شاهرود شهری با هزاران سال قدمت تاریخی
بهشت شمال شرق ، قاره کوچک ، نگین کویر . . . آنچنان غنی است که علیرغم همه کم لطفیهای سیاسی صد سال اخیر ، هر صاحب نظری متناسب با ذوق خود نامی درخور برای او بر میگزیند .
خرده فرهنگ مردم شاهرود از يك مجموعه فرهنگي تاريخي جغرافيائي همگن و پايداري بر خوردار است كه در كالبد كل فرهنگ انساني جاي دارد.
شاهرود به تبع اقليم هاي جغرافيائي ، محل تلاقي چندين خرده فرهنگ است به نحوي كه شاهرود نقطه اتصال فرهنگ كوچ نشينان قسمت مركزي ايران و يكجا نشينان خراسان است.
از طرفي وسعت شهرستان شاهرود (51419كيلو متر مربع بعبارت دیگر یک سیام مساحت کشور عزیزمان ایران ! ! ! ! ) ، تنوع آب و هوائي آن ( گرم وخشك ، معتدل و مرطوب ، سرد كوهستاني ) ، قدمت تاريخي (دوره هاي مختلف تاريخي از هزاره ششم ميلاد به بعد )كثرت و تنوع بناهاي تاريخي اين شهرستان (تكايا مساجد،كاروانسراها،حمام ها آب انبارها و...)،معيشت گوناگون مردم ، قلمرو فرهنگ مردم شاهرود را در ابعاد زمان و مكان گسترده است به طوري كه اگر ما به كليه اعتقادات ،باورها ، افسانه ها ، ضرب المثلها ،متلها، ترانه ها و شئون رفتار مردم همچون نشست و بر خاست و سور و سوگواري ، ميهماني ، بازي ، خوراك ومسكن سنتي مردم ، پژوهشگرانه نگاه كنيم به راز بقا و پايداري آنها طي هزاران سال پي مي بريم.از طرفي با شناخت و بازيابي جنبه هاي مثبت سنن خواهيم توانست در حفظ و تحكيم اصالتهاي فرهنگي اين ديار گامي استوار بر داريم.نكته ديگر اين كه اگر ما بازيها ،،قصه ها ،مثلها ،شعاير ،جشنها، آداب و رسوم مراحل مختلف زندگي ((از تولد تا مرگ))و عرف وعادات مردم شاهرود را مرور كنيم خواهيم ديد كه فرهنگ اين مردم مبتني بر مذهب شيعه است،حتي مي توان گفت سنتهاي تاريخي و ملي، كاملا"تحت تاثير مذهب قرار دارند .بعلاوه بنيادي ترين وجه فرهنگ مردم شاهرود ،واژه هاي محلي است كه در لهجه شاهرودي در محاوره هاي روزانه به كار برده مي شود.در اين لهجه واژه هاي اصيل زبان فارسي وجود دارد كه ريشه بعضي از آنها پهلوي بوده است.
شايان توجه آن كه ، فرهنگ كار و توليد در شهرستان شاهرود از اهميت ويژه اي بر خوردار است و درچرخه حيات همه عناصر طبيعي و انساني به كار گرفته مي شود و هيچ چيزي بي مصرف نمي ماند.
شاهرود عمده ترين و مهم ترين توليد كننده ميوه هائی نظير زردالو ، انگور زمستانه ، آلبالوو گيلاس در منطقه شمالشرق ايران مي باشد، كه حتي برگه زردالوی آن به خارج از كشور صادر مي گردد.
قابل ذكر است كه بيش از 90 گياه داروئي شناخته شده در مناطق مختلف شهرستان شاهرود رويش داشته كه به نظر مي رسد بخش آمار مذكور بخش محدودي از گياهان داروئي منطقه است.
به اميد آنكه محققان بتوانند گياهان داروئي ،ادويه اي ،و عطري منطقه را شناسائي و مورد بهره برداري اصولي قرار دهند. گذشته براين شاهرود از لحاظ كشاورزي موقعيت ممتازي دارد . به طوري كه توليد گندم، چغندر قند، سيب زميني وحبوبات از محصولات استراتژيك منطقه است كه علاوه بر رفع نياز منطقه ، احتياجات ساير مناطق هم جوار را نيز تامين مي كند.
شاهرود از لحاظ محيط زيست جايگاه بر جسته اي در كشور را دارد كه به معرفي اجمالي چند منطقه حفاظت شده آن مي پردازيم.
منطقه حفاظت شده توران
منطقه توران با وسعتي برابر با 187270 هكتاردر جنوب شرقي شاهرود واقع است كه بر اساس تازه ترين نظريات كارشناسان محيط زيست جهاني ، يكي از عظيم ترين ذخائر بيوسفري جهان است كه در آن منابع ذيقيمتي از گياهان و جانوران مي باشد كه مورد توجه و تاييد مركز حفاظت منابع طبيعي بين المللي قرار گرفته است. گورخر از گونه هاي جانوري كم نظير مناطق مختلف و باغ وحش هاي جهان است كه در منطقه توران شاهرود يافت مي شود.
پناهگاه حيات وحش خوش ييلاق
منطقه حفاظت شده خوش ييلاق با وسعت 156000 هكتار در شمال شهرستان شاهرود واقع شده است ، كه بعلت موقعيت منطقه (كوه،جنگل ، دشت) حيوانات مختلفي چون آهو، مارال، شوكا ، قوچ و ميش و كل بز،خرس،پلنگ،كبك و تيهو . حتي يوز پلنگ نادر آسيائي در اين منطقه يافت مي شوند.
منطقه شكار ممنوع تپال
منطقه تپال منطقه اي است كوهستاني كه در شمال و شمال غربي شهر شاهرود با مساحتي تقريبا" به وسعت 3000 هكتار واقع شده است كه در اين منطقه گونه هاي مختلف گياهي و جانوري وجود دارد.
مناسبت دارد گفته شود در شهرستان شاهرود ، توانمندي ها و ظرفيت هاي تاريخي فرهنگي (تكايا ، حسينيه ها ، آرامگاهها ،چله خانه ها ، آب انبارها ،حمام ها ، بازارها،مساجد ،تپه ها و محوطه هاي تاريخي و ....) كه از لحاظ تاريخي آثاري را از عصر حجر تا عهد قجر در بر دارد. فهرست آثار تاريخي شهرستان شاهرود كه در كتاب فرهنگ مردم شاهرود آمده است كثرت،تنوع و غناي جاذبه هاي فرهنگي وتاريخي شاهرود را به خوبي نشان مي دهد.
در اينجا مناسبت دارد گفته شود كه كهن ترين نام( (شاهرود))در وند يداد اوستا در ذكر اسامي شانزده سرزمين آريائي به نام" حچزه" يا" شخره" آمده كه گوياي ديرينه بودن اين منطقه است.
تپه هاي تاريخي
تپه سنگ چخماق (هزاره ششم قبل از ميلاد)و... تپه خوريان (هزاره پنجم قبل از ميلاد )تپه تاريخي بلوار شاهرود (هزاره اول قبل از ميلاد)و.. نشانگر تلاشهاي پويا و مستمر مردم اين سامان است .گذشته بر اين گوهرهاي تابناك معماري كه در دوره هاي مختلف در اين شهرستان ساخته شده و هنوز سر پا ايستاده اند ،مثل مجموعه تاريخي بسطام ومسجد جامع فرومد مربوط به دوره سلجوقي و ايلخاني و صد ها اثر تاريخي ديگر در اين ناحيه ،گواه بارز ي بر پويا بودن تلاش مستمر مردم اين مرز و بوم از عصر سنگ تا روزگار ماست.
البته صدها تپه تاريخي و به طور كلي اثر تاريخي ديگر در نقاط مختلف شهرستان شاهرود ،بيارجمند،فرومد،ميامي،عبا س آباد، ابر،كلاته خيج ،خيج،مجن،ميقان،قلعه نو خرقان،خوريان ،ديزج،ارديان،مغان،رويان،ط رود،مزج و.... وجود دارد كه ذكر تمامي آن ها در اين مجمل مقدور نمي باشد.
چون از گذشته شهرستان شاهرود سخن بميان آمده است مناسبت دارد اين نكته آورده شود كه شاهرود به دليل شرايط خاص جغرافيائي و قرار گرفتن بين رشته كوههاي البرزو سرزمين هاي كويري ،همواره معبر مطمئني براي كاروانهاي تجاري بوده است به ويژه در دوره قاجار ،شاهرود به عنوان قطب تجاري مهم ايران به حساب مي آمده است بر اين اساس،رونق تجارت داخلي و خارجي و زيارت مكان هاي مقدس به ويژه از زمان صفويه به بعد در مسير جاده زيارتي تهران به مشهد كاروانسراهائي ايجاد شده است كه اهم آن عبارتند از :
نام كاروانسرا - موقعيت جغرافيائي - دوره تاريخي - مصالح ساختماني
عباس آباد 177كيلومتر شاهرود چهار ايوان صفوي آجر وسنگ
الهاك جاده سبزوار شاهرود " " قاجار " "
مياندشت 1 109كيلومتري شرق شاهرود صفوي " "
" 2 " " " " " قاجار " "
" 3 " " " " " قاجار " "
سپنج 50كيلومتري شمال ميامي ايلخاني " "
ميامي 60 كيلومتري شرق شاهرود صفوي " "
بهدشت " " " " " " " " " "
ده ملا 20كيلومتري جنوب شاهرود " " " "
طبق اعلام نظر سفر نامه نويسان داخلي و خارجي در سه كاروانسراي تودرتوي مياندشت حدود20هزار زوار در بيرون و داخل آن بيتوته مي كردند.
گذشته از آثار تاريخي ارزشمند،شخصيت هاي ارزنده شاهرودي در تاريخ ايران زمين نقش آفرين بوده اند كه تاثيرات فرهنگي آنان لا اقل تا سده هاي آتي باقي خواهد ماند بر اين اساس مختصرا" مي توان گفت : شاهرود و توابع آن همواره به عنوان مهد شعراي نامي همچون ابن يمين فريومد، فروغي بسطامي و كانون زهاد ،علما (آخوند ملا كاظم خراساني و فرزند بزرگوار ايشان آيت ا.. حاج ملا محمد علي صاحب 52 جلد كتاب در رشته هاي مختلف فقه و اصول و ادبيات و اخلاق تاريخ و.. آيت ا.. العظمي حاج سيد محمود شاهرودي مر جع تقليد شيعيان جهان و.. عرفاي نامي (شيخ بايزيد بسطامي، شيخ ابوالحسن خرقاني،شيخ جلال الدين ،شيخ عمادالدين و.. چهره درخشاني در فرهنگ وتاريخ اين مرزو بوم بوده اندكه تا كنون صدها جلد كتابراجع به اين بزرگواران به زيور طبع آراسته شده است.شايان توجه اين كه در شهرستان شاهرود ،مدارس علميه و مراكزمختلف دانشگاهي و موءسسات علمي و فرهنگي بيشماري داردكه تاكنون توانسته است موقعيت ممتازي در منطقه كسب نمايد،عليهذابراي حسن ختام،شعرزير كه منسوب به عارف رباني "شيخ ابوالحسن خرقاني "است آورده مي شود:
اسرار ازل را نه تو داني و نه من وين حرف معما نه تو خواني ونه من
هست از پس پرده گفتگوي من وتو گر پرده در افتد نه تو ماني ونه من
