گزيده اي از ضرب المثل های ايرانی و ریشه های آن

با درود به همه شما خوبان
دوستان عزیز بر آن شدم تا در این مجال با یاری شما خوبان به موضوعی بپردازم که در فرهنگ کهن این دیار ریشه ها دارد اما از بد روزگار و به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شده است . ضرب المثل های نغز پارسی گاهی در حین کوتاهی به اندازه کتابی پر مغز و محتوا است و در ارتباطات محاوره ای می توان از آن برای پاسخی کوتاه اما کامل استفاده برد . امید آن دارم تا شما عزیزان اگر فرصتی برایتان مهیا بود در این مقوله یاریم بفرمایید .

ارادتمند شما عزیزان عماد

آب زیر کاه به کسانی اطلاق می شود که زندگی و حشر و نشر اجتماعی خود را بر پایه مکر و غدر و حیله بنا نهند و با صورت حق به جانب ولی سیرتی نامحمود در مقام انجام مقاصد شوم خود برآیند. این گونه افراد را مکار و دغلباز نیز می گویند و ضرر خطر آنها از دشمن بیشتر است. زیرا دشمن با چهره و حربه دشمنی به میدان می آید، در حالی که این طبقه در لباس دوستی و خیرخواهی خیانت می کنند.

اکنون باید دید در این عبارت مثلی، آبی که در زیر کاه باشد چگونه ممکن است منشأ زیان و ضرر شود.

آب زیر کاه از ابتکارات قبایل و جوامعی بود که به علت ضعف و ناتوانی جز از طریق مکر و حیله یارای مبارزه و مقابله با دشمن را نداشته اند. به همین جهت برای آنکه بتوانند حریف قوی پنجه را مغلوب و منکوب نمایند، در مسیر او باتلاقی پر از آب حفر می کردند و روی آب را با کاه و کلش طوری می پوشانیدند که هیچ عابری تصور نمی کرد "آب زیر کاهی" ممکن است در آن مسیر و معبر وجود داشته باشد. باید دانست که ایجاد این گونه باتلاقهای آب زیرکاه صرفاً در حول و حوش قرا و قصبات مناطق زراعی امکان پذیر بود، تا برای عابران وجود کاه و کلش موجب توهم و سوءظن نشود و دشمن با خیال راحت و بدون دغدغه خاطر و سرمست از باده غرور و قدرت در آن گذرگاه مستور از کاه و کلش گام بر می داشت وی در درون آب زیر کاه غرقه می شد.



آب زیر کاه در قرون و اعصار قدیمه جزء حیله های جنگی بود و سپاهیان متخاصم را از این رهگذر غافلگیر و منکوب می کردند.


البته این حیله جنگی در مناطق باتلاقی و نقاطی که شالیزاری داشت - مانند گیلان و مازندران - بیشتر معمول و متداول بود تا همان طوری که گفته شد، موجب سوءظن دشمن نگردد. طریقه اش این بود که در مسیر قشون مهاجم باتلاقهای پراکنده و متعدد و کم عرض حفر می کردند و روی باتلاقها را با کاه و کلشن می پوشانیدند. بدیهی است عبور از این مناطق موجب می شد که قسمت مقدم مهاجمین یعنی پیشتازان و سوارکاران در باتلاقهای سرپوشیده فرو روند و پیشروی آنها دچار کندی شود تا برای مدافعان فرصت و امکان آمادگی و تجهیز سپاه فراهم آید. فی المثل اسپهبد فرخان بزرگ، فرزند دابویه، معاصر عبدالملک مروان، که بعد از پدر بر مسند حکومت طبرستان نشست و از گیلان تا نیشابور را در حیطه تصرف آورده بود؛ برای جلوگیری از عصیان و سرکشی دیلمی ها و سایر طاغیان و سرکشان: «از آمل تا دیلمستان چنان به اصطلخ (گویش مازندرانی به معنی استخر) و خندق و مثل هذا استوار گردانید که جز پیاده را عبور ممکن نبودی».

لغت مرکب آتش بیار در اصطلاح عامه کنایه از کسی است که در ماهیت دعوی و اختلاف وارد نباشد بلکه کارش صرفاً سعایت و نمامی و تشدید اختلاف بوده و فطرتش چنین اقتضا کند که به قول امیر قلی امینی: «میان دو دوست یا دو خصم سخن چینی و فتنه انگیزی کند».

این مثل که به ظاهر ساده می آید چون سایر امثال و حکم ریشه تاریخی دارد و شرح آن بدین قرار است:

همان طوری که امروز دستگاه جاز عامل اساسی ارکستر موسیقی بشمار می آید، در قرون گذشته که موسیقی گسترش چندانی نداشت، ضرب و دف، ابزار کار اولیه عمله طرب محسوب می شد. هر جا که می رفتند آن ابزار را زیر بغل می گرفتند و بدون زحمت همراه می بردند. عاملان طرب در قدیم مرکب بودند از: کمانچه کش، نی زن، ضرب گیر، دف زن، خواننده، رقاصه و یک نفر دیگر بنام « آتش بیار یا دایره نم کن » که چون از کار مطربی سررشته نداشته وظیفه دیگری به عهده وی محول بوده است. همه کس می داند که ضرب و دف از پوست و چوب تشکیل شده است. پوست ضرب و دف در بهار و تابستان خشک و منقبض می شود و احتیاج دارد که هر چند ساعت آنرا با "پف نم" مرطوب و تازه کنند تا صدایش در موقع زدن به علت خشکی و انقباض تغییر نکند. این وظیفه را دایره نم کن که ظرف آبی در جلویش بود و همیشه ضرب و دف را نم می داد و تازه نگاه می داشت، بر عهده داشت. اما در فصول پائیز و زمستان که موسم باران و رطوبت است، پوست ضرب و دف بیش از حد معمول نم بر می داشت و حالت انبساط پیدا می کرد. در این موقع لازم می آمد که پوستها را حرارت بدهند تا رطوبت اضافی تبخیر شود و به صورت اولیه درآید.

شغل دایره نم کن در این دو فصل عوض می شد و به آتش بیار موسوم می گردید. زیرا وظیفه اش این بود که به جای ظرف آب که در بهار و تابستان به آن احتیاج بود، منقل آتش در مقابلش بگذارد و ضرب و دف مرطوب را با حرارت آتش خشک کند. با این توصیف به طوری که ملاحظه می شود، آتش بیار یا دایره نم کن، که اتفاقا هر دو عبارت به صورت امثله سائره درآمده است؛ کار مثبتی در اعمال طرب و موسیقی نداشت. نه می دانست و نه می توانست ساز و ضرب و دف بزند و نه به آواز و خوانندگی آشنایی داشت. مع ذالک وجودش به قدری مؤثر بود که اگر دست از کار میکشید، دستگاه طرب میخوابید و عیش و انبساط خاطر مردم منقص می شد.

افراد ساعی و سخن چین عیناً شبیه شغل و کار همین آتش بیارها و دایره نم کن ها را دارند؛ که اگر دست از سعایت و القای شبهات بردارند، اختلافات موجود خود به خود و یا بوسیله مصلحین خیر اندیش مرتفع می شود. ولی متأسفانه چون خلق و خوی آنها تغییر پذیر نیست، و از آن جهت که لهیب آتش اختلاف را تند و تیز می کنند، آنها را به « آتش بیار » تشبیه و تمثیل می کنند. چه در ازمنه گذشته که دستگاه طرب (غنا) از نظر مذهبی بیشتر از امروز مورد بی اعتنایی بود، گناه اصلی را از آتش بیار می دانستند و مدعی بودند که اگر ضرب و دف را خشک و آماده نکند دستگاه موسیقی و غنا خود به خود از کار می افتد و موجب انحراف اخلاقی نمی شود.

این مثل سائره در مورد افرادی به کار می رود که سخت خشمگین شوند و حالتی غیر ارادی و دور از عقل و منطق یه آنها دست دهد. در چنین مواقعی چهره شخص پرچین و سرخگونه می شود، رگهای پیشانی و شقیقه ورم میکند، فریادهای هولناک می کشد و خلاصه اعمال و رفتاری جنون آمیز از او سر می زند.

اما ریشه و علت تسمیه این ضرب المثل:

کوره آهنگری که در قدیم با ذغال سنگ و زغال چوب و در عصر حاضر با برق و نفت و گاز روشن می شود، برای جدا کردن آهن از سنگ و گداختن آهن به کار می رود. در کوره، آهن را تا آن اندازه حرارت می دهند که به صورت مذاب درآید و از آهن مذاب برای ساختن آلات و ابزار زندگی استفاده می کنند.

برای گداختن آهن رسم و قاعده برای آن است که درجه حرارت کوره آهنگری را تدریجاً بالا می برند تا آهن سرد به تدریج حرارت بگیرد و گذاخته و مذاب گردد. چه آهنها بعضاً این خاصیت را دارند که چنانچه غفلتاً در معرض حرارت شدید و چند صد درجه قرار گیرند، سخت گداخته می شوند و با صداهای مهیبی منفجر شده از «از کوره در میروند» یعنی به خارج پرتاب می شوند. افراد سربع التأثر و عصبی مزاج اگر در مقابل حوادث غیر مترقبه قرار گیرند، آتش خشم و غضبشان چنان زبانه می کشد که به مثابه همان آهن گداخته از کوره اعتدال خارج می شوند و اعمالی غیر منتظره از آنها سر می زند که پس از فروکش کردن و اطفای نایره غضب از کرده پشیمان می شوند و اظهار ندامت می کنند.

غرض از تمهید مقدمه بالا این است که چون اعمال غیر طبیعی و غیر ارادی ناشی از افراد عصبی مزاج، با انفجار و از کوره در رفتن آهن گداخته تشابه دارد؛ لذا اصطلاح از کوره در رفتن در مورد افراد تندخو و خشمگین که قدرت توانایی کنترل اعصاب را ندارند معانی و مفاهیم مجازی پیدا کرده است.

افراد متملق و چاپلوس را به این نام و نشان می خوانند و بدین وسیله از آنان و رفتار خفت آمیزشان به زشتی یاد می کنند.

اما ریشه تاریخی آن:

آنچه که مخصوصاً در آشپزان سرخه حصار در زمان ناصرالدین شاه قابل توجه بود و برای شناخت متملقان و چاپلوسان ریاکار که در هر عصر و زمان به شکل و هیئتی خودنمایی می کنند، آموزندگی داشت، موضوع سبزی پاک کردن و بادنجان دور قاب چیدن از طرف وزرا و امرا و رجال قوم بود که با این عمل و رفتار خویش، بی مزگی در امر تملق و چاپلوسی را تا حد پستی و دنائت طبع می رسانیدند.

دسته دوم کسانی بودند که در امر طبخ و آشپزی مطلقاً چیزی نمی دانستند و کاری از آنها ساخته نبود. این عده که در صدر آنها صدراعظم قرار داشت، دو وظیفه مهم و خطیر بر عهده داشته اند: یکی آنکه چهار زانو برزمین بنشینند و مثل خدمه های آشپزخانه بادنجانها را پوست بکنند. دیگر آنکه این بادنجانها را پس از پخته شدن در دور و اطراف قابهای آش و خورش بچینند.

شادروان عبدالله مستوفی مینویسد: «من خود عکسی از این آشپزان دیده ام که صدراعظم مشغول پوست کندن بادنجان و سایرین هر یک به کاری مشغول بودند.» این آقایان رجال و بزرگان کشور طوری حساب کار را داشتند که بادنجانها را موقعی که شاه سری به چادر آنها میزد به دور قاب میچیدند و مخصوصاً دقت و سلیقه به کار می بردند که بادنجانها را به طرزی زیبا و شاه پسند دور قابها بچینند تا مسرت خاطر ناصرالدین شاه فراهم آید و نسبت به مراتب اخلاص و چاکری آنان اظهار تفقد و عنایت فرماید.

دکتر فووریه طبیب مخصوص ناصرالدین شاه مینویسد: «... ناصرالدین شاه من را هم دعوت کرد که در این آشپزان شرکت کنم. منهم اطاعت کردم و در جلوی مقداری بادنجان نشستم و مشغول شدم که این شغل جدید خود را تا آنجا که می توانم بخوبی انجام دهم. در همین موقع ملیجک(1) به شاه گفت بادنجانهایی که به دست یک نفر فرنگی پوست کنده شود، نجس است. شاه امر را به شوخی گذراند و محمدخان پدر ملیجک تمام بادنجانهایی را که من پوست کنده بودم جمع کرد و عمدتاً آنها را با نوک کار بر میچید تا دستش به بادنجانهایی که دست من به آنها خورده بود نخورد. بعد بادنجانها و سینی و کارد را با خود بیرون برد.»

در هر صورت اصطلاح بادنجان دور قاب چین از آن تاریخ ناظر بر افراد متملق و چاپلوس گردیده، رفته رفته به صورت ضرب المثل در آمده است.

مشاركت آن دو نفر دوامی ‌نخواهد داشت. مأخذ : دربین زارعان خرده پا و ضعیف رسم است كه با همسایه زمین خود آب را به نوبت از مَمَری (‌جوی ) كه مشتركاً احداث كرده‌اند به زمین خود ببرند. این كار از چند نظر صرفه‌جویی است، زیرا اگر هر كدام بخواهند برای بردن آب به زمین خود مَمَری احداث كنند، علاوه بر هزینه احداث، مقدار مصرف زمین دو برابر خواهد بود. سود دیگر این اشتراك مربوط به آبی است كه آبخور جوی می‌شود. شبیه به این مثل، مثل " آب و گاوشان یكی است " می‌باشد.

از او نباید ترسید، مهابتی ( هیبتی ) ندارد، دلیلی وجود ندارد كه از او هراس داشته باشیم.

مأخذ: درزمان قدیم، نه چندان دور، در ایران صاحب منصبان نظامی ‌به تقلید از نظامیان روس كه كلاه پشمی ‌به سر داشتند، كلاه پشمی‌ پوستی بر سر می‌گذاشتند و از آن جایی كه نظامیان مأمور نظم ونسق هستند، وقتی از دور پیدا می‌شدند مردم خود را جمع و جور می‌كردند كه مورد مؤاخذه واقع نشوند، و اگر آن صاحب منصب نظامی ‌افسر نبود به هم می‌گفتند : این كه افسر نظامی‌ نیست، كلاهش پشم ندارد.

هر كس این مثل را بشنود فوراً به ذهنش خطور می‌كند كه مربوط به زاغ پسر یا دخترخاله كلاغ است كه او را با چوب زده‌اند و فراری داده‌اند؛ اما درك بنده از این مثل چنین است: زاغ نام دیگر زاج است. علاوه بر این كه مردم بیشتر شهرستان‌ها به همین نام زاغ (‌زاج ) را می‌شناسند در فرهنگنامه‌ها هم به همین معنی آمده است.


زاغ (‌زاج ) نوعی نمك است كه انواع مختلفی دارد:( سیاه، سبز، سفید وغیره ) زاغ سیاه بیشتر به مصرف رنگ نخ قالی و پارجه و چرم می‌رسد. اگر كسی ببیند كه نخ یا پارچه یا چرم همكارش خوش رنگ‌تر یا شفاف و براق‌تر از كارهای خودش است، درصدد بر می‌آید كه در موقع مقتضی خود را به ظرفی كه زاغ در آن حل شده برساند و چوبی در آن بگرداند و با دیدن و بوئیدن، بلكه پی ببرد كه در آن زاغ چه اضافه كرده‌اند یا نوع و مقدار و نسبت تركیبش با آب یا چیز دیگر چیست. ضمناً در مورد اشخاص چشم سبز هم چشم زاغ یا زاغول گویند.

كار او دیگر اصلاح پذیر نیست، چون بسیار خراب است، بیشتر در مورد ورشكست شده‌ای گویند كه با كمك دوستان هم نمی‌تواند باز به سركار خود برگردد، یعنی خرابی كار بیشتر از این حد است. در موارد مشابه نیز كاربرد دارد. مأخذ: لازم است كه اول معنی واژه " بارگه " را بدانیم : بارگه در تداول آباده و صُغاد سد كوچكی است كه چون آبیار بخواهد آب را سوی دیگربفرستد، ماسه و شن و ریگ آن طرف جوی را كه باید آب برود با بیل بر می‌دارد و به سمتی كه نباید آب برود می‌ریزد. در این موقع حساس، چابكی و جلدی لازم دارد. چون این كار باید سریع انجام شود، یعنی از وقتی كه میرآب اعلام می‌كند، دیگر جریان آب به حساب مَمَر دوم كه سد آن برداشته شده است، خواهد بود. گاهی زارعان در این موقع اگر سنگی بزرگ و امثال آن را بیابند از آن استفاده می‌كنند، ولی برخی وقت‌ها به سبب فشار زیاد آب یا از چابكی لازم برخوردار نبودن، موجب می‌شود كه آب را نتوانند بگردانند. در این زمان است كه " بارگه " را آب می‌برد و دیگر كار یك نفر نیست كه بتواند آب را برگرداند ( واژه بارگه را مردم كرمان " گرگه " و كردان " ورگال " گویند.)

كاربرد این مثل در امثال و حكم دهخدا چنین است: دخالت در كار كسی كردن،ازكسی بدگویی كردن؛ اما در تداول صغاد و آباده فارس باری پیدا كردن بهانه به منظور آسیب رساندن به كسی در كارش، تجسس كردن و دنبال نقطه ضغف یافتن علیه كسی به كار می‌رود. به باور نگارنده، به حریم و حرم كس ناجوان مردانه واردشدن و طبعاً برای راحت بودن از دم پایی مرد صاحب خانه استفاده كردن.

همه اسرار و اصطلاحات خود را فاش كردن، كلیه دانسته‌های خود را بیان كردن، حساب خود را با صداقت پس دادن.
مأخذ: در قدیم كه هنوز رادیو و تلویزیون وارد بازار نشده بود، بازار خنیاگران از رونق بیشتری برخوردار بود. مطربان یا خنیاگران در هر شهری چند گروه و دسته بودند كه هرگروه برای خود رئیس و بزرگتری داشتند. افراد این گروه‌ها هر یك نقشی داشتند یكی دایره (‌دف) و یكی تنبك و دیگری تار یا كمانچه می‌نواخت، جوانانی هم بودند كه در لباس خود یا لباس زنانه هنر رقص را در مجالس عروسی و جشن اجرا می‌كردند.

درمجالس طرب رسم بر این بود كه چون اهل مجلس از هنرنمایی كسی خوششان می‌آمد به آنها انعام می‌دادند. در پایان مجلس گروه خنیاگران به دستور رئیس خود، دایره‌ای در وسط می‌گذاردند و دورآن می‌نشستند و آنچه انعام گرفته بودند از جیب و بغل خود در می‌آوردند و روی آن دایره می‌ریختند. سپس رئیس آنها آن پول‌ها را شمارش می‌كرد و سهم هریك را می‌داد. این بود معنی همه را روی دایره ریختن.

هر موجودی رشد و گرایش وترقی‌اش در جهتی است، هر انسانی با توجه به استعداد و سلیقه و منش خود به چیزی می‌گراید، یكی به طرف عرفان و معنویات دیگری در جهت مادیات، یكی به سوی علم و كسب كمال و دیگری دنبال جمع كردن مال می‌رود، كار مورد علاقه خود را توسعه و ترقی می‌دهد. همچنان كه ماهی كه زندگیش در دریاست، رشد ونموش به طرف سرمی‌گراید و سرش بزرگ می‌شود. همچنین نی این گیاه قلم مانند " كاواك " دركنار دریا و رودخانه می‌روید و ازقسمت پایین، طرف ریشه كلفت و قوی می‌شود. بعضی نویسندگان واژه " نی " را به معنی " نی كه معنی منفی می‌دهد " گرفته‌اند و درنتیجه این مصراع حضرت مولوی را به صورتی دیگر نوشته‌اند. علاوه بر آنچه معروض افتاد و مضافاً بر این كه مولوی واژه " نی " را زیاد در اشعار و ابیات خود ‌آورده است. وقتی موردی را مسلم و روشن گفته است لزومی‌ به تأكید بی‌مورد كه از فصاحت كلام كم شود نیست. یعنی وقتی گفته شد راست نیازی نیست كه در ادامه بگوییم نه چپ، یاوقتی شفاف گفته شود شب نیازی نیست كه در ادامه گفته شود نه روز.

زیر سلطه و نفوذ كسی چنان قرار گرفتن كه اگر بخواهد بتواند چون پنبه دم كمان حلاج او را له و ضایع كند. این عبارت مثلی ناظر برمثل:" پنبه كسی را زدن". مأخذ: چك افزار چوبی تخماق مانندی است كه حلاجان برای زدن و حلاجی كردن پنبه آن را بر زه كمان كه مماس بر توده پنبه است می‌نوازند تا كمان ضمن آهنگ بنگ بنگ خود پنبه را از مواد متفرقه و زائد جدا و تصفیه كند. به این مضراب مردم شیراز و كرمان و آباده و صغاد" چك " گویند. در برهان قاطع نیز به معنی مشته حلاجان و معنی مشته حلاجان را افزاری كه ندافان و حلاجان بر زه كما زنند تا پنبه حلاجی شود ضبط كرده است.

پیشرفت كار به مانع ومشكل برخورد كردن. مأخذ : گور بر وزن موز و معرب آن جوز و به معنی گردو است، و گره گوزی یا گره جوزی نوعی گره است كه در قدیم بین روستاییان و عشایر زیاد معمول بود، این گره با پیچیدن نخ به طریق ویژه خود گلوله‌ای مانند گردو ساخته می‌شد كه برای استفاده دكمه لباس‌های پشمی‌ كه عشایر و صحرانشینان با پشم می‌ساختند نصب می‌كردند، گاهی با پوست گردو آن را به رنگ گردو در می‌آوردند كه بسیار زیبا و كاردستی هنرمندانه‌ای بود. این گلوله پیچیده كروی سر نخ آن را چنان استادانه در پیچیدگی نخ‌ها محو می‌كردند كه كسی نمی‌توانست آن را بیابد، گاهی به صورت مسابقه از دیگران می‌خواستند كه سرنخ را پیدا كنند. همین پیدا نشدن سرنخ و كور بودن گره مایه این ضرب المثل شده است.

نظیر تا دستش كار می‌كند دهنش می‌خورد : در مورد كسی آورند كه اندوخته‌ای نداشته باشد و در آمد او از كار روزانه افزون نگردد و هر روز كه كار نكند گرسنه ماند. معنی درست دول ( دَلو ) است. ظرف معمولاً چرمین كه بر طناب و به چرخ مقنی‌ها كه بر سر چاه است نصب می‌كنند، و مقنی دیگر در ته چاه آن را از گِلی كه از كف چاه كنده پر می‌كند و با تكان دادن طناب یا آواز، مقنی كه بالای چاه ایستاده را خبر می‌كند تا آن را بالا بكشد و خالی كند و دول خالی را دوباره به وسیله چرخ چاه پایین بفرستد و همچنان كار ادامه پیدا می‌كند. این گروه زحمتكش با این كار پر رنج ذخیره‌ای ندارند و اگر یك روز ( دولشان تر نشود ) یعنی كار نكنند گرسنه می‌مانند.

روایت شده محکوم به اعدامی را می خواستند اعدام کنند ، در چنین حالی معمولاً از محکوم به مرگ سوال می شود چه آرزویی داری ، چه می خواهی ، چه وصیت یا پیغامی داری؟ محکوم گفت : مرا از این ستون باز کنید و به ستون دیگر بسته ، اعدام کنید.

مأمورین گفتند : تو که باید اعدام شوی چه فرقی بین این ستون و آن ستون است .

محکوم گفت: از این ستون به آن ستون فرج است و همین طور هم شد ، در فاصله ای که محکوم را برای اعدام به ستون دیگر می بردند پیکی تیزرو از راه رسید و دستور آزادی محکوم را ارائه داد و این ضرب المثل در زبان فارسی رایج است که " از این ستون به آن ستون فرج است."

هر گاه کسی در کاری اشکال تراشی کند و طفره برود یا عمداً کار را مشکل کند مَثل فوق در موردش مصداق پیدا می کند.روزی قصابی زمین خورد و پایش شکست. پیش شکسته بندی رفت تا پایش را جا بیاندازد . شکسته بند که آدم بی انصافی بود موقع بستن پای قصاب ، خرده استخوانی لای زخم گذاشت و پایش را بست و گفت : " اگر می خواهی پایت زود خوب شود باید هر روز برای مداوا بیایی." قصاب بیچاره هر روز پیش شکسته بند می رفت و علاوه بر حق العلاج روزی یک ران گوسفند هم به خانه شکسته بند می فرستاد . بدین منوال مدتی گذشت اما پای قصاب خوب نشد که نشد.

از قضای روزگار مسافرتی برای شکسته بند پیش آمد و پسرش که شکسته بندی را پیش او یاد گرفته بود به جای پدر نشست . قصاب هم به روال هر روز به خانه شکسته بند رفت . پسر وقتی زخم را باز کرد خرده استخوانی لای زخم دید و بی خبر از حیله پدر خرده استخوان را از لای زخم برداشت و روی زخم هم مرهم گذاشت و قصاب را روانه کرد به این ترتیب پای قصاب خوب شد و دیگر به خانه شکسته بند نرفت و گوشت هم نفرستاد.

شکسته بند از سفر آمد . سر شام دید از گوشتهای خوبی که قصاب برایشان می فرستاد خبری نیست.

علت را از زنش سئوال کرد زن گفت : " الان چند روز است که قصاب گوشت نمی فرستد ." شکسته بند از پسرش پرسید : " این چند روزی که من نبودم فلان قصاب برای معالجه پیش تو نیامد ؟ " پسر جواب داد : "چرا آمد من هم زخمش را باز کردم دیدم خرده استخوانی لای زخم هست . آن را در آوردم و روی زخم را مرهم گذاشتم و بستم و دیگر قصاب را ندیدم . حتما پایش خوب شده است." شکسته بند با شنیدن این پاسخ بر افروخت و بر سر پسر داد کشید و گفت : " ای پسر نادان آن خرده استخوان را من لای زخم گذاشته بودم تا از قِبِلش استفاده کنم."

می گویند روزی بهلول را به مهمانی دعوت کردند. بهلول با لباس کهنه و مندرس به آن مهمانی رفت و در صدر مجلس نشست. مهمانها یکی پس از دیگری وارد مجلس شدند و آنقدر به بهلول گفنتند : "یک خرده پایین تر، یک خورده پایین تر" تا بهلول دم در نشست و روی کفشهای مهمانها غذا خورد.

بعد از چند روز دوباره بهلول به همان مجلس دعوت شد . این دفعه لباس نو و تازه ای عاریت گرفت و به تن کرد و به مهمانی رفت. از همان اول خودش دم در نشست. اما هر کس از در وارد می شد نگاهی به او می کرد و می گفت: " آقا بهلول چرا اینجا نشسته ای؟ یک خرده بفرمایید بالاتر. " آنقدر بفرمایید بالا، بفرمایید بالا " تکرار شد تا موقع شام خوردن، بهلول در صدر مجلس قرار گرفت.

وقتی شام آوردند و غذاهای الوان را چیدند و همه مشغول غذا خوردن شدند، بهلول آستین لباسش را در بشقاب پلو کرد و مرتب می گفت: " آستین نو بخور پلو " حاضرین مجلس تعجب کردند و از او پرسیدند : " این چه کاری است که می کنی؟ آخر مگر آستین هم غذا می خورد؟ " بهلول در جواب گفت: " من همان شخصی هستم که فلان شب اینجا مهمان بودم و کسی به من اعتنایی نکرد و ناچار دم در غذا خوردم . حالا هم این تشریفات مال من نیست بلکه مال لباس من است و جا دارد که بگویم : " آستین نو بخور پلو " عاقلان مجلس از کرده خود شرمنده شدند و بر شیرین کاریهای بهلول آفرین گفتند.

پادشاهی را مهمی پیش آمد. گفت: اگر این حالت به مراد من برآید چندین درم دهم زاهدان را چون حاجتش برآمد و تشویش خاطرش برفت، وفای نذرش به وجود شرط، لازم آمد.

یکی را از بندگان خاص، کیسه ای درم داد تا صرف کند بر زاهدان.

گویند: غلامی عاقل هشیار بود. همه روز بگردید و شبانگه باز آمد و در مهابوسه داد و پیش ملک بنهاد و گفت: زاهدان را چندان که گردیدم نیافتم.

گفت: این چه حکایت است؟! آنچه من دانم در این ملک چهارصد زاهد است.

گفت: ای خداوند جهان! آن که زاهد است نمی ستاند و آن که می ستاند زاهد نیست.

ملک بخندید و ندیمان را گفت: چندان که مرا در حق خداپرستان ارادت است و اقرار، مر این شوخ دیده را عداوت است و انکار و حق به جانب اوست.

زاهـد که درم گرفت و دینار
زاهدتر ازو یکی به دست آر

روایت کرده اند که مردی گنجشکی را در قفس کرده بود و به بازار آورده ، تا بفروشد. مردی بیامد و آن گنجشک را بخرید و در خانه آورد. مرغ با او در سخن آمد که تو را از کشتن من چه آید ؟ مرا بگذار تا تو را سه سخن آموزم که تو را منفعت کند ؛ ولیکن یک سخن در قفس بگویم و دیگر بر دست تو و سوم بر سر درخت.

پس او را به صحرا برد و گفت : بیار تا چه داری ؟ مرغک او را گفت : هر چه از دست تو بشود ، زینهار تا بر فوات آن تأسف نخوری که باز به نیاید . مرد او را برون کرد گفت : دوم چیست ؟ گفت " زینهار تا سخن محال نشنوی و آن را باور نداری. مرد گفت : پندی خوب است. و او را رها کرد. مرغک بر سر درخت نشست و گفت : نادانی کردی که مرا رها کردی ، که در شکم من گوهری بود بیست مثقال . مرد چون این بشنود از پای در افتاد ، و تأسف بسیار خورد.

گنجشک گفت : سخن من شنیدی و همین ساعت فراموش کردی. اول گفتم که هر چه از دست تو رفت ، بر فوات آن تأسف نخوری. چون از دست تو رفتم ، اگر هزار فریاد کنی باز نیایم ؛ از غم خوردن چه فایده ؟ دوم گفتم سخن محال باور مکن ، و تمامت اعضا و اجزای من ده مثقال نباشد ، گوهری بیست مثقال در شکم من چگونه بود ؟ مرد گفت : سخن سوم بگوی تا مرا فایده باشد . گفت : در حق من احسان کردی و لطف فرمودی ، اکنون آفتابه ای در زیر این درخت است پر زر ؛ بردار و به مصالح خود مصرف کن.

مرد آن جایگه بکاوید و آفتابه زر بیافت. او را گفت : عجب که آفتابه زر در زیر زمین بدیدی و دام در زیر خاک نمی بینی ؟ گفت : تو ندانسته ای، که چون آفریدگار حکمی به نفاذ خواهد رسانید ، به میل غفلت دیده بصیرت بینایان نابینا گرداند تا راه خلاص نبینند. مرد از آن فایده مستظهر و از آن گنج توانگر گشت و به خانه رفت.

تا " هوای نفس" هست ، " ایمان" نیست.

" هوای نفس"، " قفل " این" درگاه" است ، تا این " قفل" شکسته نشود. به " خانه ایمان" ورود نخواهی یافت.

تا هوا تازه ست ایمان تازه نیست کاین هوا جز قفل آن دروازه نیست

تو قرآن را بر طبق " هوی" و " رای خود" تأویل می کنی ، از همین جهت است که معنی حقیقی آن از تو مستور و پوشیده مانده است.

" کار" تو به کار آن" مگس" می ماند که شخصیت برجسته ای برای خود قائل بود و خود را بزرگ می دید و از شراب عجب و کبر ، سرمست و با اینکه " ذره" ای بیش نبود خود را " آفتاب " می شمرد و میگفت:" عنقایی که گفته اند و شنیده اید ، من هستم."

بیچاره "مگس"! بر " برگ کاهی" که بر " بول الاغ" قرار گرفته بود نشسته ، و چون کشتیبان ماهری بر خود می بالید و می گفت: من نام " دریا" و " کشتی" را در کتابها خوانده بودم ، اما نمی دانستم که چیست؟ و چگونه است؟ اکنون می فهمم که این" دریا" و این " کشتی " و من" کشتیبان ماهر" آن هستم.

گفت من دریا و کشتی خوانده ام مدتی درفکر آن می مانده ام

" کشتی " خود را در دریایی که به نظرش خیلی بزرگ بود، می راند و دریا درنظرش بی انتها می نمود.

آری، " عالم" هر کس به اندازه " بینش " او است و " دریای" هر کس به اندازه " چشم" او.

" کسی" که " کلام خداوندی" را تأویل می کند، مثل همان" مگس مغرور" است و " بول" او عبارت از " وهم" و تصوراتش به منزله همان" پر کاه " خواهد بود.



مولوی، ص51

هرگاه صاحب کاری بیشتر از مزدی که به کارگرش می دهد از او توقع داشته باشد و به او اعتراض کند ، کارگر این مثل را می آورد و می گوید: استاد به نرخ دوغت می زنم پنبه ، و قصه آن چنین است:


روزی روزگاری جاقادوزی (1) جرجیق(2) پنبه زنی خود را برداشت و گِرد خانه ها به راه افتاد و فریاد می زد:

"های لحافیه، های لحافیه. جاقا می دوزیم، پنبه می زنیم بانوی خانه داری او را صدا زد و جاقادوز وارد خانه شد. زن یکی دو تا گونی پنبه و پشم که از داخل متکاها و لحافها بیرون آورده بود و به هم چسبیده شده بود آورد و ریخت جلو پنبه زن . پنبه زن جرجیق خود را از غلاف کشید و مشغول زدن پنبه ها شد: "پیک پیک پنبه، پیک پیک پنبه." مرتب پنبه می زد مثل تار ابریشم . و چون صبحانه و ناهار خوبی به او می دادند، بدین منوال کار خوب پیش می رفت.

روز اول و دوم گذشت . اما زن صاحب کار که دیگه از درست کردن غذاهای چرب و نرم خسته شده بود با خودش فکری کرد:" یعنی چه؟ برای یک پنبه زن چه کسی این تشریفات را داده ؟ خوراک یک جاقادوز باید یک چک (3) دوغ یا کشک او (4) باشد. منو ببین که چقدر بی عقلم که هر چه پول داشتم برای این پنبه زن خرج کردم. از این به بعد از ظهر به او، دوغ می دم، شب هم کشک او".

از آن طرف پنبه زن که مرتب پنبه می زد، دید امروز برخلاف دو روز پیش از چای و شربت خبری نیست و زن صاحب کار هم در خانه نیست . نزدیک ظهر شد و زن آمد و تقّی در را به هم زد و گفت: "هر چه گشتم گوشت گیرم نیامد". کاسه ای را پر از دوغ کرد و قدری هم پونه خشکه روی آن ریخت و با یک پیاز و یک دانه خیار و چند تا نون خشک که توی بقچه ای گذاشته بود پیش پنبه زن آورد. پنبه زن هم هیچ صدایش در نیامد، دوغ و نان خشکه را خورد و به امید غذای چرب و نرم مشغول کار شد.

شب که شد زن دوباره مقداری پیاز و کشک او جلو او گذاشت . پنبه زن قدری خورد و سفره را کنار گذاشت و گفت : "تا ببینم ناشتایی چی میاره ." صبح که شد دید یک نون خشک بیات برایش آورد. پنبه زن دید زن به کلی عوض شده، جرجیقش را به دست گرفت و شُلان شُلان (5) مشغول زدن پنبه شد "جرجیق جرجیق پنبه، جرجیق جرجیق پنبه ." زن دید پنبه زن کلی کارش عقب افتاده و مثل دو روز پیش کار نمی کند. پیش پنبه زن رفت و گفت:" تو که روز پیش خوب کار می کردی، چطور شد که یکباره کارت عوض شد ؟ " پنبه زن گفت: "خانم تو که روز پیش غذای خوب می دادی، چطور شد که یکباره عوض شدی ؟ نمی دانستی به نرخ دوغت می زنم پنبه؟"



1- لحاف دوز

2- کمان

3- چارک

4- آب

5- آهسته آهسته

آورده اند که چون کار بقراط حکیم در حکمت بالا گرفت و حکمت خود در بسیط عالم بسط کرد، عزلت اختیار کرد، و در غاری تنها بنشست و روزگار می گذرانید تا پادشاه وقت را علتی پدید آمد و طبیبان از معالجت آن فرو ماندند. پس رسولی به بقراط فرستاد و او را بخواند. بقراط امتناع نمود و نیامد. وزیر او برفت تا مگر به قول او بیاید. چون برفت او را دید در غاری مقام کرده و لباس خود از گیاه ساخته. وزیر او را استدعا کرد. بقراط گفت: من از سر مخالطت مردمان برخاسته ام، عزلت اختیار کرده ام و از این پس گرد پادشاهان نخواهم گشت. هر چند جهد نمود، بقراط به وی التفات نکرد. وزیر برنجید و گفت: اگر تو خدمت ملک توانستی کرد، تو را گیاه نبایستی خورد. بقراط بخندید و گفت: اگر تو گیاه توانستی خورد، خدمت سلطان نبایستی کرد. این کلمه جان حکمت و جان موعظه است؛ که هر که بر خود پادشاه تواند بود، او را بندگی کردن پادشاهان عار آید.

این مثال در مورد کسانی گفته می شود که خود و منافع خویش را بر دیگران ترجیح می دهند.

روزی پسر قاضی شهر ، گربه همسایه شان را کشت .صاحب گربه بدون آنکه قاضی را از این حادثه مطلع کند از قاضی پرسید : "خون گربه بریدنی (1) است ؟ " قاضی گفت :" بله باید پوست آن را کند و از طلا پر کرد و به صاحب آن پس داد." مرد گفت : "خوب ، گربه را پسرت کشته ." قاضی گفت :" به جای زر می توان کاه زرد هم داد. " مرد گفت : " تا به نفع تو بود زر بود حالا که به نفع من است کاه زرد ؟ "

1- آیا خون گربه تاوان دارد.

این ضرب المثل از آنجا باب شد که در زمان قدیم ، شخصی خطایی مرتکب شد ، حاکم دستور داد برای مجازات خطایی که مرتکب شده بود ، یکی از این سه راه را انتخاب کند: یا صد ضربه چوب بخورد ، یا یک من پیاز بخورد ، یا اینکه صد تومان پول بدهد.

مرد گفت:" پیاز را می خورم." یک من پیاز برای او آوردند. مقداری از آن را خورد ، دید دیگر قادر به خوردن بقیه اش نیست. گفت:" پیاز نمی خورم ، چوب بزنید." به دستور حاکم او را برهنه کردند. چند ضربه چوب که زدند بی طاقت شد و گفت:" نزنید ، پول می دهم." او را نزدند و صد تومان را داد . بیچاره هم پیاز را خورد و هم چوب را ، آخر سر صد تومان جریمه را هم داد.

منبع:تمثیل و مثل، سید ابوالقاسم انجوی شیرازی

هركس دنبال كار و معامله‌ای برود و سودی نبرد می‌گویند فلانی حلاج گرگ بوده!
در دهی حلاجی بود كه با كمان حلاجیش پنبه می‌زد و معاش می‌كرد تا اینكه در ده خودش كار و بار كساد شد. به ده دیگری كه در یك فرسخی ده خودشان بود می‌رفت و پنبه می‌زد و عصر به ده خودشان برمی‌‌گشت. یك روز زمستان كه برف آمده بود و حلاج هم برای نان درآوردن مجبور بود به همان ده برود، صبح كمانش را برداشت و راه افتاد نصفه‌‌های راه دو تا گرگ گرسنه به او حمله كردند. مرد حلاج هرچه كمان حلاجی را به دور خودش چرخاند گرگ‌‌ها نترسیدند. فكری كرد و روی دو پا نشست و با چك (دسته) كمان كه روی زه كمان می‌زنند و صدای "په په په" می‌دهد شروع كرد به كمانه زدن. گرگ‌‌ها از صدای كمان ترسیدند و كمی عقب رفتند و ایستادند. تا حلاج كمان را می‌زد گرگ‌‌ها نزدیك نمی‌آمدند اما تا خسته می‌شد و كمان نمی‌زد گرگ‌‌ها حمله می‌كردند. حلاج بیچاره از ترس جانش از صبح تا عصر همانطور كمان می‌زد تا اینكه عصر سواری پیدا شد و گرگ‌‌ها فرار كردند مرد حلاج عصر با دست خالی خسته و وامانده به خانه‌اش آمد. زنش دید كه امروز چیزی نیاورده گفت: "مگه امروز كار نكردی؟" گفت: "چرا، امروز از هر روز بیشتر كار كردم ولی مزد نداشت!" گفت: "چرا مزد نداشت؟" جواب داد: "ای زن من امروز حلاج گرگ بودم!"

می‌گویند: درویشی بود كه در كوچه و محله راه می‌رفت و می‌خواند: "هرچه كنی به خود كنی گر همه نیك و بد كنی" اتفاقاً زنی مكاره این درویش را دید و خوب گوش داد كه ببیند چه می‌گوید وقتی شعرش را شنید گفت: "من پدر این درویش را در می‌آورم".

زن به خانه رفت و خمیر درست كرد و یك فتیر شیرین پخت و كمی زهر هم لای فتیر ریخت و آورد و به درویش داد و رفت به خانه‌اش و به همسایه‌ها گفت: "من به این درویش ثابت می‌كنم كه هرچه كنی به خود نمی‌كنی".

از قضا زن یك پسر داشت كه هفت سال بود گم شده بود یك دفعه پسر پیدا شد و برخورد به درویش و سلامی كرد و گفت: "من از راه دور آمده‌ام و گرسنه‌ام" درویش هم همان فتیر شیرین زهری را به او داد و گفت: "زنی برای ثواب این فتیر را برای من پخته، بگیر و بخور جوان!"

پسر فتیر را خورد و حالش به هم خورد و به درویش گفت: "درویش! این چی بود كه سوختم؟"

درویش فوری رفت و زن را خبر كرد. زن دوان‌دوان آمد و دید پسر خودش است! همانطور كه توی سرش می‌زد و شیون می‌كرد، گفت: "حقا كه تو راست گفتی؛ هرچه كنی به خود كنی گر همه نیك و بد كنی".

این ضرب‌المثل را در مورد كسانی می‌گویند كه اول كاری را با شتاب شروع می‌كنند و در آخر خسته می‌شوند و دست از كار می‌كشند.

روزی یك هولی را می‌بردند نمك بارش كنند، در موقع رفتن پرسیدند هولی كجا می‌روی؟ با شادی گفت: "نمك، نمك، نمك". چون نمك بارش كردند و برگشت، بارش سنگین بود و رنج می‌برد، پرسیدند: "هولی از كجا می‌آیی؟" با بیچارگی و بدبختی گفت: "ن..م...ك، ن...م...ك، ن...م...ك".

مردی بود كه از راه دزدیدن كفن مردگان و فروختن آنها امرار معاش می‌كرد و هركس كه می‌مرد او شبش می‌رفت قبرش را می‌شكافت و كفنش را می‌دزدید. این مرد روزی حس كرد كه تمام عمرش گذشته و پایش لب گور است. پسرش را كه تنها فرزندش بود صدا زد و گفت: "پسرجان من در تمام عمرم كاری كردم كه لعن و طعن همه را به خودم خریدم. هیچكس در این دنیا نیست كه بعد از مردنم ذكر خیری از من بكند. از تو می‌خواهم كاری كنی كه مثل من وقتی پیر شدی از كارهایت پشیمان نشوی و همه ذكر خیر تو را بر زبان داشته باشند". پسر گفت: "پدر! من كاری خواهم كرد كه مردم پدر بیامرزی برای تو هم كه پدرم هستی بدهند". پدر گفت: "نه، دیگر هیچكس پدر بیامرزی برای من نمی‌فرستد" پسر گفت: "گفتم كه كاری می‌كنم تا همه مردم یك صدا ذكر خیرت را بگویند و بگویند خدا پدرت را بیامرزد". از این موضوع چندی گذشت. مرد كفن دزد مرد. مردم او را خاك كردند و رفتند. پسرش شب آمد و كفن او را از تنش درآورد و جسدش را هم بیرون كشید و ایستاده توی قبر نگهداشت. فردای آن روز كه مردم برای خواندن فاتحه به قبرستان آمدند و این وضع را دیدند گفتند: "خدا پدر كفن دزد اولی را بیامرزد. اگر كفن را می‌دزدید مرده مردم را از قبر بیرون نمی‌انداخت".

«آن سبو بشكست و آن پيمانه ريخت» از مثل‌هاي بسيار معروفي است كه داستانش در كتاب وزين كليله و دمنه چنين نقل شده است: «آورده‌اند كه مردي پارسا با بازرگاني ـ كه روغن گوسفند و شهد مي‌فروخت ـ همسايه بود. بازرگان هر روز از بضاعت خويش براي قوت روزانه زاهد چيزي مي‌فرستاد. زاهد از قوت روزانه مرحمتي مقداري را در سبويي مي‌كرد و به كناري مي‌گذاشت. تا اين‌كه سبو پر شد.

روزي از روزها كه به سبوي پر نگاه مي‌كرد، با خود گفت: اگر اين شهد و روغن را به ده درم بفروشم و با پولش پنج گوسفند بخرم، هر پنج گوسفند بزايند و از زايش آنها گله‌اي فراهم آيد و مرا پشتيبان باشد، بعد زني از خاندان اشراف بگيرم، بي‌شك پسري آورد كه نام نيكش نهم و علم و ادبش آموزم و اگر تمرد كند بدين عصا ادبش كنم. اين حرف آخرش چنان او را منقلب كرد كه ناگهان عصا بر گرفت و از سر غفلت بر سبوي آويخته زد. در حال، سبو بشكست و شهد و روغن درون آن فرو ريخت.»

مشابه اين مثل باز هم در فرهنگ كوچه و بازار هست. مثل آن مثل معروف «دنبه را گربه برد» كه مولانا جلال‌الدين آن را در ضمن داستاني اين طور بيان كرده است: مردي نادار دنبه‌اي يافته بود و با آن هر روز سبيل خود را چرب مي‌كرد و به ميان مردم مي‌رفت و دست بر سبيل خود مي‌كشيد تا چنين بدانند كه او نيز از غذاي چرب و شيرين خورده است؛ تا كه روزي از روزها كه باز ميان مردم رفته بود و خودنمايي مي‌كرد، فرزند خردسالش دوان دوان ‌آمد و...

گفت: آن دنبه كه هر صبحي بدان

چرب مي‌كردي لبان و سبلتان

گربه آمد ناگهانش در ربود

بس دويديم و نكرد آن جهد، سود

آري؛ آن سبو بشكست و آن پيمانه ريخت و آن دنبه را گربه برد؛ مثل‌هايي است كه امروزه نيز در زبان مردم اين مرزوبوم ساري و جاري است و وقتي مصداق پيدا مي‌كند كه با سپري شدن وضعي، وضع بدتر و سخت‌تري جايگزين آن شود.

اين مثل‌ها، همانندهاي مشابه هم دارند كه بعضي از آنها عبارتند از: آن كه فيل مي‌خريد رفت./ آن دكان برچيده شد/ آن ممه را لولو خورد./ آن دخترها را گاو خورد./ آن كاروان كوچيد./ و...

منبع : تيتر آنلاين

از دماغ فیل افتادن ضرب المثلی كه از دیرباز میان مردم رد و بدل می شود، به كسی اطلاق می شود كه به اصطلاح، خودش را بسیار می گیرد.

یعنی به زبان صریح تر، كسی كه از خودراضی باشد و تكبر و خودبینی اش دیگران را آزار دهد، مردم درباره اش می گویند «فلانی از دماغ فیل افتاده» مهدی پرتوی آملی، نویسنده و محقق كتاب جامع «ریشه های تاریخی امثال و حكم» معتقد است كه ریشه این ضرب المثل به زمان حضرت نوح باز می گردد داستان از این قرار بود كه حضرت نوح كه از سوی خداوند مامور می شود تا از تمام موجودات كره زمین یك جفت در كشتی معروفش بگذارد تا سیل و طوفان نسل آنان را منقرض نكند، یك روز دید كه كشتی پر از فضولات حیوانات شده است.

همراهان حضرت نوح گله به نزد پیامبر می برند و او هر چه می اندیشد برای تخلیه فضولات آن همه حیوان، فكری به ذهنش نمی رسد. پس دست به دعا می برد و از خداوند می خواهد كه در این طوفان، آنان را از فضولات و بوی آن نجات دهد.

خداوند هم به او دستور می دهد كه دستی به پشت فیل بزند. حضرت نوح به محض این كه دستور را می شنود، آن را عملی می كند. دستی به پشت حیوان عظیم الجثه یعنی فیل می زند و ناگهان از دماغ بزرگ فیل، یعنی خرطومش یك خوك می افتد زمین. خوك هم به محض این كه پایش به زمین می رسد شروع می كند به خوردن فضولات و كثافات و كشتی ظرف چند ساعت، مثل روز اول، پاك و پاكیزه می شود

در همین هنگام می گویند، ابلیس كه از پاكیزگی كشتی ناراحت شده بود، دست به پشت خوك می زند و ناگهان از دماغ خوك، موشی بیرون می جهد. موش شروع می كند به خرابكاری و آنقدر به كارش ادامه می دهد كه نزدیك است كشتی سوراخ شود.

خداوند كه این را می بیند به نوح دستور می دهد تا دوباره دستی به پشت شیر بمالد. هنوز حضرت نوح دستش را از پشت شیر برنداشته بود كه ناگهان از دماغ شیر درنده، گربه به زمین می افتد و به دنبال موش می افتد. پس طبق روایات اسلامی سه حیوان پس از طوفان نوح به جهان هستی گام گذاشتند و پیش از آن وجود نداشتند: خوك، گربه و موش

حال ببینیم ارتباط خوك كه از دماغ فیل افتاده است چه ربطی دارد به آدم های متكبر و از خود راضی مهدی پرتوی آملی در این باره آورده است: «از آنجا كه فیل حیوان عظیم الجثه ای است و عظمت و هیبتش دل شیر را می لرزاند، لذا آنچه از دماغ فیل افتاده: «حتی اگر خوك مفلوك هم باشد» در مورد افراد خودخواه متكبر معجب مورد استفاده و ضرب المثل قرار گرفته است»

اما به نظر می رسد كه چهره خود خوك هم در كاربرد این ضرب المثل درباره آدم های از خود راضی، بی ارتباط نیست. خوك همان طور كه همگان می دانند دماغی سربالا دارد و چشم های ریزش هم طوری است كه انگار همیشه از بالا، آن هم از بالای دماغ سربالایش به بقیه چیزها نگاه می كند.

چنانچه اصطلاح دیگری هم در مورد آدم های از خود راضی به كار می رود: «طرف چنان دماغش را بالا می گیرد و راه می رود كه انگار»

علی اكبر دهخدا در «امثال و حكم» خود، جلوی ضرب المثل «از دماغ فیل افتاده» فقط نوشته است «بسیار برتن و متكبر است.» احمد شاملو در «كتاب كوچه» یادی از این ضرب المثل نكرده است.

اما جوانان امروز اصطلاحاتی به جای این ضرب المثل به كار می برند كه در این سال ها ساخته شده است «طرف برای خودش پپسی باز می كند»، «طرف برای خودش كارت تبریك می فرستد»

در «فرهنگ لغات زبان مخفی» نوشته دكتر مهدی سمائی اشاره ای به اصطلاحات جوانان كه متضمن این مضمون باشد، دیده نشد.

"آب از دستش نمیچکه."

"آب از سر چشمه گل آلوده."

"آب از آب تکان نمیخوره."

"آب از سرش گذشته."

"آب پاکی روی دستش ریخت."

"آب در کوزه و ما تشنه لبان میگردیم."

"آب را گل آلود میکنه که ماهی بگیره."

"آب زیر پوستش افتاده."

"آب که یه جا بمونه، میگنده."

"آبکش و نگاه کن که به کفگیر میگه تو سه سوراخ داری."

"آب که از سر گذشت، چه یک ذرع چه صد ذرع ـ چه یک نی چه چه صد نی."

"آب که سر بالا میره، قورباغه ابوعطا میخونه."

"آب نمی‌بینه و گرنه شناگر قابلیه."

"آبی از او گرم نمیشه."

"آتش که گرفت، خشک و تر میسوزد."

"آخر شاه منشی، کاه کشی است."

"آدم با کسی که علی گفت، عمر نمیگه."

"آدم بد حساب، دوبار میده."

"آدم تنبل، عقل چهل وزیر داره."

"آدم خوش معامله، شریک مال مردمه."

"آدم دست پاچه، کار را دوبار می‌کنه."

"آدم دست پاچه دوبار می‌شاشه."

"آدم زنده، زندگی می‌خواد."

"آدم زنده وکیل وصی نمی‌خواد."

"آدم گدا، اینهمه ادا؟"

"آدم گرسنه، خواب نان سنگک می‌بینه."

"آدم ناشی، سرنا را از سر گشادش میزنه."

"آرد خودمونو ریختیم، الک مونو آویختیم."

"آرزو بر جوانان عیب نیست."

"آستین نو پلو بخور."

"آسوده کسی که خر نداره --- از کاه و جوش خبر نداره."

"آسه برو آسه بیا که گربه شاخت نزنه."

"آشپز که دوتا شد، آش یا شوره یا بی‌نمک."

"آش نخورده و دهن سوخته."

"آفتابه خرج لحیمه."

"آفتابه لگن هفت دست،اما شام و ناهار هیچی."

"آفتابه و لولهنگ هر دو یک کار می‌کنند، اما قیمتشان موقع گرو گذاشتن معلوم می‌شه."

"آمدم ثواب کنم، کباب شدم."

"آمد زیر ابروشو برداره، چشمش را کور کرد."

"آنانکه غنی‌ترند، محتاج‌ترند."

"آنچه دلم خواست نه آن شد --- آنچه خدا خواست همان شد."

"آنرا که حساب پاکه، از محاسبه چه باکه؟"

"آنقدر بایست، تا علف زیر پات سبز بشه."

"آنقدر سمن هست، که یاسمن توش گمه."

"آنقدر مار خورده که افعی شده."

"آن ممه را لولو برد."

"آنوقت که جیک‌جیک مستانت بود، یاد زمستانت نبود؟"

"آواز دهل شنیدن از دور خوشه."

"اجاره نشین خوش نشینه."

"ارزان خری، انبان خری."

"از اسب افتاده‌ایم، اما از اصل نیفتاده‌ایم."

"از اونجا مونده، از اینجا رونده."

"از اون نترس که های و هوی داره، از اون بترس که سر به زیر داره."

"از این امامزاده کسی معجزه نمی‌بینه."

"از این دم بریده هر چی بگی بر‌میاد."

"از این ستون به آن ستون فرجه."

"از بی‌کفنی زنده‌ایم."

"از دست پس میزنه، با پا پیش می‌کشه."

"از تنگی چشم پیل معلومم شد --- آنانکه غنی‌ترند محتاج‌ترند."

"از تو حرکت، از خدا برکت."

"از حق تا نا حق چهار انگشت فاصله است."

"از خر افتاده، خرما پیدا کرده."

"از خرس موئی، غنیمته."

"از خر میپرسی چهارشنبه کیه؟"

"از خودت گذشته، خدا عقلی به بچه‌هات بده."

"از درد لا‌علاجی به خر میگه خانمباجی."

"از دور دل و میبره، از جلو زهره رو."

"از سه چیز باید حذر کرد، دیوار شکسته، سگ درنده، زن سلیطه."

"از شما عباسی، از ما رقاصی."

"از کوزه همان برون تراود که در اوست."

"از کیسه خلیفه می‌بخشه."

"از گدا چه یک نان بگیرند و چه بدهند."

"از گیر دزد در آمده، گیر رمال افتاد."

"از ماست که بر ماست."

"از مال پس است و از جان عاصی."

"از مردی تا نامردی یک قدم است."

"از من بدر، به جوال کاه."

"از نخورده بگیر، بده به خورده."

"از نو کیسه قرض مکن، قرض کردی خرج نکن."

"از هر چه بدم اومد، سرم اومد."

"از هول هلیم افتاد توی دیگ."

"از یک گل بهار نمیشه."

"از این گوش میگیره، از آن گوش در میکنه."

"اسباب خونه به صاحبخونه میره."

"اسب پیشکشی رو، دندوناشو نمی‌شمرند."

"اسب ترکمنی است، هم از توبره میخوره هم ازآخور."

"اسب دونده جو خود را زیاد میکنه."

"اسب را گم کرده، پی نعلش میگرده."

"اسب و خر را که یکجا ببندند، اگر همبو نشند همخو میشند."

"استخری که آب نداره، اینهمه قورباغه میخواد چکار؟"

"اصل کار برو روست، کچلی زیر موست."

"اکبر ندهد، خدای اکبر بدهد."

"اگر بیل‌زنی، باغچه خودت را بیل بزن."

"اگر برای من آب نداره، برای تو که نان داره."

"اگر بپوشی رختی، بنشینی به تختی، تازه می‌بینمت بچشم آن وختی."

"اگه باباشو ندیده بود، ادعای پادشاهی میکرد."

"اگه پشیمونی شاخ بود، فلانی شاخش بآسمان میرسید."

"اگه تو مرا عاق کنی، منهم ترا عوق میکنم."

"اگر جراحی، پیزی خود تو جا بنداز."

"اگه خدا بخواهد، از نر هم میدهد."

"اگه خاله‌ام ریش داشت، آقا دائیم بود."

"اگه خیر داشت، اسمشو می گذاشتند خیرالله."

"اگر دانی که نان دادن ثواب است --- تو خود میخور که بغدادت خرابست."

"اگه دعای بچه‌ها اثر داشت، یک معلم زنده نمی‌موند."

"اگه زاغی کنی، روقی کنی، میخورمت."

"اگه زری بپوشی، اگر اطلس بپوشی، همون کنگر فروشی."

"اگه علی ساربونه، میدونه شترو کجا بخوابونه."

"اگه کلاغ جراح بود، ماتحت خودشو بخیه میزد."

"اگه لالائی بلدی، چرا خوابت نمیبره."

"اگه لر ببازار نره بازار میگنده."

"اگه مردی، سر این دسته هونگ ( هاون ) و بشکن."

"اگه بگه ماست سفیده، من میگم سیاهه."

"اگه مهمون یکی باشه، صاحبخونه براش گاو می‌کشه."

"اگه نخوردیم نون گندم، دیدیم دست مردم."

"اگه نی زنی چرا بابات از حصبه مرد."

"اگه هفت تا دختر کور داشته باشه، یک‌ساعته شوهر میده."

"اگه همه گفتند نون و پنیر، تو سرت را بگذار زمین و بمیر."

"امان از خانه داری، یکی میخری دو تا نداری."

"امان ازدوغ لیلی، ماستش کم بود آبش خیلی."

"انگور خوب، نصیب شغال میشه."

"اوسا علم." این یکی رو بکش قلم."

"اولاد، بادام است اولاد اولاد، مغز بادام."

"اول بچش، بعد بگو بی‌نمکه."

"اول برادریتو ثابت کن، بعد ادعای ارث و میراث کن."

"اول بقالی و ماست ترش فروشی."

"اول پیاله و بد مستی."

"اول، چاه را بکن، بعد منار را بدزد."

"ای آقای کمر باریک، کوچه روشن کن و خانه تاریک."

"این تو بمیری، از آن تو بمیری‌ها نیست."

"اینجا کاشون نیست که کپه با فعله باشه."

"این حرفها برای فاطی تنبون نمیشه."

"این قافله تا به حشر لنگه."

"اینکه برای من آوردی، ببر برای خاله‌ات."

"اینو که زائیدی بزرگ کن."

"این هفت صنار غیر از اون چارده شی است."

"اینهمه چریدی دنبه‌ات کو؟"

"اینهمه خر هست و ما پیاده میریم."

با آل علی هر که در افتاد، ور افتاد."

"با اون زبون خوشت، با پول زیادت، یا با راه نزدیکت."

"با این ریش میخواهی بری تجریش؟"

"با پا راه بری کفش پاره میشه، با سر کلاه."

"با خوردن سیرشدی با لیسیدن نمیشی."

"باد آورده را باد میبرد."

"با دست پس میزنه، با پا پیش میکشه."

"بادنجان بم آفت ندارد."

"بارون آمد، ترکها بهم رفت."

"بار کج به منزل نمیرسد."

"با رمال شاعر است، با شاعر رمال، با هر دو هیچکدام با هرهیچکدام هر دو."

"بازی اشکنک داره، سر شکستنک داره."

"بازی بازی، با ریش بابا هم بازی."

"با سیلی صورت خودشو سرخ نگه‌میداره."

"با کدخدا بساز، ده را بچاپ."

"با گرگ دنبه میخوره، با چوپان گریه میکنه."

"بالابالا‌ها جاش نیست، پائین پائین‌ها راش نیست."

"بالاتو دیدیم، پائینتم دیدیم."

"با مردم زمانه سلامی و والسلام."

"تا گفته‌ای غلام توام، میفروشنت."

"با نردبان به آسمون نمیشه رفت."

"با همین پرو پاچین، میخواهی بری چین و ماچین؟"

"باید گذاشت در کوزه آبش را خورد."

"با یکدست دو هندوانه نمیشود برداشت."

"با یک گل بهار نمیشه."

"به اشتهای مردم نمیشود نان خورد."

"به بهلول گفتند ریش تو بهتره یا دم سگ؟" گفت اگر از پل جستم ریش من و گرنه دم سگ."

"بجای شمع کافوری چراغ نفت میسوزد."

"بچه سر پیری زنگوله پای تابوته."

"بچه سر راهی برداشتم پسرم بشه، شوهرم شد."

"بخور و بخواب کار منه، خدا نگهدار منه."

"بد بخت اگر مسجد آدینه بسازد --- یا طاق فرود آید، یا قبله کج آید."

"به درویشه گفتند بساطتو جمع کن، دستشو گذاشت در دهنش."
"بدعای گربه کوره بارون نمیاد."

"بدهکار رو که رو بدی طلبکار میشه."

"برادران جنگ کنند، ابلهان باورکنند."

"برادر پشت، برادر زاده هم پشت."

"خواهر زاده را با زر بخر با سنگ بکش."

"برادری بجا، بزغاله یکی هفت صنار."

"برای کسی بمیر که برات تب کنه."

"برای همه مادره، برای ما زن بابا."

"برای یک بی‌نماز، در مسجد‌و نمی‌بندند."

"برای یه دستمال قیصریه رو آتیش میزنه."

"بر عکس نهند نام زنگی کافور."

"به روباهه گفتند: شاهدت کیه؟ گفت: دمبم."

"بزبون خوش مار از سوراخ در میاد."

"بزک نمیر بهار میاد --- کنبزه با خیار میاد."

"بز گر از سر چشمه آب میخوره."

"به شتره گفتند: شاشت از پسه، گفت : چه چیزم مثل همه کسه؟"

"به شتر مرغ گفتند: بار ببر، گفت: مرغم، گفتند: بپر، گفت: شترم."

"بعد از چهل سال گدایی، شب جمعه را گم کرده."

"بعد از هفت کره، ادعای بکارت."

"بقاطر گفتند: بابات کیه؟ گفت: آقادائیم اسبه."

"به کیشی آمدند به فیشی رفتند."

"به گربه گفتند: گهت درمونه، خاک پاشید روش."

"به کچله گفتند: چرا زلف نمیزاری؟ گفت: من از این قرتی گیریها خوشم نمیاد."

"به کک بنده که رقاص خداست."

"بگو نبین، چشممو هم میگذارم، بگو نشنو در گوشمو میگیرم، اما اگر بگی نفهمم، نمیتونم."

"بگیر و ببند بده دست پهلوون."

"بلبل هفت تا بچه میزاره، شیش تاش سسکه، یکیش بلبل."

"بمالت نناز که بیک شب بنده، به حسنت نناز که بیک تب بنده."

"بماه میگه تو در نیا من در میام."

"بمرغشان کیش نمیشه گفت."

"بمرگ میگیره تا به تب راضی بشه."

"بوجار لنجونه از هر طرف باد بیاد، بادش میده."

"بهر کجا که روی آسمان همین رنگه."

"به یکی گفتند: سرکه هفت ساله داری؟ گفت: دارم و نمیدم، گفتند: چرا؟ گفت: اگر میدادم هفت ساله نمیشد."

"به یکی گفتند: بابات از گرسنگی مُرد. گفت: داشت و نخورد؟"

"به گاو و گوسفند کسی کاری نداره."

ضرب المثل بالا دربارۀ کسي به کار مي رود که حرص و طمعش را معيار و ملاکي نباشد و بيش از ميزان قابليت و شايستگي انتظار تلطف و مساعدت داشته باشد. عبارت مثلي بالا از جنبۀ ديگر هم مورد استفاده و اصطلاح قرار مي گيرد و آن موقعي است که شخص در ازاي تقصير و خطاي نابخشودني که از او سرزده نه تنها اظهار انفعال و شرمندگي نکند بلکه متوقع نوازش و محبت و نازشست هم باشد.
در اين گونه موارد است که اصطلاحاً مي گويند:«فلاني دو قورت و نيمش باقي است.» يعني با تمتعي فراوان از کسي يا چيزي هنوز ناسپاس است.
اکنون ببينيم اين دو قوت و نيم از کجا آمده و چگونه به صورت ضرب المثل درآمده است.
چون حضرت سليمان پس از مرگ پدرش داود بر اريکۀ رسالت و سلطنت تکيه زد بعد از چندي از خداي متعال خواست که همۀ جهان را دريد قدرت و اختيارش قرار دهد و براي اجابت مسئول خويش چند بار هفتاد شب متوالي عبادت کرد و زيادت خواست.
در عبارت اول آدميان و مرغان و وحوش. در عبادت دوم پريان. در عبادت سوم باد و آب را حق تعالي به فرمانش درآورد.
بالاخره در آخرين عبادتش گفت:«الهي، هرچه به زير کبودي آسمان است بايد که به فرمان من باشد.»
خداوند حکيم علي الاطلاق نيز براي آن که هيچ گونه عذر و بهانه اي براي سليمان باقي نمانده هرچه خواست از حکمت و دولت و احترام و عظمت و قدرت و توانايي، بدو بخشيد و اعاظم جهان از آن جمله ملکۀ سبا را به پايتخت او کشانيد و به طور کلي عناصر اربعه را تحت امر و فرمانش درآورد.
باري، چون حکومت جهان بر سليمان نبي مسلم شد و بر کليۀ مخلوقات و موجودات عالم سلطه و سيادت پيدا کرد روزي از پيشگاه قادر مطلق خواستار شد که اجازت فرمايد تا تمام جانداران زمين و هوا و درياها را به صرف يک وعده غذا ضيافت کند! حق تعالي او را از اين کار بازداشت و گفت که رزق و روزي جانداران عالم با اوست و سليمان از عهدۀ اين مهم برنخواهد آمد. سليمان بر اصرار و ابرام خود افزود و عرض کرد:
«بار خدايا، مرا نعمت قدرت بسيار است، مسئول مرا اجابت کن. قول مي دهم از عهده برآيم!»
مجدداً از طرف حضرت رب الارباب وحي نازل شد که اين کار در يد قدرت تو نيست، همان بهتر که عرض خود نبري و زحمت ما را مزيد نکني. سليمان در تصميم خود اصرار ورزيد و مجدداً ندا در داد:
«پروردگارا، حال که به حسب امر و مشيت تو متکي به سعۀ ملک و بسطت دستگاه هستم، همه جا و همه چيز در اختيار دارم چگونه ممکن است که حتي يک وعده نتوانم از مخلوق تو پذيرايي کنم؟ اجازت فرما تا هنر خويش عرضه دارم و مراتب عبادت و عبوديت را به اتمام و اکمال رسانم.»
استدعاي سليمان مورد قبول واقع شد و حق تعالي به همۀ جنبدگان کرۀ خاکي از هوا و زمين و درياها و اقيانوسها فرمان داد که فلان روز به ضيافت بندۀ محبوبم سليمان برويد که رزق و روزي آن روزتان به سليمان حوالت شده است.
سليمان پيغمبر بدين مژده در پوست نمي گنجيد و بي درنگ به همۀ افراد و عمال تحت فرمان خود از آدمي و ديو و پري و مرغان و وحوش دستور داد تا در مقام تدارک و طبخ طعام براي روز موعود برآيند.
بر لب دريا جاي وسيعي ساخت که هشت ماه راه فاصلۀ مکاني آن از نظر طول و عرض بود:«ديوها براي پختن غذا هفتصد هزار ديگ سنگي ساختند که هر کدام هزار گز بلندي و هفتصد گز پهنا داشت.»
چون غذاهاي گوناگون آماده گرديد همه را در آن منطقۀ وسيع و پهناور چيدند. سپس تخت زريني بر کرانۀ دريا نهادند و سليمان بر آن جاي گرفت.
آصف بر خيا وزير و دبير و کتابخوان مخصوص و چند هزار نفر از علماي بني اسراييل گرداگرد او بر کرسيها نشستند. چهار هزار نفر از آدميان خاصگيان در پشت سر او و چهار هزار پري در قفاي آدميان و چهار هزار ديو در قفاي پريان بايستادند.
سليمان نبي نگاهي به اطراف انداخت و چون همه چيز را مهيا ديد به آدميان و پريان فرمان داد تا خلق خدا را بر سر سفره آورند.
ساعتي نگذشت که ماهي عظيم الجثه اي از دريا سر بر کرد و گفت:«پيش از تو بدين جانب ندايي مسموع شد که تو مخلوقات را ضيافت مي کني و روزي امروز مرا بر مطبخ تو
نوشته اند، بفرماي تا نصيب مرا بدهند.»
سليمان گفت:«اين همه طعام را براي خلق جهان تدارک ديده ام. مانع و رادعي وجود ندارد. هر چه مي خواهي بخور و سدّ جوع کن.» ماهي موصوف به يک حمله تمام غذاها و آمادگيهاي مهماني در آن منطقۀ وسيع و پهناور را در کام خود فرو برده مجدداً گفت:«يا سليمان اطعمني!» يعني: اي سليمان سير نشدم. غذا مي خواهم!!
سليمان نبي که چشمانش را سياهي گرفته بود در کار اين حيوان عجيب الخلقه فرو ماند و پرسيد:«مگر رزق روزانۀ تو چه مقدار است که هر چه در ظرف اين مدت براي کليۀ جانداران عالم مهيا ساخته ام همه را به يک حمله بلعيدي و همچنان اظهار گرسنگي و آزمندي مي کني؟» ماهي عجيب الخلقه در حالي که به علت جوع و گرسنگي! ياراي دم زدن نداشت با حال ضعف و ناتواني جواب داد:
«خداوند عالم روزي 3 وعده و هر وعده يک قورت غذا به من کمترين! مي دهد. امروز بر اثر دعوت و مهماني تو فقط نيم قورت نصيب من شده هنوز دو قورت و نيمش باقي است که سفرۀ تو برچيده شد. اي سليمان اگر ترا از اطعام يک جانور مقدور نيست چرا خود را در اين معرض بايد آورد که جن و انس و وحوش و طيور و هوام را طعام دهي؟» سليمان از آن سخن بي هوش شد و چون به هوش آمد در مقابل عظمت کبريايي قادر متعال سر تعظيم فرود آورد.

دو قرص کردن عبارت از خرده کاريهايي است که براي پيش بردن مقصود معمول دارند. يک مورد استعمال ديگر اين عبارت مثلي هم موردي است که قرار داد قبلي را به خاطر بياورند مانند: در ميان دعوا نرخ تعيين کردن.
به طوري که ملاحظه شد اصطلاح دو قرص کردن در واقع پس از اقدامات اوليه به منظور تأييد به عمل مي آيد تا محل ترديد و ابهامي براي طرف مقابل باقي نگذارد.
قبلاً بايد دانست که ريشۀ اين اصطلاح از فعل دو از مصدر دويدن نيست بلکه آن را دربازي نزد بايد جستجو کرد که في الجمله شرح داده مي شود.
بازي نرد فقط دو نفر بازيکن دارد که در مقابل يکديگر مي نشينند و هر کدام پانزده مهره در اختيار دارند و با ريختن طاس که از يک تا شش نقطه در شش گوشۀ آن نقش شده است مهره هاي خود را به جلو مي رانند و مهرۀ حريف را چنانچه به صورت طاق در سر راه قرار گيرد مي زنند و پيش مي روند تا به شش خانۀ آخر برسند.
نتيجۀ بازي نرد اين است که هر يک از دو حريف که توانست مهره هايش را زودتر به شش خانۀ آخر برساند و بردارد برنده است و ديگري بازنده شناخته مي شود.


بازي نرد بر چند نوع است که دو نوع آن بيشتر معمول و متداول مي باشد.
نوع اول بدين ترتيب است که دو حريف براي پنج دست شرط مي بندند و هر کدام زودتر توانست پنج مرتبه ببرد شرط را برده است.
در اين نوع بازي اگر حريف پنج مرتبۀ متوالي- يعني پنج بر هيچ ببرد- که آن را اصطلاحاً مارس گويند شرط بازي را هر مبلغ باشد دو برابر مي گيرد مگر آنکه قبلاً قرار بگذارند که مارس نداشته باشند.
نوع دوم آنکه دو حريف براي هر دست برد و باخت مبلغي شرط مي بندند و هر کس زودتر مهره ها را جمع کند برنده شناخته مي شود. در اين نوع بازي که بيشتر اختصاص به نرادهاي حرفه اي دارد غالباً با گرفتن حق دو بازي مي کنند.
منظور از بازي کردن با حق دو اين است که در خلال بازي چنانچه يکي از طرفين احساس برد و موفقيت کند به حريف مي گويد دو. يعني شرط و مبلغ بازي دو برابر شود.
اگر طرف مقابل قبول کرد مي گويد بدو يعني با دو برابر موافقم و بازي را ادامه مي دهد، در غين اين صورت با گفتن کلمۀ ندو بازي ختم مي شود و همان مبلغ شرط بندي را
مي بازد و در وقت و زمان بازي بدين وسيله صرفه جويي مي شود.
با اين توصيف به طوري که ملاحظه مي شود کلمۀ دو در بازي تخته نرد عبارت از دو برابر کردن شرط بندي است به اين معني که حريف براي پيش بردن مقصود دو قرص
مي کند تا چنانچه برنده شد دو برابر بگيرد.
دو قرص کردن، اصطلاح بازي نرد و تخته بازي است ولي چون بازيکنان حرفه اي و غير حرفه اي اين اصطلاح را در موقع بازي چند بار متقابلاً به کار مي برند رفته رفته معاني و مفاهيم مجازي پيدا کرد و از آن به منظور استحکام عمل و به ياد آوردن قول و قرار قبلي استشهاد و تمثيل مي کنند في المثل مي گويند:«فلاني دو قرص مي کند.» يعني در انجام مقصود خويش زمينه سازي و محکم کاري مي کند.

=================================

۱- به طوري که شاهنامۀ فردوسي و نفايس الفنون آمده در قرون قديمه نرد بر خلاف روش امروزه با سه طاس (کعبتين) بازي مي شده است.
۲- بعضي ها کلمۀ دو را مخفف داو مي دانند که کلمۀ داوطلب نيز از آن مشتق شده است.

وقتي که به زحمات و فداکاريهاي افراد توجه نشود و خوب و بد و زشت و زيبا در يک کفه قرار گيرد به ضرب المثل بالا استشهاد و تمثيل مي کنند و يا به عبارت ديگر مي گويند: «دوغ و دوشاب پيشش يکي است.»
چون اساس کار در اين کتاب بر اين است که ريشه هاي واقعي امثال و حکم از لابلاي تاريخ و افکار و عقايد مردم اين سرزمين بيرون کشيده شود و يکي از آنها ريشۀ همين ضرب المثل است، علي هذا دريغ دانست که از آن سطري نگوييم و سطري نپردازيم.



دوغ که متفرع از ماست است و پس از گرفتن کره از ماست باقي مي ماند در محيط گله داري بيشتر به مصرف تغذيۀ سگان گله مي رسيد. دوشاب همان شيره است که با پختن آب انگور به دست مي آيد.
اما وجه تناسب دوغ و دوشاب و توجه به اهميت يکي بر ديگري را در سرزمين لرستان بايد جستجو کرد زيرا به قرار تحقيق لرهاي گله دار براي دوغ که کره آن گرفته شده ارزش و اهميتي قابل نبوده اند و غالباً آن را به دور مي ريختند.
دوشاب که به اصطلاح ديگر آن را شيره مي گويند چون مواد اوليه و وسايل تهيه و تدارک آن براي گله دارها فراهم نبود بدون ترديد عزت و اهميت بيشتر داشت و هرگز دوغ بي خاصيت در نزد لرها نمي توانست جاي دوشاب را بگيرد.
لرهاي گله دار و به طور کلي طبقۀ حشم دار، دوشاب را به سبب شيريني و حلاوتش دوست دارند زيرا علاوه بر آنکه ذائقه را شيرين مي کند در سرماي سخت زمستان در کوهستانها بر ميزان کالري و حرارت بدن مي افزايد.

================================

۱- در مازندران کفي را که با پختن شکر سرخ از نيشکر به دست مي آيد به گويش مازندراني دشو مي گويند که به فارسي همان دوشاب است.

عبارت مثلي بالا ناظر بر فقها و روحانيون و همچنين علما و دانشمندان معمري است که براي تحصيل علم و کسب کمال شب زنده داريها کرده رنج و تعب فراوان را پذيرا شده اند تا بدين مقام و منزلت عالي و متعالي نايل آمده اند.
در رابطه با اين زمره از عالمان رنج ديده و صاحب کمال و معرفت اگر في المثل بخواهند تعريف و توصيفي کنند اصطلاحاً گفته مي شود:«فلاني دود چراغ خورده تا به اين مقاوم و کمال رسيده است.» و بعضاً:«دود چراغ خوردۀ سينه به حصير ماليده» هم مي گويند.
در اين عبارت بحث بر سر دود چراغ است که بايد ديد در اين اصطلاح و عبارت مثلي چه نقشي دارد و ريشۀ تاريخي آن چيست.



به طوري که مي دانيم چراغ آلتي است که در عصر و زمان حاضر به وسيلۀ برق روشني مي بخشد و به صور و اشکال مختلفۀ لوله اي و گلوله اي و مسطح و مقعر و محدب و جز اينها در کوي و برزن و خانه و خيابان و کارخانه و هرگونه تأسيسات و کارگاههاي ديگر خودنمايي مي کند و با اشاره و اصابت انگشت به کليد برق مي توان صدها و هزارها و حتي برق شهر عظيم و کشوري را خاموش يا روشن کرد ولي در قرون قديمه و قبل از اختراع برق از طرف اديسون مخترع نامدار آمريکايي چراغ در واقع ظرفي بود که درون آن را با چربي و روغن از قبيل پيه، روغن کرچک، روغن بزرک، روغن بيدانجير که به طور مطلق روغن چراغ مي گفته اند و همچنين نفت و امثال آن پر کرده فتيلۀ آلوده را روشن
مي کردند و به زندگي روشني مي بخشيدند.
اگر به تاريخچۀ طرز تحصيل علما و دانشمندان در قديم مراجعه کنيم ملاحظه مي شود که: «همه در کوره ده خود نه مدرس داشتند و نه محضر و نه کتابخانۀ مرکزي يک ميليون جلد کتابي و نه آرشيو و نه بايگاني و نه ميکروفيلم نسخۀ خطي بلکه بالعکس هيچ چيز که نبود، به جاي خود، حتي نان و قوت اوليه هم نبود. مجموع ذخيرۀ آنها لقمۀ نان بيات و خشکه اي بود که پر شال خود مي بستند و به مکتب مي رفتند.
طلبۀ فقير و بي بضاعت- که البته دنيايي استغنا داشت- براي آنکه روغن مختصر چراغش در طول شب تمام نشود و چراغ خاموش نگردد فتيله اش را پس از روشن کردن پايين
نمي کشيد تا حرارت فتيله، روغن يا نفت مخزن را زياد بالا نکشد و مصرف نکند، بلکه فتيله را در همان بالا و وضع اوليه که اصطلاحاً تاجري مي گفته اند نگاه مي داشت و با آن نور ضعيف، شب را به صبح مي رسانيد.
نور تاجري در چراغ اگرچه کم مصرف و متناسب با وضع مالي طلبه بود ولي اين عيب بزرگ را داشت که چون روغن يا نفت به قدر کفايت از مخزن به فتيله نمي رسيد لذا دود
مي زد و در و ديوار و سقف و فضاي حجره را آلوده مي کرد و طلبۀ بي چيز آن دود چراغ را مي خورد و به تحصيل و مطالعه ادامه مي داد تا به مقصد کمال رسد و شاهد مقصود را در آغوش گيرد.
دود چراغ خوردن تا قبل از اختراع و نورافشاني برق، در حجرات طلبگي مبتلا به عمومي بود و همه در پرتو نور بي فروغ چراغهاي کم سوز و کورسو که دودش تا اعماق سينه و ريتين آنها فرو مي رفت به مطالعه مي پرداختند تا رفته رفته پلکها سنگين شوند و چشمان دودآلودشان لحظاتي به خواب روند.
=================================
۱- فکر مي کنم تاجري يا نور تاجري همان طوري که از اسمش پيداست از ابتکارات کسبه و تجار متوسط الحال قديم باشد که فتيلۀ چراغ را به منظور صرفه جويي در مصرف نفت يا روغن چراغ پايين نمي کشيدند و اين روش ابتکاري ولي غيربهداشتي به حجرات طلبگي هم راه پيدا کرده باشد.