نکو بنمود الحق خویشتن را


چو صبح صادق از مشرق برآمد

وزان نوری بدان مسجد درآمد


گشاد آن مرد چشم آنجا نهفته

یکی سگ بود در مسجد بخفته


ازان تشویر خون در جانش افتاد

چو باران اشک بر مژگانش افتاد


دلش بر آتش حجلت چنان سوخت

که از آه دلش کام و زبان سوخت


زبان بگشاد گفت ای بی ادب مرد

ترا امشب بدین سگ حق ادب کرد


همه شب بهرِ سگ در کار بودی

شبی حق را چنین بیدار بودی


ندیدم یک شبت هرگز باخلاص

که طاعت کردی از بهر خدا خاص


بسی سگ بهتر از تو ای مرائی

ببین تا سگ کجا و تو کجائی


ز بی شرمی شدی غرق ریا تو

نداری شرم آخر ازخدا تو


چو پرده برفتد از پیش آخر

چه گوئی با خدای خویش آخر


کنون چون پایگاهِ خود بدیدم

امید از کارِ خود کلّی بریدم


ز من کاری نیاید در جهان نیز

وگر آید سگان را شاید آن نیز


چرا خواهی حریف دیو بودن

ز نقش و از صفت کالیو بودن


ازین ظلم آشیان دیو بگریز

وزین زندانِ پر کالیو بگریز


چه می‌خواهی ازین دجّال با نان

چه می‌جوئی ازین مهدی نمایان


ترا چون دشمنی از دوستانست

خسک در راه تو از بوستانست


بسی دجّالِ مهدی روی هستند

که چون دجّال از پندار مستند


پی دجّال جادو چند گیری

نه وقت آمد که آخر پندگیری


اگر آخر زمان زین ناتمامی

پی دجّال گیرد هفت گامی


چنین نقلست از دانندهٔ راز

که نتواند که زو گردد دمی باز


متابع گردد او را در همه حال

بماند جاودان در خیلِ دجّال


کسی کو هفت گامی کان نه دینست

پی دجّال برگیرد چنین است


کسی هفتاد سال از مکر و تلبیس

نهد گام ای عجب بر گامِ ابلیس


چو ابلیسست دجّالی که او راست

ندانم چون بوَد حالی که او راست


چو دجّالت یکی دیوست مکّار

یکی دنیا یکی نفس ستمگار


کسی با این همه دّجالِ سرکش

چگونه زو برآید یک نفس خوش


بسا مهدی دل پاکیزه رفتار

کزین دجّالِ دنیا شد گرفتار


بسا خونا که این دجّال کردش

نه روزی ده هزاران سال کردش

مسیح پاک کز دنیا علو داشت

بسی دیدار دنیا آرزو داشت


مگر می‌رفت روزی غرقهٔ نور

بره در پیر زالی دید از دور


سپیدش گشته موی و پشتِ او خم

فتاده جملهٔ دندانش از هم


دو چشمش ازرق و چون قیر رویش

نجاست می‌دمید از چار سویش


ببر درجامهٔ صد رنگ بودش

دلی پر کین میان چنگ بودش


بصد رنگی نگارین کرده یک دست

دگر دستش بخون آلوده پیوست


بهر موییش منقار عُقابی

فرو هشته بروی او نقابی


چو عیسی دید او را گفت ای زال

بگو تا کیستی ای زشتِ مختال


چنین گفت او که چون بس راستی تو

منم آن آرزو که خواستی تو


مسیحش گفت تو دنیای دونی

منم گفتا چنین باری تو چونی


مسیحش گفت چون در پردهٔ تو

چرا این جامه رنگین کردهٔ تو


چنین گفت او که در پرده ازانم

که تا هرگز نه بیند کس عیانم


که گر رویم بدین زشتی به بینند

کجا یک لحظه پیش من نشینند


ازان این جامه رنگین کرده‌ام من

که گم ره عالمی زین کرده‌ام من


مرا چون جامه رنگارنگ بینند

همه ناکام مهر من گزینند


مسیحش گفت ای زندانِ خواری

چرا یک دست خون آلوده داری


جوابش داد کای صدر یگانه

ز بس شوهر که کُشتم در زمانه


مسیحش گفت پس ای زال سرمست

نگار از بهرِ چه کردی تو بر دست


چنین گفت او که چون شوهر فریبم

بسی باید نگار از بهرِ زیبم


مسیحش گفت چون کُشتی جهانی

بر ایشان رحمتت نامد زمانی


چنین گفت او که من رحمت چه دانم

من این دانم که خون جمله رانم


مسیحش گفت چندان ای پریشان

که ناری اندکی شفقت بر ایشان


چنین گفت او که من شفقت شنودم

ولی بر هیچکس مُشفق نبودم


منم در گردِ عالم هر زمانی

که می‌افتد بدام من جهانی


همه کس را گلوگیر آمدم من

مُرید خویش را پیر آمدم من


ازو عیسی عجب ماند و چنین گفت

که من بیزار گشتم از چنین جفت


ببین این احمقان بیخبر را

که می‌خواهند دنیا یکدگر را


نمی‌گیرند عبرت زین بلایه

نمی‌سازند از تسلیم مایه


دریغا خلق این معنی ندیدند

که دین از دست شد دنیا ندیدند


چو حرفی چند گفت آن پاکِ معصوم

بگردانید روی از دنیی شوم


چو مُرداریست این دنیای غدّار

تو چون سگ گشتهٔ مشغول مردار


چو در بند سگ و مردار باشی

پس از هر دو بتر صد بار باشی


گر این سگ می‌نگردد سیرِ مردار

تو زین سگ می‌نگردی سیر یکبار


اگر بندش کنی زو رسته باشی

وگرنه روز و شب زو خسته باشی

یکی رُهبان مگر دَیری نکو کرد

درش در بست ویک روزن فرو کرد


در آنجا مدّتی بنشست در کار

ریاضتها بجای آورد بسیار


مگر بوالقاسم همدانی از راه

درآمد گردِ آن می‌گشت ناگاه


زهر سوئی بسی می‌دادش آواز

نیامد هیچ رهبان پیش او باز


علی الجُمله ز بس فریاد کو کرد

ز بالا مرد رُهبان سر فرو کرد


بدو گفتا که ای مرد فضولی

من سرگشته را چندین چه شولی


چه می‌خواهی ز من با من بگو راست

برُهبان گفت شیخ آنست درخواست


که معلومم کنی از دوست داری

که تو اینجایگه اندر چه کاری


زبان بگشاد رهبان گفت ای پیر

کدامین کار، ترک این سخن گیر


سگی من دیده‌ام در خود گزنده

بگرد شهر بیهوده دونده


درین دَیرش چنین محبوس کردم

درش دربستم و مدروس کردم


که در خلق جهان بسیار افتاد

درین دَیرم کنون این کار افتاد


منم ترک زن و فرزند کرده

بزندانی سگی در بند کرده


تو نیزش بند کن تا هر زمانی

نگردد گردِ هر شوریده جانی


سگت را بند کن تا کی ز سَودا

که تا مسخت نگردانند فردا


چنین گفتست پیغامبر بسایل

که مسخ امّت من هست در دل


دلت قربانِ نفس زشت کیشست

ترا زین کیش بس قربان که پیشست


ترا آفراسیاب نفس ناگاه

چو بیژن کرد زندانی درین چاه


ولی اکوان دیو آمد بجنگت

نهاد او بر سر این چاه سنگت


چنان سنگی که مردان جهان را

نباشد زورِ جُنبانیدن آنرا


ترا پس رستمی باید درین راه

که این سنگ گران بر گیرد از چاه


ترا زین چاهِ ظلمانی برآرد

بخلوتگاهِ روحانی درآرد


ز ترکستان پُر مکر طبیعت

کند رویت بایران شریعت


بر کیخسرو روحت دهد راه

نهد جام جمت بر دست آنگاه


که تا زان جام یک یک ذرّه جاوید

برأی العین می‌بینی چوخورشید


ترا پس رستم این راه پیرست

که رخش دولت او را بارگیرست


سگ دیوانه را چون دم چنانست

که در مردم اثر از وی عیانست


بزرگی را که مرد کار باشد

برش بنشین کاثر بسیار باشد


که هر کو دوستدار پیر گردد

همه تقصیرِ او توفیر گردد


ولیکن تو نه پیری نه مُریدی

که یک دم بایزیدی گه یزیدی


تو تا کی بُرجِ دو جِسدَین باشی

میان کفر و دین ما بین باشی


نه مرد خرقهٔ نه مردِ زنّار

نه اینی و نه آن هر دو بیکبار


زجِلفی از مسلمانی بریده

بترسائی تمامت نارسیده

یکی ترسا مسلمان گشت و پیروز

بمی خوردن شد آن جاهل دگر روز


چو مادر مست دید او را ز دردی

بدو گفت ای پسر آخر چه کردی


که شد آزرده عیسی زود ازتو

محمّد ناشده خشنود از تو


مخنّث وار رفتن ره نکو نیست

که هر رعنا مزاجی مرد او نیست


بمردی رَو دران دینی که هستی

که نامردیست در دین بت پرستی

عمر یک جزو از توریت بگرفت

پیمبر چون چنان دیدش چنین گفت


که با توریت ممکن نیست بازی

مگر خود را جهود صرف سازی


جهود صِرف باید بود ناکام

که بهتر آن جهود از مردم خام


نه اینی و نه آن اینت حرامست

که در دین ناتمامی ناتمامست


تو نه در کفر و نه در دین تمامی

بگو آخر که تو در چه مقامی

یکی گبری که بودی پیر نامش

که جِدّی بود در گبری تمامش


یکی پُل او زمال خویشتن کرد

مسافر را محبّ از جان و تن کرد


مگر سلطانِ دین محمود یک روز

بدان پُل در رسید از راه پیروز


یکی شایسته پُل از سوی ره دید

که هم نیکو و هم بر جایگه دید


کسی راگفت کین خَیری بلندست

که بنیاد چنین پُل اوفکندست


بدو گفتند گبری پیرنامی

ز غیرت کرد شاه آنجا مقامی


بخواندش گفت پیری تو ولیکن

گمانم آن که هستی خصم مومن


بیا هر زر که کردی خرجِ پُل تو

بهای آن ز من بستان بکل تو


که چون گبری تو جانت بی درودست

ترا چونین پُلی زان سوی رودست


وگر نستانی این زر بگذری تو

کجا با من به پُل بیرون بری تو


زبان بگشاد آن گبر آشکاره

که گر شخصم کند شه پاره پاره


نه بفروشم نه زر بستانم این را

که این بنیاد کردم بهر دین را


شهش محبوس کرد و در عذابش

نه نانی داد در زندان نه آبش


بآخر چون عذاب از حد برون شد

دل گبرش بخاک افتاد وخون شد


بشه پیغام داد و گفت برخیز

درآور پای این ساعت بشبدیز


یکی اُستاد بَر با خود گرامی

که تا پل را کند قیمت تمامی


ازین دلشاد شد شاه زمانه

سوی پل گشت باخلقی روانه


چو شاه آنجا رسید و خلقِ بسیار

بران پل ایستاد آن گبر هشیار


زبان بگشاد و آنگه گفت ای شاه

تو اکنون قیمت این پل ز من خواه


هلاک خود درین سر پُل کنم ساز

جواب تو دران سر پل دهم باز


ببین اینک بها ای شاهِ عالی

بگفت این و بآب افتاد حالی


چو در آب اوفکند او خویشتن را

ربودش آب و جان در باخت و تن را


تن و جان باخت و دل از دین نپرداخت

چو آن بودش غرض با این نپرداخت


در آب افکند خویش آتش پرستی

که تا در دین او ناید شکستی


ولی تو در مسلمانی چنانی

که بربودست آبت جاودانی


چو گبری بیش دارد از تو این سوز

مسلمانی پس از گبری بیاموز


که خواهدداشت در آفاق زَهره

که پیش حق برد نقد نبهره


قیامت را قوی نقدی بباید

که آن معیار ناقد را بشاید


در آن ساعت که از جسم تو جان شد

دلی پر بت بر حق چون توان شد


بینداز این همه بت با تو در پوست

که با بتخانه نتوان شد بر دوست


اگر پای کسی را خفتن آید

ازو کی سوی منبر رفتن آید


چو نتوان شد بمنبر پای خفته

بحق نرسد دلی بر جای خفته


اگر یک دم کسی بیدار باشد

چه گر یکدم بود بسیار باشد


همه عمرت بغفلت آرمیدی

زمانی روی بیداری ندیدی


کرا خوابی چنین بی برگ باشد

که چون بیدار گردد مرگ باشد


غم خویشت چو نیست ای مرد آخر

غم تو پس که خواهد خورد آخر


بکَش بی سرکشی باری که داری

بدست خویش کن کاری که داری


که کس غم خواری کار تو نکند

دمی حمّالی بار تو نکند

مگر پرسید آن درویش حالی

بصدق از جعفر صادق سؤالی


که از چیست این همه کارت شب و روز

جوابش داد آن شمع دلفروز


که چون کارم یکی دیگر نمی‌کرد

کسی روزی من چون من نمی‌خورد


چو کار من مرا بایست کردن

فکندم کاهلی کردن ز گردن


چو رزق من مرا افتاد ز آغاز

مرا نه حرص باقی ماند و نه آز


چو مرگ من مرا افتاد ناکام

برای مرگ خود برداشتم گام


چو در مردم وفائی می‌ندیدم

بجان و دل وفای حق گزیدم


جزین چیزی که می‌پنداشتم من

چو می‌پنداشتم بگذاشتم من


نمی‌دانم که تو با خود بس آئی

ز چندین تفرقه کی واپس آئی


سه پهلوست آرزوهای من و تو

تو می‌خواهی که گردد چار پهلو


چو کعبه یک جهت شو گر زمائی

بسان کعبتین آخر چرائی


ترا نه بهر بازی آفریدند

ز بهر سرفرازی آفریدند


مده از دست عمر خویش زنهار

مخور بر عمر خود زین بیش زنهار


نمی‌دانی که هر شب صبح بشتافت

ترا در خواب جیب عمر بشکافت


ازان ترسم که چون بیدارگردی

نبینی هیچ نقد و خوار گردی


همه کار تو بازی می‌نماید

نمازت نانمازی می‌نماید


نمازی کان بغفلت کردهٔ تو

بهای آن نیابی گِردهٔ تو

یکی مجنون که رفتی در ملامت

بدو گفتند فردای قیامت


کسی باشد که ده ساله نماز او

منادی می‌کند شیب و فراز او


بیک گرده ازو نخرد کسی آن

بگوید بر سر مجمع بسی آن


جوابش داد مجنون کان نیرزد

نمازش آن همه یک نان نیرزد


که گر بخریدی آن را خلق وادی

نبودی حاجت چندان منادی


اگر صد کار باشد در مجازت

نیاید یاد ازان جز در نمازت


نمازت چون چنین باشد مجازی

بوَد اندر حقیقت نانمازی

یکی دیوانه بود از اهل رازی

نکردی هیچ جز تنها نمازی


کسی آورد بسیاری شفاعت

که تا آمد بجمعه در جماعت


امام القصّه چون برداشت آواز

همی آن غُر نُبیدن کرد آغاز


کسی بعد از نماز از وی بپرسید

که جانت در نماز از حق نترسید


که بانگ گاو کردی بر سر جمع؟

سرت باید بریدن چون سر شمع


چنین گفت او کامامم پیشوا بود

بدو چون اقتدای من روا بود


چو در الحمد گاوی می‌خرید او

ز من هم بانگِ گاوی می‌شنید او


چو او را پیش رو کردم بهر چیز

هر آنچ او می‌کند من می‌کنم نیز


کسی پیش خطیب آمد بتعجیل

سؤالش کرد ازان حالت بتفصیل


خطیبش گفت چون تکبیر بستم

دهی مِلکست جائی دور دستم


چو در الحمد خواندن کردم آغاز

بخاطر اندر آمد گاو دِه باز


ندارم گاو گاوی می‌خریدم

که از پس بانگ گاوی می‌شنیدم

پسر گفتش که هر خلقی که هستند

همه دل در هوای خویش بستند


قدم خود از هوابر می‌نگیرند

که گامی بی ریا برمی‌نگیرند


چو هست این دَور دَور نفس امروز

نمی‌بینم دلی بر نفس پیروز


گر از بهر هوای خویش من نیز

کنم از سحر حاصل اندکی چیز


چو در آخر بود توبه ازانم

ندارد ای پدر چندین زیانم

پدر گفتش که ای مغرور مانده

ز اسرا رحقیقت دور مانده


مکن امروز ضایع زندگانی

چو میدانی که تو فردا نمانی


ببابل می‌روی ای مرد فرتوت

که سحر آموزی از هاروت و ماروت


هزاران سال شد کان دو فرشته

نگونسارند در چَه تشنه گشته


وزیشان آنگهی تا آب آن چاه

مسافت یک وجب نیست ای عجب راه


چو نتوانند خود را آب دادن

کجا دَر می‌توانندت گشادن


چو استاد این چنین باشد پریشان

که خواهد کرد شاگردیِ ایشان


ترا امروز بینم دیو گشته

نخواهی گشت در فردا فرشته


مگرمرگت ببابل می‌دواند

که سرگردان و غافل می‌دواند


اگر مرگ تو در بابل نبودی

ترا این آرزو در دل نبودی

شنیدم من که عزرائیل جانسوز

در ایوان سلیمان رفت یک روز


جوانی دید پیش او نشسته

نظر بگشاد بر رویش فرشته


چو او را دید از پیشش بدر شد

جوان از بیمِ او زیر و زبر شد


سلیمان را چنین گفت آن جوان زود

که فرمان ده که تا میغ این زمان زود


مرا زین جایگه جائی برد دور

که گشتم از نهیب مرگ رنجور


سلیمان گفت تا میغ آن زمانش

ببرد از پارس تا هندوستانش


چو یک روزی به سر آمد ازین راز

به پیش تخت عزرائیل شد باز


سلیمان گفتش ای بی تیغ خون ریز

چرا کردی نظر سوی جوان تیز


جوابش داد عزرائیل آنگاه

که فرمانم چنین آمد ز درگاه


که او را تا سه روز از راه برگیر

به هندستانش جان ناگاه برگیر


چو اینجا دیدمش ماندم در این سوز

کز اینجا چون رود آنجا به سه روز


چو میغ آورد تا هندوستانش

شدم آنجا و کردم قبض جانش


مدامت این حکایت حسب حال است

که از حکم ازل گشتن محال است


چه برخیزد ز تدبیری که کردند

که ناکام است تقدیری که کردند


تو اندر نقطهٔ تقدیر اول

نگه می‌کن مشو در کار احول


چو کار او نه چون کار تو آید

گلی گر بشکفد خار تو آید


چو مشکر بود هر کو در دوئی بود

بلای من منی بود و توئی بود


چو برخیزد دو بودن ازمیان راست

یکی گردد بهم این خواست و آن خواست


ز هر مژه اگر صد خون گشائی

فرو بستند چشمت، چون گشائی؟


چو دستت بسته‌اند ای خسته آخر

چه بگشاید ز دست بسته آخر؟


گرفته درد دین اهل خرد را

میان جادوی خواهی تو خود را


همه اجزای عالم اهل دردند

سر افشانان میدان نبردند


تو یک دم درد دین داری؟ نداری

بجز سودای بیکاری نداری


اگر یک ذره درد دین بدانی

بمیری ز آرزوی زندگانی


ولیکن بر جگر ناخورده تیغی

نه هرگز درد دانی نه دریغی

جوانی داشت دیرینه رفیقی

رسیدش زخم سنگ منجنیقی


میان خاک و خون آغشته می‌گشت

رسیده جان بلب سرگشته می‌گشت


دمی دو مانده بود از زندگانیش

رفیق اندر میان ناتوانیش


بدو گفتا بگو تا چونی آخر

جوابش داد تو مجنونی آخر


اگر سنگی رسد از منجنیقت

بدانی تو که چونست این رفیقت


ولی ناخورده سنگی کی بدانی؟

بگفت این و برست از زندگانی


تو نشناسی که مردان در چه دردند

ولی دانند درد آنها که مردند


اگر درد مرا دانی دوائی

بکن ور نه برو بنشین بجائی


نصیب من چو ماهم زیرِ میغست

دریغست ودریغست و دریغست


مرا صد گونه اندوهست اینجا

که هر یک مه ز صد کوهست اینجا


اگر من قصّهٔ اندوه گویم

بر دریا و پیش کوه گویم


شود چون سیل کوه اینجا ز اندوه

چو دریا اشک گردد جملهٔ کوه


چنین نقلی درست آمد ز اخبار

که هر روزی که صبح آید پدیدار


میان چار رکن و هفت دایر

شود هفتاد میغ از غیب ظاهر


بر آن دل کو ز حق اندوه دارد

ز شست و نُه برو اندوه بارد


ولی هر دل که از حق باشدش صبر

همه شادی برو بارد بیک ابر


زمین و آسمان دریای دردست

نگردد غرقه هر کو مرد مردست


چو گیرم بر کنار بحر خانه

ز موجم بیم باشد جاودانه


فرو رفتم بدریائی من ای دوست

که جان صد هزاران غرقهٔ اوست


چو چندین جان فرو شد هر زمانی

کجا بادید آید نیم جانی


عجب نبوَد که گم گردم بیکبار

عجب باشد اگر آیم پدیدار

بشهر مصر در شوریدهٔ‌ای بود

که در عین الیقینش دیده‌ای بود


چنین گفت او که هر شوریدهٔ راه

که میرد از غم معشوق ناگاه


عجب نیست آن، عجب اینست کین سوز

گذارد عاشقی در زندگی روز


اگر عاشق بماند زنده روزی

بوَد چون شمع در اشکی و سوزی


نگیرد کار عاشق روشنائی

مگر چون شمع سوزد در جدائی


چوسوز عاشق از صد شمع بیشست

چو شمعش روشنی از شمع خویشست


اگر معشوق یابد عاشق زار

روان گردد بسر مانند پرگار

بگرگان پادشاهی پیش بین بود

که نیکو طبع بود و پاک دین بود


چو بودش لطفِ طبع و جاه و حرمت

درآمد فخر گرگانی بخدمت


زبان در مدحت او گوش می‌داشت

که آن شه نیز بس نیکوش می‌داشت


غلامی داشت آن شاه زمانه

چو یوسف در نکوروئی یگانه


دو زلفش چون دو ماهی بود مشکین

چه می‌گویم دو هندو بود در چین


رخش چون ماه بود و زلف ماهی

زماهی تا بماهش پادشاهی


اگر ابروی او چشمی بدیدی

چو ابروی کژش چشمی رسیدی


دو نرگس از مژه هم خانهٔ خار

دو لب همشیرهٔ یک دانهٔ نار


لب شیرینش چندانی شکر داشت

که نی پیش لبش بسته کمر داشت


دهانش ازچشم سوزن تنگتر بود

ازان چشم از دهانش بیخبر بود


مگر یک روز آن شاه سرافراز

سپه را خواند و جشنی کرد آغاز


نشسته بود شادان فخر آن روز

درآمد آن غلام عالم افروز


بخوبی ره زن هر جا که جانی

به شیرنی شکر ریز جهانی


هزاران دل به مژگان در ربوده

بهر یک موی صد جان در ربوده


کند زلف بر خاک او فکنده

بلب شوری در افلاک اوفکنده


چودیدش فخر رو تن را فرو داد

همه جانش برفت و دل بدو داد


ولی زهره نبود از بیم شاهش

که در چشم آورد روی چو ماهش


برفته هوش ازو و هوش می‌داشت

بمردی چشم خود را گوش می‌داشت


یقین دریافت حالی شاه آن راز

ولی پرده نکرد از روی آن باز


چو اهل جشن مست باده گشتند

در آن مستی ز پای افتاده گشتند


در آن مجلس زمَی وز روی دلدار

بفخر اندر دو مستی شد پدیدار


چنان جانش ز آتش موج زن شد

که جانش در سر آن سوختن شد


میان سوز در شوریده جمعی

نگه می‌داشت خود را همچو شمعی


شه گرگان چو فخری را چنان دید

دلش با عشق و آتش در میان دید


غلام خود بدو بخشید در حال

سخن ور گشت از شادی آن لال


ز سوز عشق و شرم شاه عالی

بگردید ای عجب صد رنگ حالی


شهش گفتا چه افتادت که مردی

غلام تست دستش گیر و بُردی


غلام و فخر هر دو شادمانه

شدند از مجلس خسرو روانه


اگرچه مست بود آن فخر بی‌خویش

بکار آورد عقل حکمت اندیش


بزرگانی که پیش شاه بودند

همه از نیک و بد آگاه بودند


بدیشان گفت امشب شاه مستست

ز مَی نیز این غلام افتاده پستست


گر امشب این غلام از حضرت شاه

برم با خانهٔ خود تا سحرگاه


چو گردد روز دیگر شاه هشیار

اگر باشد پشیمانیش ازین کار


وگر کرده بود بر دل فراموش

وگر از غیرت آید خونش در جوش


غلامش چون بر من بوده باشد

اگر گویم بسی بیهوده باشد


بتهمت خون بریزد بی‌گناهم

به پیش سگ دراندازد براهم


مرا گوید ندانستی تو جاهل

که نبود مست را گفتار عاقل


چرا یک شب نکردی صبر تا روز

که تا هشیار گردد شاه پیروز


کنون او رانخواهم بُرد با خویش

که شه مستست و ما را کار در پیش


همه گفتند رای تو صوابست

که امشب پیش شاهش جای خوابست


بزیر تخت آن شاه معظم

یکی سردابه بود از سنگ محکم


در آن سردابه تختی بود زیبا

برو ده دست جامه جمله دیبا


غلام مست را در پیش آن جمع

بخوابانید آنجا با دو سه شمع


باعزازش دو شمع آنجا بر افروخت

برون آمد ولی چون شمع می‌سوخت


در سردابه را پس فخر گرگان

ببست القصّه در پیش بزرگان


کلید آنگه بایشان داد و تا روز

بر آن دَر خفت از عشق دلفروز


بمَی چون شاه دیگر روز بنشست

درآمد فخر و خدمت را کمر بست


بزرگان در سخن لب برگشادند

کلید آنگه به پیش شه نهادند


ز کار فخر گفتندش که چون کرد

که الحق احتیاط از حد فزون کرد


بمستی چون که شه داد آن غلامش

نگه می‌داشت الحق احترامش


بشب موقوف کردش پیش ده کس

که تا شاهش چه فرماید ازین پس


شهش گفت این ادب از وی تمامم

ازان اوست خاصّه این غلامم


بغایت فخر شد زین شادمانه

دلش می‌زد ازان شادی زبانه


به آخر چون در سردابه بگشاد

زهر چشمی بسی خونابه بگشاد


که دید آن ماه رخ را زشت گشته

ز سر تا پای او انگشت گشته


مگر در جسته بود از شمع آتش

فتاده در لحاف آن پری وش


بیک ره سوخته زارش سر و پای

نه جامه مانده و نه تخت برجای


ز مستی شراب و مستی خواب

شده در آتش سوزنده غرقاب


چو روی دلستانش را چنان دید

جهانی آتش آن دم نقد جان دید


چو در آتش فتاده بود یارش

در آتش اوفتادن بود کارش


چه گویم من که چون دیوانه دل گشت

بسی دیوانگی بر وی سجل گشت


در آن دیوانگی در دشت افتاد

چو گردون روز و شب درگشت افتاد


چو عشق از حد بشد با درد خود ساخت

حدیث ویس و رامین ورد خود ساخت


غم خود را در آنجا می فرو گفت

اگرچه قصه را بر نام او گفت


به صحرا روز و شب می‌گفت و می‌گشت

میان خاک و خون می‌خفت ومی‌گشت


تو کار افتادهٔ این ره نبودی

ز سر عاشقان آگه نبودی


چه می‌دانی که عاشق در چه کارست

که سجده گاه او بالای دارست


بباید کرد غسل از خون خویشت

که تا آن سجده گاه آرند پیشت

چو ببریدند ناگه بر سر دار

سر دو دست حلاج آن چنان زار


بدان خونی که از دستش بپالود

همه روی و همه ساعد بیالود


پس او گفت آنکه سر عشق بشناخت

نمازش را بخون باید وضو ساخت


بدو گفتند ای شوریده ایام

چراکردی بخون آلوده اندام


که گر از خون وضوی آن بسازی

بود عین نمازت نانمازی


چو مردان پای نه در کوی معشوق

مترس از نام و ننگ هیچ مخلوق


که هر دل کو بقیومست قایم

نترسد ذرّهٔ از لؤم لایم


بیا مردانه در کار خدا باش

کم اغیار گیر و کار را باش


چو گردون گرد عالم چند گردی

ز خود کامی فراتر شو بمردی


که گر عشقت چین نامرد گیرد

ز خجلت بند بندت درد گیرد


بسا شیران که صاحب زور بودند

بزور عشق در چون مور بودند


تو کز موری کمی در زور و مقدار

به پیش عشق چون آئی پدیدار؟

چو مجنون درگه لیلی بدیدی

نبودی تاب آنش می‌دویدی


شدی چون زعفران آن رنگ رویش

سنان گشتی ز سر تا پای مویش


فتادی بر همه اعضاش لرزه

چو روباهی که بیند شیر شرزه


بدو گفتند ای در انقطاعی

نه بیند هیچکس چون تو شجاعی


نه تو بیمی ز شیر بیشه داری

نه هرگز از پلنگ اندیشه داری


به صحرا و میان کوه گردی

نترسی از همه عالم بمردی


چو آید درگه لیلی پدیدار

شوی زرد و بلرزی چون سپیدار


چنین گفت آنگهی مجنون پر غم

که آنکس کو نترسد از دو عالم


ببین تا زور شیر عشق چندست

که چون موریم در پای اوفکندست


هر آن قوّت که نقد هر نهادست

به پیش زور دست عشق بادست


اگر تو مرد آئی این سخن را

تو باشی همنشین آن سرو بن را


چو عاشق بر محکّ آید پدیدار

شود معشوق جاویدش خریدار

یکی زیبا پسر مهروی بودست

که مشک از موی او یک موی بودست


سر زلفش که دالی داشت در سر

نبودآن دال جز دالُّ عَلَی الشّر


برخ در آینه مه در نظر داشت

بلب با لعل دستی در کمر داشت


چو پیوسته بابرو صید دل کرد

ازان پیوستگی او سجل کرد


دهانش بود چون حرفی زشنگرف

شده از جزم وقفش بیست و نه حرف


درو از ضیق حرفی چون نگنجد

سزد کز بیست ونُه بیرون نگنجد


زمانی ثقبه در گوش گهر کرد

زمانی حلقه در گوش قمر کرد


یکی درویش در عشقش زبون شد

دلی بود از همه نقدش که خون شد


چو عشق گرم در آتش فکندش

ز آتش گرم شد خود بند بندش


چو آخر طاقت او طاق آمد

بر آن دلبر آفاق آمد


بگفتا درد من درمان ندارد

که بی تو زیستن امکان ندارد


نخواهم بی تو یک دم زندگانی

مرا جانیست و بس، دیگر تو دانی


اگر می‌بخشیم افتاده‌ام من

وگر می‌بکشیم استاده‌ام من


مرا بی تو نه طاقت ماند نه تاب

بکن کاری که خواهی کرد، بشتاب


چو بشنید آن پسر از عاشق این راز

بدو گفتا اگر هستی تو جانباز


کشم در تنگ بیز امتحانت

ببینم احترام و قدر جانت


چو درویش این سخن بشنود برخاست

چو آتش گرم شد چون دود برخاست


پسر بر اسپ شد حالی سواره

به صحرا شد ز مردم بر کناره


رسن در گردن درویش افکند

پس آنگه اسپ را در پیش افکند


بتازید اسپ چون درویش دیدش

رسن در گردن از پی می‌دویدش


بسی در تگ زهر سویش دوانید

بسی سختی بروی او رسانید


چو بسیارش دوانید آخر کار

بدشتی در کشیدش جمله پُر خار


شکست آن بی سر و بن را بصد جای

چو شاخ گل هزاران خار در پای


چو شد معشوق از سرش خبردار

که هست آن عاشق بی دل گرفتار


ندارد هیچ شهوت صادقست او

به سرّ عشق بازی لایقست او


فرود آمد ز اسپ آن عالم آرای

نهادش بر کنار از مهر دل پای


بدست خویش یک یک خار دلدوز

برون می‌کرد از پایش همه روز


بدل می‌گفت با خود عاشق زار

چه بودی گر بدی هر خار صد خار


که گر تن را جراحت بیش بودی

دلم را روح و راحت بیش بودی


همی گفت این سخن در دل نهفته

ز خار پای چندان گل شکفته


که گر این خار در پایم نبودی

کنار این پسر جایم نبودی


چو در پای تو خار از بهر یارست

گلستانیست آن هر یک نه خارست


بسی برنام او تا کشته گردی

همه اعضا بخون آغشته گردی


چو نام او بود خون خوارهٔ تو

کند بر خون تو نظّارهٔ تو

مگر پوشیده چشمی بود در راه

که بگشاده زبان می‌گفت الله


چو نام حقّ ازو بشنود نوری

به پیش او دوید از ناصبوری


بدو گفتا تو او را می چه دانی

وگر دانی چرا تو زنده مانی


بگفت این و چنان بی‌خویشتن شد

که گفتی جان مشتاقش ز تن شد


در آن شورش به صحرا رفت ناگاه

نَیستانی دروده بود در راه


چنان بر نَیستان زد خویشتن را

که پاره پاره کرد از زخم تن را


بآخر از تنش از بس که خون شد

بزاری جان او با خون برون شد


نگه کردند و او را کشته دیدند

همه جایش بخون آغشته دیدند


ز خون سینهٔ آن کشتهٔ راه

نوشته بر سر هر نی که الله


چنین باید سماع نی شنودن

زنی کشته شدن در خون غنودن


چو نام دوست بنیوشی چنین شو

بیک یک ذره بحری آتشین شو


تو گر در دوستی جان در نبازی

ترا آن دوستی باشد مجازی


اگر در عشق اهل راز باشی

ز صدق دوستی جانباز باشی

مگر بوالقاسم همدانی آنگاه

که از همدان برون افتاد ناگاه


سوی بت خانه آمد در نظاره

ستاده دید خلقی بر کناره


بر آتش دید دیگ پر ز روغن

که می‌جوشید چون دریای کف زن


زمانی بود،ترسائی درآمد

بخدمت پیش آن بت در سر آمد


بپرسیدند ازو کای سرفکنده

خدا را کیستی تو؟ گفت: بنده


بدو گفتند پس هدیه بنه زود

نهاد القصّه هدیه رفت چون دود


یکی دیگر درآمد همچنان کرد

بدین ترتیب ده کس را روان کرد


بآخر دیگری در پیش آمد

قوی بی قوّت و بی خویش آمد


نزار وزرد و خشک و لاغری بود

تو گوئی مردهٔ بر بستری بود


بپرسیدند کآخر کیستی تو

که مرده گوئیا می‌زیستی تو


چنین گفت او که لختی پوستم من

خدای خویشتن را دوستم من


چو گفت او این سخن گفتند بنشین

خوشی بنشست بر کرسی زرّین


بیاوردند آن روغن بیکبار

همی کردند بر فرقش نگونسار


ز تف دیگ روغن مرد مضطر

به پای افکند حالی کاسهٔ سر


چو برخاست آن زمان کاسه ز ره زود

تمامش سوختند آن جایگه زود


که از خاکسترش گردی که باشد

بود درمان هر دردی که باشد


چو شیخ آن حال دید از دور، بگریخت

بسی با خود در آن قصه بر آویخت


بدل می‌گفت کای مشغول بازی

چو ترسا دوستی آمد مجازی


برای دوستی جان باز آمد

اگر جان تو اهل راز آمد


تو هم در دوستی حق چنین باش

وگرنه با مخنّث هم نشین باش


چو او در دوستی بت چنین است

ترا گر دوستی حق یقینست


بترک جان بگو یا ترک دین کن

چو نتوانی چنان کردن چنین کن

پسر گفتش که این کاری بلندست

که داند تا علو عشق چندست


بقدر مایه برتر می‌توان شد

بیک یک پایه بر سر می‌توان شد


چنان اَوجی که دارد عشق جان سوز

کس آنجا کی رسد آخر بیک روز


بدان شاخی که نرسد دستم آنجا

چرا دعوی بود پیوستم آنجا


خیال سحر نتوانم ز سر برد

مرا این کار می‌باید بسر برد


چو این می‌خواهدم دل چون کنم من

وگر خالی شود دل خون کنم من

پدر گفتش که چیزی بایدت خواست

که آن در حضرت عزت بود راست


که گر لایق نباشد آنچه خواهی

ترا آن چیز نبوَد جز تباهی

ز عیسی آن یکی درخواست یک روز

که نام مهتر حقّم درآموز


مسیحش گفت تو این را نشائی

چه خواهی آنچه با آن برنیائی


بسی آن مرد سوگندانش برداد

که می‌باید ازین نامم خبر داد


چو نام مهترش آخر در آموخت

دلش چون شمع ازان شادی برافروخت


مگر آن مرد روزی در بیابان

گذر می‌کرد چون بادی شتابان


میان ره گوی پر استخوان دید

تفکّر کرد و آنجا روی آن دید


که ازنام مهین جوید نشانی

کند از کهترین وجه امتحانی


بدان نام از خدای خویش درخواست

که تا زنده کند آن استخوان راست


چو گفت آن نام حالی استخوان زود

بهم پیوست و پیدا کرد جان زود


پدید آمد یکی شیر از میانه

که آتش می‌زد از چشمش زبانه


بزد یک پنچه و آن مرد را کُشت

شکست از پنجهٔ او مرد را پُشت


بخورد آنگه بزاری در زمانش

میان ره رها کرد استخوانش


هم آنجا کاستخوان شیر نر بود

شد آن گَو ز استخوان مرد پُر زود


چو بشنید این سخن عیسی بر آشفت

زبان بگشاد با یاران چنین گفت


که آنچ آنرا کسی نبوَد سزاوار

ز حق خواهد نباشد حق روادار


ز حق نتوان همه چیز نکو خواست

که جز بر قدرِ خود نتوان ازو خواست


تو گر شایستگی باخویش داری

هر آن چیزی که خواهی بیش داری


چه گر کار تو زاری و دعا است

ولیکن کار او محض عطا است


چه علّت در میان آری پدیدار

که خود بخشد اگر باشد خریدار

مگر نمرود را چون هشتصد سال

برآمد تیره شد حالی برو حال


اگرچه ازتکبّر پیل تن بود

ولی یک پشّه او را راه زن بود


یقینش شد که چون انکار کردست

خدای این پشّه را بر کار کردست


بابرهیم گفت او کآشکارست

که اکنون گنج من بیش از هزارست


همه پُر زرِّ سرخست و جواهر

بتو بخشم دعائی گوی آخر


که تا از فضل و رحمت حق تعالی

دهد از نور ایمانم کمالی


خلیل آنجا نهادش روی بر خاک

زبان بگشاد کای دارندهٔ پاک


ز دل برگیر قفل این بیخبر را

بجنبان سلسله بگشای در را


بایمان تازه گردان جان مستش

بفضل خود ممیران بت پرستش


خطاب آمد زحضرت کای پیمبر

تو فارغ شو ازو و رنج کم بر


که ما را نیست ایمان بهائی

که هست این گوهر ایمان عطائی


که چون خواهیم فرمانی درآید

ز ترسائی مسلمانی برآید


بزرگانی که استغناش دیدند

نه شب خفتند و نه روز آرمیدند


چو کور از نقطهٔ اسرار بودند

همه سرگشته چون پرگار بودند


چو کس را از دم آخر خبر نیست

ازان دم حصّه جز خوف و خطر نیست

یکی ترسا میان بسته بزنّار

به پیش بایزید آمد ز بازار


مسلمان گشت و کرد از شک کناره

پس آنگه کرد آن زنّار پاره


چو ببرید آن مسلمان گشته زنّار

بسی بگریست شیخ آنجایگه زار


یکی گفتش که شیخا چون فتادی

بگریه زانکه هست این جای شادی


چنین گفت او که بر من گریه افتاد

که چون باشد روا کز بعد هفتاد


گشاید بندِ زنّار از میانش

بیکدم سود گرداند زیانش


گر آن زنّار بندد بر میانم

چه سازم چون کنم، گریان ازانم


گر این زنّار کین دم کرد پاره

ببندد دیگری را چیست چاره


اگر زنّار بگسستن خطا نیست

چرا زنّار بر بستن روا نیست


هزاران زهره و دل آب و خونست

که تا بیرون شود این کار چونست


گر آنجا هیچ قدری داشتی جان

نبودی موت انسان قتل حیوان


اگر سر تا بگردون برفرازی

وگر خود را وطن در چاه سازی


وگر سر بشکنی ور سرکشی باز

نه انجامت بگرداند نه آغاز


ترا گر بی سری ور سرفرازی

بیک نرخ آیدم در بی نیازی

یکی دیوانهٔ گریان و دل سوز

شبی در پیش کعبه بود تا روز


خوشی می‌گفت اگر نگشائیم در

بدین در همچو حلقه می‌زنم سر


که تا آخر سرم بشکسته گردد

دلم زین سوز دایم رسته گردد


یکی هاتف زبان بگشاد آنگاه

که پُر بت بود این خانه دو سه راه


شکسته گشت آن بتها درونش

شکسته گیر یک بت از برونش


اگر می بشکنی سر از برون تو

بتی باشی که گردی سرنگون تو


درین راه ازچنین سر کم نیاید

که دریا بیش یک شبنم نیاید


بزرگی چون شنید آواز هاتف

بدان اسرار شد دزدیده واقف


بخاک افتادو چشمش خون روان کرد

بسی جان از چنین غم خون توان کرد


چو با او هیچ نتوانیم کوشید

نمی‌باید بصد زاری خروشید

چنین نقلست کایّوب پیمبر

که عمری در بلائی بود مضطر


هم از گرگان دنیا رنج دیده

هم از کِرمان بسی سختی کشیده


درآمد جبرئیل و گفت ای پاک

چه می‌باشی، بنال از جان غمناک


که گر باشد ترا هر دم هلاکی

ازان حق را نباشد هیچ باکی


اگر عمری صبوری پیش آری

نهٔ حق گر صبوری بیش داری


چنان تقدیر گردانست پرگار

زوَی کس نیست یک نقطه خبردار


نه دل از دل خبر دارد نه جان هم

ولی کاری روان بی این و آن هم

چنین گفتست آن شمع دلفروز

همه دان یوسف همدان یکی روز


که یوسف را چنین گفتند احرار

که ای کرده زلیخا را دل افگار


زنی شد عاجز و بی یار مانده

زبی تیماریت بیمار مانده


ببردی دل ازو در زندگانی

اگر بازش دهی دل می‌توانی


چنین گفت آنگهی یوسف که هرگز

نبردم من دل آن پیر عاجز


نه ازدل بردن او هستم آگاه

نه هم جستم بقصد دلبری راه


مرا نه با دل او کار بودست

نه در من هرگز این پندار بودست


مرا گوئی که اکنون بیست سالست

که دل گُم کرده‌ام این خود محالست


کسی کو از دل خود نیست آگاه

چگونه در دل دیگر برد راه

عزیزی از زلیخا کرد درخواست

که چون یوسف ببردت دل بگو راست


که گر این دل تو داری می‌کنی ناز

اگر می‌خواهی از یوسف تو دل باز


زلیخا خورد سوگندی قوی دست

که گر موئیم از دل آگهی هست


نمی‌دانم دلم عاشق چرا شد

وگر عاشق شد او باری کجا شد


چو یوسف هیچ دل محکم ندارد

زلیخا نیز این دل هم ندارد


چو نه این یک نه آن بر کار بودست

نه این دلبر نه آن دلدار بودست


کنون این دل کجا شد در میانه

چه گویم زین طلسم و این بهانه


زهی چوگان که گوئی را چنان کرد

که از مشرق سوی مغرب دوان کرد


پس آنگه گفت هان ای گوی چالاک

بهش رَو تا نیفتی در گَو خاک


که گر تو کژ روی ای گوی در راه

بمانی تا ابد در آتش و چاه


چو سیر گوی بی چوگان نباشد

گناه از گوی سرگردان نباشد


اگرچه آن گنه نه کردن تست

ولیکن آن گنه درگردن تست

بزرگی گفت ازل همچون کمانست

هزاران تیر هر دم زو روانست


ز دیگر سو ابد آماجگاهی

نه زین سو و نه زان امکانِ راهی


همی هر تیر کآید از کمان راست

عنایت بود تیر انداز را خواست


ولی هر تیر کآید کوژ از راه

همی بر تیر نفرین بارد آنگاه


ازین حالی عجبتر می‌ندانم

دلم خون گشت دیگر می‌ندانم

چنین گفتست بوبکر سفاله

که با او هست پیوسته حواله


همی گویند در آبم نشانده

که هرگز تر مگرد ای باز مانده


که گرچه غرقهٔ امّا چنانی

که گر تر گردی از تر دامنانی


مشو تر گر چه در آبی همیشه

درین معرض چه سنجد شیر بیشه


که داند تا درین اندوه مردان

چگونه زار در خونند گردان


اگر این درد بودی حاصل تو

جهانی خون گرفتی ازدل تو

در آن ویرانه شد محمود یک روز

یکی دیوانهٔ را دید پر سوز


کلاهی از نمد بر سر نهاده

بدو نیک جهان بر در نهاده


بر او چون فرود آمد زمانی

تو گفتی داشت اندوه جهانی


نه یک لحظه سوی سلطان نظر کرد

نه از اندوه خود یک دم گذر کرد


شهش گفتا که چه اندوه داری

که گوئی بر دلت صد کوه داری


زبان بگشاد مرد از پردهٔ راز

که ای پرورده در صد پردهٔ ناز


گرت هم زین نمد بودی کلاهی

ترا بودی درین اندوه راهی


ولیکن در میان پادشائی

چه دانی سختی و درد جدائی


که مومی با عسل خفته بصد ناز

نه از آتش خبر دارد نه از گاز


ولی هرگه که از وی شمع سازند

ز سوزش روشنی جمع سازند


چو اشک از آتش آید افسر او

بداند آنچه آید بر سر او


تو هم این دم نهٔ از خویش آگاه

ولی آن دم که برگیرندت از راه


بهر یک یک نفس روشن بدانی

که مُرده بودهٔ در زندگانی

درختی سبز را ببرید مردی

برو بگذشت ناگه اهل دردی


چنین گفت او که این شاخ برومند

که ببریدند ازو این لحظه پیوند


ازان ترّست و تازه بر سر راه

که این دم زین بریدن نیست آگاه


هنوزش نیست آگاهی ز آزار

شود یک هفتهٔ دیگر خبردار


ز حال خود خبر نه این زمانت

ولی چون بر لب آید مرغ جانت


بدام از دانه بینی مرغ جان را

که این دانه دهد مرغی چنان را


چو آدم مرغ جان را داد دانه

بیفتاد از بهشت جاودانه


ولی آدم اگر گندم نخوردی

همی مردم بجز مردم نخوردی


ز تو گر مرغ و حیوان می‌گریزند

چو زیشان می‌خوری زان می‌گریزند

حسن یک روز رفت از بصره بیرون

به پیش رابعه آمد بهامون


بسی بُز کوهی و نخچیر و آهو

بگردش صف زده بودند هر سو


حسن را چون ز راهی دور دیدند

ز پیش رابعه یک سر رمیدند


حسن چون دید آن در وی اثر کرد

زمانی غیرتش زیر و زبر کرد


بصدق از رابعه پرسید آنگاه

که از بهر چه حیوانات این راه


ز تو نگریختند از من رمیدند

مگر با خود مرا نااهل دیدند


ازو پس رابعه پرسید رازی

که چه خوردی تو گفتا پی پیازی


درین ساعت مرا ای پاک خاطر

پیازی بود و اندک پیه حاضر


بخون دل یکی پیه آبه کردم

درین دم کآمدم بیرون بخوردم


چو از وی رابعه بشنید این راز

بر آورد ای عجب مردانه آواز


که خوردی پیه این مُشتی پریشان

چگونه از تو نگریزند ایشان


اگر کم خوردنی باشد چو مورت

بود کم خوردن کرمان گورت


اگر هر روز یک خرما کنی قوت

مسلم مانی از کرمان تابوت


چو کِرمانت برای بند بندست

بیک خرما ازین کرمان پسندست


چنین تو پشتِ کِرم از آب ونانی

شکم پر کرده در پهلو ازانی


نهٔ بی مبرز و بی مطبخ ای مرد

دلت نگرفت ازین دو دوزخ ای مرد


ز یک دوزخ بدیگر دوزخ آئی

که از مبرز بسوی مطبخ آئی


چو نشکیبی دمی از لوت و از لات

بسودا چند پیمائی خیالات


ترا گفتند جان را ده طهارت

تو تن را می‌کنی دایم عمارت


به باطن حرمتت باید همیشه

که جز خدمت بظاهر نیست پیشه


کسی گفت آتشی درخویشتن زن

چو خوردی لقمهٔ بنشین و تن زن

بموسی گفت حق کای مرد اسرار

چو تنها می‌نشینی دل نگه دار


وگر با خلق باشی مهربان باش

در آن ساعت نگه دار زبان باش


وگر در ره روی سر پیش می‌دار

نظر بر پیش چشم خویش میدار


وگر ده سفره پیش آرند خلقت

نگه می‌دار آنجا نیز حلقت


چو تو بس بی طعام ناتمامی

میان در بسته از بهر طعامی


چنان کان طفل حیران می درآید

برزقش شیر پستان می‌فزاید


همی کان طفل را تقدیر کردند

برزقش در دو پستان شیر کردند


چو با تو رزق دایم همبر افتاد

چرا این خلق در یکدیگر افتاد


همه سوداست ای سودائی آخر

همی سودا چه می‌پیمائی آخر


اگر تو عاقلی سودا بینداز

تو امروزی غم فردا بینداز

یکی دیوانه در بغداد بودی

که نه یک حرف گفتی نه شنودی


بدو گفتند ای مجنون عاجز

چرا حرفی نمی‌گوئی تو هرگز


چنین گفت او که حرفی با که گویم

چو مردم نیست پاسخ از که جویم


بدو گفتند خلقی کین زمانند

نمی‌بینی که جمله مردمانند


چنین گفت او نه اند این قوم مردم

که مردم آن بود کو از تعظم


غم دی و غم فرداش نبود

ز کار بیهده سوداش نبود


غم ناآمده هرگز ندارد

ز رفته خویش را عاجز ندارد


غم درویشی و روزیش نبود

بجز یک غم شبانروزیش نبود


که غم در هر دو عالم جز یکی نیست

یقینست آنچه می‌گویم شکی نیست


گرت امروز از فردا غمی هست

بنقد امروز عمرت دادی از دست


مخور غم چون جهان بی‌غمگسارست

وگر غم می‌خوری هر دم هزارست


خوشی در ناخوشی بودن کمالست

که نقد دل خوشی جُستن محالست


چه خواهد بود آخر زین بتر نیز

که صد غم هست و می‌آید دگر نیز


ازان شادی که غم زاید چه خواهی

وجودی کز عدم زاید چه خواهی


ترا شادی بدو باید وگر نه

غم بی دولتی می‌خور دگر نه


بدو گر شاد می‌باشی زمانی

تو داری نقد شادی جهانی


وگرنامش نگوئی یک زمان تو

چه بدنامی براندی بر زبان تو