پیشینه تاریخی نام همدان

آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان «کارکاشی» داده بودند که «کار» به معنی قرارگاه یا منزلگاه و «کاشی» نام قوم کاسی است.
آشورشناسان و مادشناسان، جملگی این کار کاشی (با شهر کاسیان) را منطقه کنونی همدان دانسته اند.
پرفسور گیریشمن، باستان شناس معروف فرانسوی، معتقد است که اسم قبلی هگمتانه،» اکسایا" یعنی شهر کاسیها بوده است.
در مجموع اعتقاد غالب بر این است، که شهر هگمتانه را یکی از اقوام آریایی بنام مادها ساخته اند. و نخستین دولت ایرانی را در آن بنا نهاده اند. ولی نتایج تحقیقات بیانگر آن است که شهر هگمتانه پیش از انتخاب به پایتختی توسط مادها، وجود داشته مردمانی از قوم کاسی در آن می‌‌زیسته اند. سپس بازماندگان قوم کاسی، بعدها با طایفه‌ای از آریاییها قوم موسوم به ماد را پدید آورده اند. و با غلبه بر دولت *****گر آشوری، دولت ماد را بنیان کذاشته، و پایتخت خود را کار کاشی قرار داده اند. و از آن به بعد، این شهر هگمتانه نام گرفته است.
امروز هم باستان شناسان، تپه باستانی هگمتانه، واقع در مرکز شهر همدان را، که وسیع‌ترین تپه باستانی ایران است، بقایای همان ابنیه عهد کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می‌‌دانند. مساحت این تپه حدود ۳۰ هکتار می‌‌باشد. که با در نظر گرفتن بخش‌هایی که جزء محدود تپه باستانی بود، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز می‌‌رسد.
این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان، و در دو سوی خیابان اکباتان واقع شده است. «هگمتانه»، یا «هنگمتانه» که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه «هنگ» به معنی «جا» و «متانه» به معنی «تجمع» است. این واژه در زبان یونانی به صورت «اکباتانا» در آمده است، و در کتیبه‌های عیلامی به صورت «اک ماتانو» آمده است.
برخی میز معتقدند: «امدانه» یا «آمادای» که در کتیبه پیلسر پادشاه آشور آمده به این محل اطلاق می‌‌شده. هگمتانه «در زبان ارمنی،» اهمتان «و در زبان سریانی و پهلوی، اهمدان»، در گویش نویسندگان عرب «همدان» و در تورات، «احتمانا» گفته شده است. همچنین سکه‌هایی از عهد ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده است.
نخستین اشاره مکتوب به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامه بیست و چهارم شارل مانزر سوم (۸۳۶ قبل میلادی) و سارگن دوم (۷۱۵ قبل از میلادی بوده، که از این قوم و سرزمین آنان به نام «مادای»یا «آمادای» یاد کرده اند.
روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دوره مادها، (از اواخر قرن هشتم تا نیمه اول قرن شم قبل از میلاد) مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده است. و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتختهای دوره هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالا«محل خزانه آنها) به شمار می‌‌رفته است.
گفته‌های هرودت مورخ یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد،م مهم‌ترین ماخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به» دیااکو " نخستین شهریار ماد نسبت می‌‌دهد (در ۷۲۸ قبل از میلاد). هرودت اوضاع سیاسی واقتصادی نا مناسب قوم ماد را در دستیابی دیااکو به قدرت موثر می‌‌داند.

http://pic.azardl.com/images/48377116448853627979.jpg

لوح زرین به نام (آریارمنه) یافت‌شده در تپهٔ باستانی هگمتانه. این لوح از زرناب است به ابعاد ۱۲در ۸ سانتیمتر - دارای ۱۰ سطر به خط میخی است. آریا رمنه جد داریوش اول از شاهان هخامنشی است. بنا به اظهار نظرباستا نشتاسان این لوح قدیمی‌ترین اثر تاریخی می‌‌باشد ودر موزه (برلن آلمان) نگهداری می‌‌شود.


دیگر مورخین یونانی چون پلی بیوس، کنزیاس، ژوستین و گزنفون نیز درباره هگمتانه مطالبی جمه آوری کرده اند.
دیااکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت کاخی عظیم و مستحکم به صورت هفت قلعه تو در تو گرفت. به طوریکه کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلعه هفتم قرار داشته باشد. دیااکو به تقلید از رنگ آمیزی قصرهایبابلی، دستور داده بود کنگره‌های هر قلعه را به رنگی مخصوص در آورند. به این ترتیب :رنگ کنگره‌های قلعه اول سفید، دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی، پنجمی نارنجی، و کنگره دو با روی داخلی سیمین و زرین بودندو محیط بیرونی ترنی دیوار قلعه، تقریبا" به اندازه حصار شهر آتن بوده استقصر شاهی، که در آخرین قلعه درونی بر پاشده بود، دارای صدها اتاق بوده، و مردم نیز خانه‌های خود را بیرون این قلعه‌ها و در کنار آن ساخته بودند.
بنا به در خواست دیااکو، قوم ماد شهرهای کوچکی راکه در آن می‌‌زیسته اند، رها ساخته و در اطراف قلعه شاهی خانه‌های خود را بنا کردند پلی بیوس مورخ یونانی (۲۰۴ تا ۱۳۲ قبل از میلاد) می‌‌نویسد: در دامان کوه اورنت، (اورنت یا اورنتس = الوند) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرت آوری قرار گرفته، و قصر شاهی، در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است.. وضع ساختمانی،آرایش عجیب، و تزییناتی که در آن به کار رفته به نحوی بوده، که توصیف آن مبالغه آمیز به نظر می‌‌رسد. چوبهایی در آن به مصرف رسیده پوشیده از زر و سیم است. درها، ستونهای و رواقهای آن، با هزاران گونه کنده کاری و نقش و نگار آراسته شده اند. یک دیوار بی پیرایه، و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ نیست حتی کاشی‌هایی که زینت بخش «ازاره ها» و دیوارهای دورنی قصر است، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و همه چوبها از جنس سرو و کاج می‌‌باشند.
کنزیاس مورخ یونانی و پزشک معروف اردشیر دوم هخامنشی (۴۰۴ تا ۳۰۴۵ قبل از میلاد) می‌‌نویسد « سمیرامین » ملکه آشور، پس از دیدن وضعیت شهر و موقعیت مناسب آن دستور داده، که برای او در آنجا کاخی بسازند و چون دیده است. که در شهر جدید الاحداث کمبود آب وجود دارد، دستور داده تا با صرف هزینه‌ای گزاف، نهری ساخته و آب دریاچه‌ای را که در آن سوی کوه اورنت (الوند) است به این شهر سرازیر نمایند.
ابوبکر احمد بن محمد اسحاق همدانی معروف به این فقیه، در کتاب البلدان خود که در حدود سال ۲۹۰ هجری به تحریر در آمده، به نقل از یکی از دانشمندان پارسی می‌‌نویسد: «همدان بزرگ‌ترین شهر جبال و حدود چهار فرسنگ در چهار فرسنگ بوده است.»
بخت النصر بعد از فتح و ویرانی بیت المقدس ، فرمانده‌ای به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان می‌‌فرستد، ولی وی با عدم موفقیت مواجه شده و طی نامه‌ای به بخت النصر می‌‌نویسد: من به شهری آمده‌ام دارای بارویی بلند و سرکش و مردمی بسیار و کوی و برزنهای فراخ و رودهای فراوان و ...
پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن سدر مسیر جاده شاهی، که پارسه ( تخت جمشید) را به سارد متصل می‌‌کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود، و از این رو آن را آباد کردند.
در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می‌‌شود. هگمتانه به صورت ویرانه‌ای بود. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود دستور می‌‌دهد در میانه شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق می‌‌نامیدند، بسازند. در این کوشک سیصد مخفی گاه برای گنجینه و دارایی‌ها برباشد. و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود.
چنانکه ملاحظه شد درباره چگونگی احداث و نام بنیانگذاران هگمتانه در بین مورخین یونانی، اتفاق نظر وجود ندارد. مورخین اسلامی نیز دراین زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند و در مورد محل دقیق آن هم نظریات متفاوتی ارایه شده است. گر چه اکثر مورخین، پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوی، پرفسورگیر یشمن، اشمیت، لوشای و پرادارا، تپه‌ای را که هم اکنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلی شهر باستانی هگمتانه می‌‌دانند.
حفاریهای باستان‌شناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه هم مشخص شده است، که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده است. نتایج حفاریهای تپه هگمتانه – آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب رسانی در شهر حکومتی مادهاو پارتها می‌‌باشد در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری به عرض ۵/۳ متری وجود داشته و کف این معابر، تماما" با آجرهای مربع شکل و به منظمی مفروش بوده است. پیشینه حفاریهای علمی ازاین تپه، به سال ۱۹۱۳ میلادی بر می‌‌گردد که هیشیفرانسوی از طرف موزه لوورپاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوشهایی در تپه هگمتانه انجام داد. ولی نتایج این کاوشها هیچ گاه منتشر نشد.
در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، که حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای این شهر مورد کاوش قرار گرفته یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدنپشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و کم نظیر در درون آن کشف شده، از جمله کاوشهای علمی سال ۱۳۶۲ تا کنون که به سرپرستی آقای دکتر محمود رحیم طراف, به انجام رسیده منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شده است. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارد که هر کدام شامل یک هال (حیاط مرکزی) است. با اتاقها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن، به شکلی که هر واحد ساختمانی فضایی در حدود ۵/۱۷ *۵/۱۷ متر را در بر می‌‌گیرد. معابر مذکور با عرض ۵/۳ و پس بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته، و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند.
همچنین ادامه کاوشها بخش‌هایی از حصار عظیم شهر به قطر ۹ متر وارتفاع ۸ متر را آشکار ساخته است. این حصار در فواصل معین، دارای برجهای عظیم بوده، که هگمتانه قدیم را در بر می‌‌گرفته است. به طور کلی این تپه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان‌شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته است. از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به س دست آمده کم سابقه است.
ضمنا" در طول حفاریهای انجام شده آثار ارزشمند و بی نظیری کشف گردیده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست. تعدادی از اشیاء کشف شده از این تپه در موزه ملی ایران باستان و تعدادی دیگر در موزه‌ها و یا مجموعه‌های خصوصی خارج کشور نگهداری می‌‌شود.
__________________

آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان « کارکاشی » داده بودند که « کار » به معنی قرارگاه یا منزلگاه و « کاشی » نام قوم کاسی است.
آشورشناسان و مادشناسان، جملگی این کار کاشی ( با شهر کاسیان ) را منطقه کنونی همدان دانسته اند.
پرفسور گیریشمن، باستان شناس معروف فرانسوی، معتقد است که اسم قبلی هگمتانه، » اکسایا" یعنی شهر کاسیها بوده است.
در مجموع اعتقاد غالب بر این است، که شهر هگمتانه را یکی از اقوام آریایی بنام مادها ساخته اند. و نخستین دولت ایرانی را در آن بنا نهاده اند. ولی نتایج تحقیقات بیانگر آن است که شهر هگمتانه پیش از انتخاب به پایتختی توسط مادها، وجود داشته مردمانی از قوم کاسی در آن می‌‌زیسته اند. سپس بازماندگان قوم کاسی، بعدها با طایفه‌ای از آریاییها قوم موسوم به ماد را پدید آورده اند. و با غلبه بر دولت *****گر آشوری، دولت ماد را بنیان کذاشته، و پایتخت خود را کار کاشی قرار داده اند. و از آن به بعد، این شهر هگمتانه نام گرفته است.
امروز هم باستان شناسان، تپه باستانی هگمتانه، واقع در مرکز شهر همدان را، که وسیع‌ترین تپه باستانی ایران است، بقایای همان ابنیه عهد کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می‌‌دانند. مساحت این تپه حدود ۳۰ هکتار می‌‌باشد. که با در نظر گرفتن بخشهایی که جزء محدود تپه باستانی بود، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز می‌‌رسد.
این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان، و در دو سوی خیابان اکباتان واقع شده است. « هگمتانه»، یا « هنگمتانه » که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه « هنگ » به معنی « جا » و « متانه » به معنی « تجمع » است. این واژه در زبان یونانی به صورت « اکباتانا » در آمده است، و در کتیبه‌های عیلامی به صورت « اک ماتانو » آمده است.
برخی میز معتقدند: « امدانه » یا « آمادای » که در کتیبه پیلسر پادشاه آشور آمده به این محل اطلاق می‌‌شده. هگمتانه « در زبان ارمنی، » اهمتان « و در زبان سریانی و پهلوی، اهمدان »، در گویش نویسندگان عرب « همدان » و در تورات، « احتمانا» گفته شده است. همچنین سکه‌هایی از عهد ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها « اهمتان » قید شده است.
نخستین اشاره مکتوب به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامه بیست و چهارم شارل مانزر سوم ( ۸۳۶ قبل میلادی ) و سارگن دوم ( ۷۱۵ قبل از میلادی بوده، که از این قوم و سرزمین آنان به نام « مادای »یا « آمادای » یاد کرده اند.
روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دوره مادها، ( از اواخر قرن هشتم تا نیمه اول قرن شم قبل از میلاد) مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده است. و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتختهای دوره هخامنشی ( پایتخت تابستانی و احتمالا« محل خزانه آنها ) به شمار می‌‌رفته است.
گفته‌های هرودت مورخ یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد،م مهمترین ماخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به » دیااکو " نخستین شهریار ماد نسبت می‌‌دهد ( در ۷۲۸ قبل از میلاد ). هرودت اوضاع سیاسی واقتصادی نا مناسب قوم ماد را در دستیابی دیااکو به قدرت موثر می‌‌داند
دیگر مورخین یونانی چون پلی بیوس، کنزیاس، ژوستین و گزنفون نیز درباره هگمتانه مطالبی جمه آوری کرده اند.
دیااکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت کاخی عظیم و مستحکم به صورت هفت قلعه تو در تو گرفت. به طوریکه کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلعه هفتم قرار داشته باشد. دیااکو به تقلید از رنگ آمیزی قصرهای بابلی، دستور داده بود کنگره‌های هر قلعه را به رنگی مخصوص در آورند. به این ترتیب :رنگ کنگره‌های قلعه اول سفید، دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی، پنجمی نارنجی، و کنگره دو با روی داخلی سیمین و زرین بودندو محیط بیرونی ترنی دیوار قلعه، تقریبا" به اندازه حصار شهر آتن بوده استقصر شاهی، که در آخرین قلعه درونی بر پاشده بود، دارای صدها اتاق بوده، و مردم نیز خانه‌های خود را بیرون این قلعه‌ها و در کنار آن ساخته بودند.
بنا به در خواست دیااکو، قوم ماد شهرهای کوچکی راکه در آن می‌‌زیسته اند، رها ساخته و در اطراف قلعه شاهی خانه‌های خود را بنا کردند پلی بیوس مورخ یونانی ( ۲۰۴ تا ۱۳۲ قبل از میلاد ) می‌‌نویسد : در دامان کوه اورنت، ( اورنت یا اورنتس = الوند ) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرت آوری قرار گرفته، و قصر شاهی، در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است.. وضع ساختمانی،آرایش عجیب، و تزییناتی که در آن به کار رفته به نحوی بوده، که توصیف آن مبالغه آمیز به نظر می‌‌رسد. چوبهایی در آن به مصرف رسیده پوشیده از زر و سیم است. درها، ستونهای و رواقهای آن، با هزاران گونه کنده کاری و نقش و نگار آراسته شده اند. یک دیوار بی پیرایه، و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ نیست حتی کاشی هایی که زینت بخش « ازاره ها» و دیوارهای دورنی قصر است، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و همه چوبها از جنس سرو و کاج می‌‌باشند.
کنزیاس مورخ یونانی و پزشک معروف اردشیر دوم هخامنشی ( ۴۰۴ تا ۳۰۴۵ قبل از میلاد ) می‌‌نویسد « سمیرامین » ملکه آشور، پس از دیدن وضعیت شهر و موقعیت مناسب آن دستور داده، که برای او در آنجا کاخی بسازند و چون دیده است. که در شهر جدید الاحداث کمبود آب وجود دارد، دستور داده تا با صرف هزینه‌ای گزاف، نهری ساخته و آب دریاچه‌ای را که در آن سوی کوه اورنت ( الوند ) است به این شهر سرازیر نمایند.
ابوبکر احمد بن محمد اسحاق همدانی معروف به این فقیه، در کتاب البلدان خود که در حدود سال ۲۹۰ هجری به تحریر در آمده، به نقل از یکی از دانشمندان پارسی می‌‌نویسد: « همدان بزرگترین شهر جبال و حدود چهار فرسنگ در چهار فرسنگ بوده است.»
بخت النصر بعد از فتح و ویرانی بیت المقدس ، فرمانده‌ای به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان می‌‌فرستد، ولی وی با عدم موفقیت مواجه شده و طی نامه‌ای به بخت النصر می‌‌نویسد: من به شهری آمده‌ام دارای بارویی بلند و سرکش و مردمی بسیار و کوی و برزنهای فراخ و رودهای فراوان و ...
پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن سدر مسیر جاده شاهی، که پارسه ( تخت جمشید ) را به سارد متصل می‌‌کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود، و از این رو آن را آباد کردند.
در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می‌‌شود. هگمتانه به صورت ویرانه‌ای بود. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود دستور می‌‌دهد در میانه شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق می‌‌نامیدند، بسازند. در این کوشک سیصد مخفی گاه برای گنجینه و دارایی ها برباشد. و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی ( دو لختی ) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود.
چنانکه ملاحظه شد درباره چگونگی احداث و نام بنیانگذاران هگمتانه در بین مورخین یونانی، اتفاق نظر وجود ندارد. مورخین اسلامی نیز دراین زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند و در مورد محل دقیق آن هم نظریات متفاوتی ارایه شده است. گر چه اکثر مورخین، پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوی، پرفسورگیر یشمن، اشمیت، لوشای و پرادارا، تپه‌ای را که هم اکنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلی شهر باستانی هگمتانه می‌‌دانند.
حفاریهای باستان‌شناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه هم مشخص شده است، که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده است. نتایج حفاریهای تپه هگمتانه – آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب رسانی در شهر حکومتی مادهاو پارتها می‌‌باشد در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری به عرض ۵/۳ متری وجود داشته و کف این معابر، تماما" با آجرهای مربع شکل و به منظمی مفروش بوده است. پیشینه حفاریهای علمی ازاین تپه، به سال ۱۹۱۳ میلادی بر می‌‌گردد که هیشیفرانسوی از طرف موزه لوورپاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوشهایی در تپه هگمتانه انجام داد. ولی نتایج این کاوشها هیچ گاه منتشر نشد.
در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، که حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای این شهر مورد کاوش قرار گرفته یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدنپشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و کم نظیر در درون آن کشف شده، از جمله کاوشهای علمی سال ۱۳۶۲ تا کنون که به سرپرستی آقای دکتر محمود رحیم طراف, به انجام رسیده منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شده است. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارد که هر کدام شامل یک هال ( حیاط مرکزی ) است. با اتاقها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن، به شکلی که هر واحد ساختمانی فضایی در حدود ۵/۱۷ *۵/۱۷ متر را در بر می‌‌گیرد. معابر مذکور با عرض ۵/۳ و پس بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته، و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند.
همچنین ادامه کاوشها بخشهایی از حصار عظیم شهر به قطر ۹ متر وارتفاع ۸ متر را آشکار ساخته است. این حصار در فواصل معین، دارای برجهای عظیم بوده، که هگمتانه قدیم را در بر می‌‌گرفته است. به طور کلی این تپه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان‌شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته است. از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به س دست آمده کم سابقه است.
ضمنا" در طول حفاریهای انجام شده آثار ارزشمند و بی نظیری کشف گردیده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست. تعدادی از اشیاء کشف شده از این تپه در موزه ملی ایران باستان و تعدادی دیگر در موزه‌ها و یا مجموعه‌های خصوصی خارج کشور نگهداری می‌‌شود. __________________

پیشینه تاریخی نام همدان

http://pic.azardl.com/images/66186472223496871211.jpg

آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان « کارکاشی » داده بودند که « کار » به معنی قرارگاه یا منزلگاه و « کاشی » نام قوم کاسی است.آشورشناسان و مادشناسان، جملگی این کار کاشی ( با شهر کاسیان ) را منطقه کنونی همدان دانسته اند.پرفسور گیریشمن، باستان شناس معروف فرانسوی، معتقد است که اسم قبلی هگمتانه، » اکسایا" یعنی شهر کاسیها بوده است.
در مجموع اعتقاد غالب بر این است، که شهر هگمتانه را یکی از اقوام آریایی بنام مادها ساخته اند. و نخستین دولت ایرانی را در آن بنا نهاده اند. ولی نتایج تحقیقات بیانگر آن است که شهر هگمتانه پیش از انتخاب به پایتختی توسط مادها، وجود داشته مردمانی از قوم کاسی در آن می‌‌زیسته اند. سپس بازماندگان قوم کاسی، بعدها با طایفه‌ای از آریاییها قوم موسوم به ماد را پدید آورده اند. و با غلبه بر دولت *****گر آشوری، دولت ماد را بنیان کذاشته، و پایتخت خود را کار کاشی قرار داده اند. و از آن به بعد، این شهر هگمتانه نام گرفته است.
امروز هم باستان شناسان، تپه باستانی هگمتانه، واقع در مرکز شهر همدان را، که وسیع‌ترین تپه باستانی ایران است، بقایای همان ابنیه عهد کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می‌‌دانند. مساحت این تپه حدود 30 هکتار می‌‌باشد. که با در نظر گرفتن بخشهایی که جزء محدود تپه باستانی بود، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از 40 هکتار نیز می‌‌رسد.
این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان، و در دو سوی خیابان اکباتان واقع شده است. « هگمتانه»، یا « هنگمتانه » که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه « هنگ » به معنی « جا » و « متانه » به معنی « تجمع » است. این واژه در زبان یونانی به صورت « اکباتانا » در آمده است، و در کتیبه‌های عیلامی به صورت « اک ماتانو » آمده است.
برخی میز معتقدند: « امدانه » یا « آمادای » که در کتیبه پیلسر پادشاه آشور آمده به این محل اطلاق می‌‌شده. هگمتانه « در زبان ارمنی، » اهمتان « و در زبان سریانی و پهلوی، اهمدان »، در گویش نویسندگان عرب « همدان » و در تورات، « احتمانا» گفته شده است. همچنین سکه‌هایی از عهد ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها « اهمتان » قید شده است.نخستین اشاره مکتوب به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامه بیست و چهارم شارل مانزر سوم ( 836 قبل میلادی ) و سارگن دوم ( 715 قبل از میلادی بوده، که از این قوم و سرزمین آنان به نام « مادای »یا « آمادای » یاد کرده اند.
روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دوره مادها، ( از اواخر قرن هشتم تا نیمه اول قرن شم قبل از میلاد) مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده است. و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتختهای دوره هخامنشی ( پایتخت تابستانی و احتمالا« محل خزانه آنها ) به شمار می‌‌رفته است.
گفته‌های هرودت مورخ یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد،م مهمترین ماخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به » دیااکو " نخستین شهریار ماد نسبت می‌‌دهد ( در 728 قبل از میلاد ). هرودت اوضاع سیاسی واقتصادی نا مناسب قوم ماد را در دستیابی دیااکو به قدرت موثر می‌‌داند.
لوح زرین به نام ( آریارمنه) یافت‌شده در تپه? باستانی هگمتانه. این لوح از زرناب است به ابعاد12در 8 سانتیمتر - دارای10سطر به خط میخی است. آریا رمنه جد داریوش اول از شاهان هخامنشی است. بنا به اظهار نظرباستا نشتاسان این لوح قدیمی‌ترین اثر تاریخی می‌‌باشد ودر موزه ( برلن آلمان ) نگهداری می‌‌شود.دیگر مورخین یونانی چون پلی بیوس، کنزیاس، ژوستین و گزنفون نیز درباره هگمتانه مطالبی جمه آوری کرده اند.