آتش (در آیین زردشتی)

آتش (زردشتی) Fire (Zoroastrian) XXXVI](آذر؛ قدیمی‌تر، آتَر) یکی از هفت آفریده‌ی اهورا مزدا، که اَمشاسپند درستکاری از آن نگهداری می‌کند. آتش در همه‌ی شکل‌هایش، از خورشید گرفته تا آتش خانگی، مقدس است. گمان می‌رود که گرمای حیات‌بخش عنصر آتش همه‌ی آفریده- ‌های دیگر را آکنده است. این عنصر از جایگاه آیینی منحصر به ‌فردی در آیین زردشتی برخوردار است که بخش اعظم آن ناشی از نقشی است که در سنّت هند و ایرانی (ï هندواروپاییان) به‌منزله‌ی دریافت‌‌- ‌کننده‌‌ی قربانی و انتقال‌دهنده‌ی آن به خدایان دارد (ﻗﺴ آگنی در هندوییسم). مخاطَبِ نیایش‌ها خودِ آتش بود [۱۸: ۱۳۴-۸۷]. در دوران باستان مراسم قربانی برای آتش خانگی برگزار می‌شد اما در دوران هخامنشیان (قرن چهارم ق­م) ساختن آتشکده و عبادت در آن‌ها رواج یافت .[۱۰: ۶۰-۵, ۸۵-۹۰] آن­چه در کانون نیایش قرار دارد آتش است نه آتشکده. آتش‌ها را می‌شد از آتشکده‌‌یی به آتشکده‌ی دیگر برد، اما نمی‌بایست خاموش کرد. مشهورترین آتش‌[کده‌]های سه‌گانه‌ی باستان فَرنبَغ، گُشنَسپ، و بُرزین‌ِ مِهر بودند. این هر سه زیارت‌گاه به‌شمار می‌رفتند. گشنسپ با حمایت سخاوتمندانه‌ی شاهان قرار داشت و یگانه آتشکده‌ـ ‌یی است که ویرانه‌ها- یش (تخت سلیمان) شناسایی شده‌اند [۲۷: ۱۱۳-۱۸].
در آیین جدید زردشتی، به‌ویژه در میان پارسیان، آتشکده­ها بیش از پیش اهمیت یافته‌اند زیرا که مکان‌های پاکی برای نگهداری از آتش‌های مقدس فراهم می‌کنند. آتش‌های آیینی برای نیایش­های خصوصی تقدس می­یابند و در نیایش‌- ‌های بالاتر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند اما در عبادت دسته‌جمعی (یسنا) نمی‌توان از آن‌ها استفاده کرد[۳۰: ۵۵-۶۴] . آتشکده­ها در اصل تشکیل شده‌اند از حریم مقدسی برای آتش، یک نیایشگاه، و اتاق جداگانه­یی ( اوُرویس‌گاهurvisgah یا یَزِشن‌گاهyazishngah) برای نیایش‌های بالا‌تر. هیچ سبک معماری خاصی برای این بناها وجود ندارد. والاترین مرتبه‌ی آتش، آتش بهرام (ï ایزدان) است که برقرار کردن آن به‌ علت دشواری و پیچیدگیش یک سال وقت می‌گیرد [۴۷: IX]. پس از آن‌که آتش مستقر شد، آن را بر تخت می‌نشانند و با شأنی شاهانه به آن خدمت می­کنند. از این‌گونه آتشکده­ها دو تا در ایران و هشت ‌تا در هند وجود دارند. در مرتبه‌ی بعد آتش آذران قرار دارد که در آتشکده­های «معمولی» به‌کار برده می‌شود؛ از این نوع معبدها گاه با نام فارسی دارِمهر (صحن میترا) و در هند با اصطلاح گجراتی آگیاریagiary، به ‌معنی آتشکده، یاد می‌شود. پایین‌ترین مرتبه‌ی آتش، یعنی دادگاه، را می‌توان در خانه افروخت اما اگر در آتشکده افروخته شود در آن صورت، مانند آتش‌های دیگر، باید با آیین به آن پرداخت. تفاوت‌های میان مراتب آتش‌های آیینی از راه آدابِ تقدیس تعیین می‌شوند. زردشتیان عقیده دارند که با نیایش آتش، که پسر یا نماینده‌ی خدا انگاشته می‌شود، در پیشگاه خدا ایستاده‌اند. در تمامی آداب زردشتیان همواره یک آتش حضور دارد. نیایش‌های روزمره‌ی‌ زردشتیان در آتشکده در اصل مشتمل‌اند بر «زیارت» فردی در حالتی از اخلاص و پس از دعای کُستی (ï نوجوت). در نمازخانه، نیایشگران به آتش ادای احترام می‌کنند، نماز می‌خوانند، و در برابر آتشی به تعمق می‌پردازند که در اَفَرگَنیوُafarganyu (ظرف‌های سفالین یا فلزی، که گاه تاحدی از سرِ بی‌دقتی «محراب‌های آتش» خوانده می‌شوند) می‌سوزد. آتش را هیربد با چوب صندل پنج ‌بار در روز در مراسم «بوی» ــ در هر یک از پنج گاه (تقسیمات آیینیِ روز) ــ «روشن نگه می‌دارند». چوب صندلِ سوزان و کُندر ( لُبان) بوی دل‌انگیزی به نگاره­های imagery بصری نیرومند و تجربه‌ی شدید شخص از نیایش در آن آتشکده می‌افزایند. بهدین نمی‌تواند در آتشکده از آتش مراقبت کند، اما از لحاظ نظری می­تواند این کار را در خانه انجام ‌دهد. مقتضیاتِ قوانینِ پاکی موجب می‌شوند که نگاه داشتنِ آتش روشن در خانه برای زردشتیان عملاً امکان‌ناپذیر شود؛ در عوض، عدّه‌ی زیادی از آنان دیووdivo می­سوزانند که پیه­سوز شیشه‌یی حاوی روغن و فتیله است که شعله‌ی کوچکی دارد. [۲۰:II; 29:pt III,44-53;46:60-5,93-101;61]
منبع: کتابفرهنگادیانجهان