مروری بر آثار برجسته سینمای ایران در ارتباط با هنر عاشورایی
شاید پرداختن به سینمای عاشورایی کار چندان ساده ای نباشد اما با ذکر یک نکته می توان میزان اهمیت این ارتباط و البته میزان سرمایه گذاری جامعه سینمایی ما را روی موضوع عاشورا به رخ کشید البته با علم به این نکته که با گذشت بیش از سه دهه از انقلاب و بیش از یک قرن از حضور هنر سینما در ایران و البته وجود خیل سینماگران دینی، تا به امروز تنها دو اثر سینمایی مهم و تاثیرگذار درباره این واقعه تاریخی در کشور ما ساخته شده است؛ فیلم های «سفیر» ساخته «فریبرز صالح» و «روز واقعه» ساخت «شهرام اسدی» که هر دو نگاهی دارند به بخشی از واقعه عاشورا اما از زاویه ای دیگر، یکی در سال ۱۳۶۱ و دیگری در سال ۱۳۷۳.
● سفیر کوفه
فیلم «سفیر» به ماموریت «قیس ابن مسهر» نماینده امام حسین (ع) می پردازد که با نامه ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می رود. او در راه به دست راهداران ابن زیاد، والی کوفه، دستگیر می شود و به زندان می افتد. قیس پیش از دستگیری نامه امام را از بین می برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان ها می شوراند. فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه، منتقل می کند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش خالد، از قیس می خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی می کند. ابن زیاد، که به خشم آمده است، او را از فراز ارگ به پایین می اندازد.
● اولین تجربه
سفیر اولین فیلمی بود که به طور خاص حول محور عاشورا و قیام امام حسین(ع) می چرخید و این درحالی بود که سینما تاکنون به این وادی قدم نگذاشته بود و همین موضوع باعث شد تا بسیاری از صاحب نظران با ساخت آن مخالفت کنند، چراکه درآن زمان تصور می شد ساخت آثاری از این قبیل غیرممکن است و موجب توهین به مقام حضرت امام حسین(ع) و واقعه عاشورا خواهد شد، اما تجربه فیلم سفیر که در آن زمان به همت «شهید کلاهدوز» و با تهیه کنندگی صداوسیما ساخته شد نشان داد که می توان از هنر سینما مانند سایر شاخه های هنر در جهت اشاعه امور دینی نیز بهره برد. با این حال پخش تلویزیونی این اثر و عدم اقبال مردم به سینماها در دوران جنگ، سبب شد تا فیلم سفیر از خانواده سینما جدا شده و موجب بازشدن پای آثار برجسته دینی به سینما نشود. به این ترتیب سایر سینماگران کشورمان تا سال های طولانی پس از انقلاب راه سازندگان فیلم سفیر را دنبال نکردند و چنین تجربه ای تا زمان ساخت فیلم «روز واقعه» به کارگردانی «شهرام اسدی» تکرار نشد.
● روز واقعه
عبدا...؛ جوان نصرانی که تازه اسلام آورده است پس از سی و هفت بار خواستگاری از راحله دختر زید (از بزرگان عرب) پاسخ مثبت می شنود. مراسم ازدواج برگزار می شود اما در همان لحظه مسافری از کوفه خبر می آورد که بر امام حسین (ع) و یارانش چه می گذرد. عبدا... که تمام حواسش به خبر مسافر است قبل از جاری شدن خطبه عقد ندایی غیبی می شنود: کجاست یاری کننده ای که مرا یاری کند؟ عبدا... با شنیدن ندای غیبی مجلس را ترک می کند و سوار بر اسب به سوی کوفه می تازد. عبدا... در طول مسیرش با اتفاقاتی روبه رو می شود و به نشانه هایی برمی خورد که نشان دهنده این است که امام حسین(ع) می دانسته او در جستجوی صدایی که به یاری اش می طلبد می رود. عبدا... به تاخت بیابان ها را طی می کند و خود را به صحرای کربلا می رساند. منتها وقتی به کربلا می رسد که عصر روز عاشورا است.
● تجربه پایانی
فیلم نامه «روز واقعه» توسط استاد «بهرام بیضایی» نوشته شده است فیلمی که پس از گذشت ۱۷ سالی که از ساخت آن می گذرد همچنان تازه جلوه می کند. مخاطب روز واقعه بدون این که خود را درگیر هر مسئله حاشیه ای بکند موفق می شود پیام عاشورا را از دریچه سینما درک کند. ساخت و پرداخت سینمایی «روز واقعه» درکنار موزیک متن استاد «مجید انتظامی» پدیدآورنده اثری بوده است که با تمام مقیاس های سینمایی حرفه ای و بین المللی همخوانی دارد و فراتر از ساختار دراماتیک اثر، کنش شخصیت ها در دل داستانی در حاشیه واقعه عاشورا چنان هنرمندانه جلوه می کند که در زمان خود موفق شد مردم را برای شنیدن یک داستان عاشورایی به سینماها بکشاند، چنان که امروز هم می تواند مخاطبان خود را برای ساعتی پای صفحه تلویزیون نگه دارد.
● در حاشیه عاشورا
با تمام تفاسیر و نقاط قوت و ضعف این دو اثر شاخص عاشورایی، ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که هر دو فیلم «سفیر» و «روز واقعه» حاوی داستان هایی در حاشیه واقعه عاشورا بودند، ماجراهای اثر اول به روزهای پیش از واقعه عاشورا می پرداخت و داستان اثر دوم دور از صحرای کربلا و در موازات واقعه عاشورا. گویا سینماگران ایرانی این توان را در خود نمی بینند که واقعه کربلا را به تصویر بکشند. البته همه می دانند که پرداختن به واقعه عظیم عاشورا از زبان سینما (با توجه به برد جهانی آن) کار ساده ای نیست و هرگونه ساده انگاری از این موضوع می تواند نتایج جبران ناپذیری به دنبال داشته باشد اما پس از گذشت سه دهه از انقلاب اسلامی و با توجه به تمام پیشرفت های فنی و تکنیکی سینما و با وجود تعداد بسیاری از تاریخ نگاران، مشاوران و صاحب نظران مذهبی و تاریخی و قبول لزوم پرداخت هرچه بیشتر به واقعه عاشورا که نبض اعتقادات مذهبی مردم را در دست دارد آیا می توان غفلت از این موضوع را پذیرفت؟ آیا می توان پذیرفت که ما ایرانیان مهم ترین واقعه مذهبی تاریخی خود را که به لحاظ دراماتیک نیز حاوی نکات فراوانی است از تریبون یکی از تاثیرگذارترین رسانه های حال حاضر دنیا حذف کنیم؟
نویسنده: علی نیک فرجام
روزنامه خراسان
