:: متافیزیك و هیپنوتیزم ::

نویسنده: دكتر مطلّب برازنده
واژه هیپنوتیزم از كلمه هیپنوز كه یك لغت یونانی به معنی خواب می‌باشد گرفته شده است. هیپنوتیزم وضعیت یا حالتی است كه طی آن فرد می‌تواند در حالت خلسه، عكس‌العملهای خاصی در پاسخ به تلقینات از خود نشان دهد.

تاریخچه هیپنوتیزم به كشورهای ایران، هند، مصر و یونان باز می‌گردد. در ایران قبایل مغ‌ها می‌توانستند با تحمل سختی، خود را به مرحله‌ای از خلسه برسانند و در آن حالت نسبت به درمان بعضی بیماریها اقدام كنند. در هند، مرتاض‌ها با تحمل ریاضت‌های فراوان می‌توانستند به حالت خلسه رفته كارهای خارق‌العاده انجام دهند. در یونان و مصر معابد ویژه‌ای تحت عنوان معابد خواب وجود داشته، ساحران این معابد قادر بودند افراد را در یك حالت خاصی مشابه خواب قرار دهند و سپس كارهای خاصی روی آنان انجام دهند. معروف‌ترین این معابد، معبد دلفی می‌باشد.

تاریخچه هیپنوتیزم در عصر جدید به دكتر فرانس آنتوان مسمر بر می‌گردد. این پزشك اتریشی معتقد بود كه انسان دارای حوزة انرژی خاصی تحت عنوان مغناطیس حیوانی می‌باشد كه از طـریق آن می‌تـوان بیمـاریهـا را درمان نمود. مسمر بیماران خود را در حالت خلسه قرار می‌داد و با شكل و ظاهر خاصی بر آنها وارد می‌شد و از این طریق نسبت به درمان آنها اقدام می‌نمود. این امور بعدها توسط شاگردان مسمر دنبال گردید و به نام مسمریسم معروف شد. طرح هیپنوتیزم در ایران در عصر جدید توسط دكتر اعلم‌الملك ثقفی صورت گرفت.

هیپنوتیزم همواره در طول تاریخ دارای دوره‌های پنهان و آشكار بوده است. بدین صورت كه در برخی از برهه‌های زمانی به دلیل مخالفت برخی مقامات علمی یا سیاسی و حكومتی مورد غضب واقع می‌شده، طرفداران هیپنوتیزم مجبور به مخفی كردن آن می‌شدند. در برخی زمانها نیز مورد مهر و محبت قرار می‌گرفت و به صورت علنی مطرح و استفاده می‌گردید. جالب آنكه بعضی حاكمان و رجال سیاسی برای پیشبرد اهداف خود از این علوم استفاده می‌كردند.

هیپنوتیزم به دو نوع“خود هیپنوتیزم”و“دگرهیپنوتیزم ” تقسیم می‌شود. در خود هیپنوتیزم شخص خودش را هیپنوتیزم می‌كند، در دگر هیپنوتیزم، فرد هیپنوتیزم كننده را عامل یا هیپنوتیزور و فرد هیپنوتیزم شونده را سوژه می‌گویند.

هیپنوتیزم دارای كاربردها و استفاده‌های متفاوت می‌باشد ولی نوش داروی تمام امور، بیماریها و مشكلات نمی‌باشد. هیپنوتیزم پزشكی در تسكین درد بیماران، درمان برخی بیماریها و ایجاد بی‌حسی و بی‌هوشی استفاده می‌شود. تقویت حافظه، تسهیل در یادگیری، ایجاد یا تقویت انگیزه در مطالعه، افزایش بازده در مطالعه و افزایش قدرت خلاقیت از موارد دیگری است كه با هیپنوتیزم قابل حصول می‌باشد. هیپنوتیزم در امور جنایی و قضایی نیز برای كشف جنایت و شناسایی جنایتكاران قابل استفاده است. موفقیت‌های شغلی و موفقیت‌های ورزشی نیز با هیپنوتیزم قابل دست یابـی است.برخی اعتقاد دارند در مراحل عمیق خلسه‌های هیپنوتیك می‌توان به ورای بعد مكان و زمان دست یافت.

هیپنوتیزم با همة محاسنش، دارای خطراتی نیز می‌باشد. ایجاد رابطة عاطفی بین عامل و سوژه(در زمانی كه آنها از دو جنس مخالف باشند)، توهم قدرت در عامل، احتمال دیوانگی یا مرگ سوژه، اثرات سوئی كه به دنبال تلقینات بیش از حد ممكن است بروز كند، درد در نقاطی از بدن سوژه بعد از بیداری، اختلالات روان پریشی و سخت بیدار شدن سوژه از جمله این خطرات می‌باشد. هیپنوتیزم ممكن است برای افراد مبتلا به بیماریهای قلبی، عصبی ومتابولیسمی مضر باشد.

هیپنوتیزم طی سه مرحله توجیه، القا و كنترل صورت می‌گیرد. در مرحله نخست باید سوژه را بطور كامل توجیه نماییم و توضیحات لازم را در مورد نحوة كاری كه می‌خواهیم روی او انجام دهیم ارائه كنیم. در صورت عدم توجیه مناسب، ممكن است سوژه ناخودآگاه مقاومت كند. در مرحلة القاء، با ارائه تلقینات كلامی كه به صورت موزون و هماهنگ ارائه می‌شود، سوژه به حالت خواب فرو می‌رود. مرحلة سوم، مرحلة كنترل سوژه در خواب است كه مشكل‌ترین مرحله است. لذا عامل به اطلاعات و تجربیات كافی نیاز دارد.

در حالت هیپنوتیزم، سوژه علائمی از خود نشان می‌دهد كه بیانگر هیپنوتیزم شدن او می‌باشد. كاهش فعالیت جسمی، عمیق شدن تنفس، تنگ شدن چشم، افتادن پلك، پیدایش رخوت، افتادن سر، تمایل چشمها در چرخش به سمت بالا و در برخی موارد گرم شدن بدن، افزایش ترشح اشك و پرش در پلك از جمله این نشانه‌هاست.عامل برای انجام هیپنوتیزم ممكن است از ابزار و شیوه‌های مختلف استفاده كند. تلقین كلامی، تأثیر نگاه، ارسال انرژی و استفاده از برخی وسایل از این جمله‌اند. در تلقین كلامی، كلمات با ریتم موزون و هماهنگ و با لحن تأثیرگذار ادا می‌شود. در صورتیكه عامل با نگاه نافذ و بدون پلك زدن به سوژه نگاه كند، می‌تواند تأثیر تلقینی در سوژه داشته باشد. ارسال انرژی در عاملینی كه با انرژیهای فراحسی و شیوه‌های كنترل و ارسال آن آشنایی علمی و عملی داشته، نیز كمك كننده است. این افراد تقریباً نیازی به تلقینات لفظی نخواهند داشت. وسایلی مانند انگشتر، تسبیح، آونگ، قرص‌های پلاسبو و امثال آن نیز كمك كننده می‌باشند.

عوامل مختلف بر هیپنوتیزم مؤثر است. سن، جنسیت، شغل، شخصیت سوژه و محیط از جمله عوامل اثر گذار می‌باشند. افراد زیر شش سال هیپنوتیزم نمی‌شوند، همچنین هیپنوتیزم كردن افراد بالای سی سال مشكل و افراد مسن بسیار سخت است. خانمها به نسبت آقایان دارای قدرت هیپنوتیزم شوندگی بیشتر می‌باشند. شغل می‌تواند تأثیر مثبت و یا منفی داشته باشد. افرادی كه دارای مشاغل هنری و لطیف می‌باشند یا به اقتضای شغل‌شان شرطی شده‌اند، با استفاده از روشهای مربوطه به راحتی هیپنوتیزم می‌شوند. شخصیت سوژه هر چقدر عاطفی‌تر و تأثیر پذیرتر باشد و هر چقدر تجسم سوژه بیشتر باشد، كار عامل راحت‌تر خواهد بود. نور، رنگ، عطر و صوت محیط می‌تواند تأثیر مثبت یا منفی داشته باشد. هر چقدر نور كمتر و ملایم‌تر باشد تأثیر بهتری می‌گذارد. رنگ محیط بهتر است آرامش بخش باشد، برای مثال رنگ آبی مناسب است. برخی عطرها مانند بوی عود تأثیر مثبت دارد. پخش آهنگ و موسیقی ملایم و بدون كلام نیز مفید است.

یك هیپنوتیزور خوب باید دارای ویژگیها و صفات خاصی باشد. سلامت و تعادل جسم، روان و روح، داشتن اعتماد به نفس، اعتقاد كامل به هیپنوتیزم، ایجاد تمركز عالی و مستمر، قدرت جاذبه و تأثیر گذاری، قدرت تشخیص و قضاوت و اعتقاد به اصول اخلاقی و انسانی از جملة این خصوصیات می‌باشند.

تله‌هیپنوتیزم، نوع خاصی از هیپنوتیزم است كه از راه دور انجام می‌شود.

در این حالت عامل از راه دور و بدون تماس نزدیك و مستقیم بر سوژه اثر می‌گذارد و او را خواب می‌كند. این حالت برای تأثیر گذاری بر سوژه بدون اطلاع او كاربرد دارد. برای تله‌هیپنوتیزم باید عامل از قدرت تله‌پاتی عالی برخوردار بوده، انرژیهای فراحسی را بشناسد و نحوة استفاده از آنها را بداند. شایع است كه برخی از سازمانهای جاسوسی در كشورهای پیشرفته از این روشها استفاده می‌كنند و برای این منظور دانشمندان مربوطه را در استخدام دارند.

استفاده از هیپنوتیزم از نظر شرعی و دینی بلا مانع است. حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، استفاده از هیپنوتیزم را اگر همراه كار حرامی انجام نشود و به قصد امر حرامی نباشد جایز می‌دانند. همچنین تعلیم و تعلم آن را جایز دانسته‌اند. حضرت آیت الله العظمی مكارم شیرازی استفاده از هیپنوتیزم را مشروط بر آنكه كشف امور پنهانی صورت نگیرد بدون اشكال دانسته‌اند. حضرت آیت الله العظمی بهجت، هیپنوتیزم را اگر سبب اضرار یا ایذاء به نفس یا غیر نباشد جایز می‌دانند و با این فرض تعلیم و تعلم نفس یا غیر نباشد جایز می‌دانند و با این فرض تعلیم و تعلم آن را جایز دانسته‌اند. حضرت آیت الله العظمی صانعی كاربرد علم هیپنوتیزم در علوم پزشكی را حرام ندانسته‌اند.

با وجود كاربردهای علمی مختلف هیپنوتیزم و با توجه به صدور مجوزهای شرعی آیا توجه لازم به هیپنوتیزم در كشور ما شده است؟ آیا در عمل جایگاه خود را در دانشگاه و جامعه پیدا كرده است؟ آیا ما جزء كسانی هستیم كه بی دلیل كوس مخالفت با آن را سر می‌دهیم یا جزء آنان كه به دنبال استفاده مفید از هیپنوتیزم به نفع مخلوقات حق می‌باشند؟

هیچیک از حالات هوشیاری دگرگون به اندازه هیپنوتیزم بحث برانگیز نبوده است .حالت هیپنوتیزم را می توان حالت پاسخدهی شدیدی دانست که هیپنوتیزم کننده در یک شخص ایجاد می کند . هیپنوتیزم که زمانی در زمره امور غیبی واسرار آمیز به حساب می آمد اینک در قلمرو بررسی های علمی دقیق قرار داردو مثل سایر حوزه های پژوهشهای روانشناختی در این زمینه نیز مجهولاتی وجود دارد. تعریفها و توجیهات مختلفی در این زمینه وجود داردکه به برخی از آنها اشاره می کنیم:
? تئوری تلقین پذیری مفرط
رابطه مستقیمی بین تلقین و هیپنوتیزم پذیری وجود داردهرچه شخص تلقین پذیرتر باشدسریعتر وکاملتر هیپنوز می گردد.در حالت هیپنوز تمرکز نسبت به تلقین یا مطلب خاصی زیادتر می گرددودامنه توجه به تلقین یا کلمات هیپنوتیزور شدیدتر می گردد.
? تئوری طرد نسبی
طبق این نظریه انسان دارای دو ضمیر آگاه وناخود آگاه است. ذهن ناخوداگاه انسان قادر به استدلال استقرایی نیست وفقط به صورت قیاسی به تفکر و نتیجه گیری می پردازد. این دو ذهن یا ضمیر در هر شرایطی درکالبد فرد وجود دارد. در حالت هیپنوز ذهن خودآگاه مجبور به عقب نشینی می گرددتا ذهن ناخود آگاه باپیشروی جانشین آن گردد. درنتیجه استدلال فرد درحالت هیپنوز قیاسی است.

تعریف هیپنوتیزم از دیدگاه افراد مختلف:
- ویلیام .اس. کروجر هیپنوتیزم یک واقعیت پزشکی است
- پیررآل:هیپنوتیزم علمی است که به وسیله آن شخصی که موسوم به هیپنوتیزور است بتوانددردیگری به نام معلول یا سوژه خواب مصنوعی ایجاد کند.
- ارنست نولر:هیپنوتیزم علمی است که به وسیله آن وجدان طبیعی سوژه بر وجدان نهایی و فوق طبیعی تاثیر می گذارد این خاصیت در جمیع اشیاء عالم وجودداردلکن کیفیت آن در شیئی به حسب استعداد او وماده فرق میکند.
- لغت نامه قوانین بلاک: هیپنوتیزم علمی است که در درک ورفتار افراد به کمک دوعامل اثر میگذارد.یکی استفاده از قوانین تلقین پذیری ودیگری رسیدن به حالتی به نام خلسه هیپنوتیزمی.
- دکتر هیلگارد: هیپنوز یک نوع گسست در هوشیاری میباشدیانوعی خیالبافی معطوف به هدف است.
- دکتر کاپلان:هیپنوز حالت یا شرایطی است که شخص می تواند به تلقینات مناسب پاسخ دهد این حالت با تغییراتی درادراک حافظه و خلق فرد همراه است.
- دکتر هربرت اشپیگل: دردامنه آگاهی بشری اگر حالت آگاهی معلولی در میان یک خط قرار گرفته باشددر یک انتهای این خط حالت اغماء یا بیهوشی کامل ودر انتهای دیگرش هیپنوز یا تمرکز زیاد قرار دارد.حالت خلسه یا ترانس یک باریکه یا نواراز حالت تمرکز وتجمع وضع آگاهی وتوجه انسانی می باشد که بسیاری از محرکات غیر مرتبط محیطی را حذف می کند.
تاریخچه هیپنوتیزم:
هر چند اطلاعات چندانی درباره نحوه کشف هینوتیزم توسط انسانهای اولیه نداریم ولی شواهد ومدارک بدست آمده حاکی از کاربرد آن در زمانهای گذشته است. اثر وقایع هیپنوتیزمی برروی لوحهای سنگی مصرو نیز نوشته های قدیمی و نقاشیهای بدست آمده از دیواره غارها از زمانهای بسیار گذشته دیده می شود حتی در اولین فصل کتاب تورات نیزدر مورد خواب عمیق(هیپنوتیزم) مطالبی بیان شده است. در میان اقوام مختلف نیز این حالت خلسه و جذبه در قالب مراسم گروهی ظاهر شده وپس از هزاران سال هنوز هم به همان صورت تکرار میگردد.
تاریخ هیپنوتیزم نوین با فرانس آنتوان مسمر(1734-1815م)آغاز می شود. وی معتقد بود پدیده های هیپنوتیزمی وابسته به مغناطیس حیوانی هستند.که این جریان مغناطیسی از بدن هیپنوتیزم کننده خارج شده ووارد بدن هیپنوتیزم شونده میشود.بعدها روش وی در درمان بیماریها مسمریسم نامیده شد.
دکتر جیمز برید اولین فردی بود که لغت هیپنوتیزم به معنای خواب را برای این حالت انتخاب کرد. وی ابتدا تصور میکردکه عامل اصلی در هیپنوتیزم نگاه است ولی بعد متوجه شد که هیپنوتیزم جز تلقین شفاهی هیپنوتیزور وتلقین پذیری هیپنوتیزم شونده چیز دیگری نیست. دکتر جیمز اسدیل ودکتر الیوتسون از هیپنوتیزم جهت بیهوشی بیماران ونیز جراحیهای کوچک وبزرگ استفاده نمودند.دکتر شارکو نیز از این پدیده دردرمان بیماران هیستریکی بهره جست.
درطول تاریخ هیپنوتیزم دانشمندان بزرگی مانند فروید شارکو پاولف اریکسون وهیلگارد و... درخشیده وتحقیقات گسترده ای در این زمینه انجام دادندتا اینکه در سال 1957 انجمن هیپنوتیزم بالینی در آمریکا تشکیل شد.
امروزه از بسیاری از جنبه های هیپنوتیزم درپزشکی, روانپزشکی و دندانپزشکی استفاده می شود.پزشکی جدید معتقد است که بیشتر از 80% بیماریهاو بسیاری از ناتوانیها ناشی از استرس وبویژه انقباضات عضلانی هستند وبا ریلاکس کردن عضلات که طبعاً با آرامش روحی همراه است میتوان از بروز آنها پیشگیری نموده ویا آنها را درمان نمائیم.
کاربردهای بالینی هیپنوتیزم :
به طور کلی کاربردهای هیپنوتیزم به دوبخش بالینی وغیر بالینی تقسیم میشود.حیطه بالینی هیپنوتیزم یا هیپنوتراپی بالینی با قدمتی دیرینه درجهت تشخیص وکمک درمان وحتی درمانی به کار گرفته شده است .طب نوین پزشکی هنوز در بسیاری از موارد در شناسایی مکانیسم و نحوه درمان بیماریها ناتوان است. بهره گیری از توانائی های شخصی انسان حتی بااینکه هنوز فرایندی ناشناخته داردبسیار قابل توجه وکارآمد می باشد.
هیچگاه نباید از هیپنوتراپی انتظار معجزه داشت هر چند گاهی اوقات نیز بدون اغراق معجزه می کند.در مواردی مانند تروماها واورژانسها که پروسه های روتین پزشکی قابلیت ارزیابی وکارایی دقیق وبا سرعتی را دارا است دیگر استفاده از روشهایی مانند هیپنوتراپی نباید به کار برده شود.
آشنایی با فیزیوپاتولوژی بیماریها موارد احتیاط تداخلات دارویی وغیره در مورد بیماری مورد نظر تنها توسط کادر پزشکی مورد نظر امکان پذیر است واز دخالت افراد سودجو در این زمینه بایدجلوگیری شودامروزه کاربردها ی هیپنوتیزم در حیطه پزشکی ودندانپزشکی بسیار گسترده است وردپای آن تقریباً در تمام بخشهامانند روانپزشکی ،طب اطفال، ایمنی ، پوست ،سرطان ، اندوکرین، رادیولوژی پرستاری ،جراحی و... دیده می شود ازطرف دیگر آشنایی وتخصص درمانگر در زمان بکارگیری هیپنوتیزم بسیار لازم وضروری میباشد.که این روش در کنار دانش پزشکی نوین میتوانند به عنوان مکملهای یکدیگر در جهت سلامت و بهداشت مورد استفاده قرار گیرد.
پدیده های هیپنوتیزمی:

با مطالعه دقیق پدیده های هیپنوتیزمی می توان به ماهیت ترانس یا خلسه پی برد.
در هیپنوز تغییراتی در فیزیولوژی بدن ایجاد می شود ازجمله این تغییرات:تغییر ریتم قلب،کاهش فشار خون و کاهش مقاومت عروق محیطی و نیز کاهش متابولیسم پایه است . درجه حرارت بدن، مقاومت الکتریکی پوست، تعداد و عمق تنفس کاهش مییابد . تلقینات هیپنوتیزمی در تون عضلات و ترشحات غدد درون ریز تغییراتی ایجاد می کنند این تغییرات اساس بعضی از پدیده های جالب هیپنوتیزمی هستند که باعث جذابیت هیپنوتیزم شده است و نیز پدیده هایی که باعث اثرات درمانی می شوند .
برخی از پدیده های هیپنوتیزمی عبارتند از : حالت کاتالپسی یا جمود عضلانی ، تغییرات در حواس پنجگانه، بی حسی هیپنوتیزمی ، سومنامبولیسم، تغییرات قدرت حافظه و رجعت سنی و قدرت تلقین پذیری فوق العاده و غیره .
تئوریها و مکانیسمهای هیپنوتیزم:

هیپنو تیزم همواره به عنوا ن یک معما مطرح بوده وآن را به عنوان یکی از هفت شگفتی روانشناسی به حساب آورده اند وتا کنون دانشمندان بسیاری را به میدان مبارزه علمی برای کشف حقیقت خود طلبیده است و هر کسی بنا بر دیدگاه خود برداشتی از این پدیده و فرایند داشته است . اگرچه تا کنون زوایای علمی بسیاری از پدیده های هیپنوتیزمی کشف شده ولی هنوز هم تئوری جامع وگویایی برای توجیه تمام پدیده های هیپنوتیزمی وجود ندارد . مکانیسمها ی نوروفیزیولوژی و سایکوفیزیولوژی در عین پیچیدگی و ابهامات زیادی که در آنها وجود دارد تا کنون سر منشاء تعالی بسیاری از زمینه های علمی جدید بوده است. در اینجا اشاره ای کوتاه به تئوریهای مطرح شده در مورد هیپنوتیزم می کنیم :
1:Hynosis as a conditioned process leading to sleep. پاولف ضمن بیان این نظریه چنین می گویدکه در هیپنوتیزم یکpartial sleep داریم و عمیق تر کردن نواحی مهاری لوکالیزه شده روی کورتکس ایجاد درجات متفاوتی از هیپنوز می کند.
.:Theories based on changes in cerbral physiology تئوریهایی چون مهار سلولهای گانگلیونی مغز مهار یکسری از فانکشنهای مغزی وتحریک گروهی دیگر شیفت CNS به سمت سیستم وازو موتورتمرکز یا تجمع محرکهای مرکزی واحاطه شدن آنها با نواحی مهاری .
3.Hypnosis as a state of hypnosis
4.Atavistic theory or Immobilization theory
5deomotor activity and inhibition theory.
6.The dissociation theory
7.The role playing theory
8.Hyper suggestibility theory
9. ...
آنچه مسلم است این است که هیپنوتیزم بوسیله یک مکانیسم تنها قابل توصیف نیست وهر تئوری یک جنبه از آن را بیان میکند . از جمله پدیده های هیپنوتیزمی که همواره محور بسیاری از مطالعات علمی بوده است Hypnoanalgesia یا Hypnoanesthesiaمی باشد که پیشرفتهای شگفت آوری در این تو صیف این پدیده ساده و شگفت اور ودرعین حال پیچیده و شگفت انگیز رخ داده است و از آن جمله میتوان به نظریهNeodissociationهیلگارد اشاره کرد .هیپنوتیزم حتی از دیدگان نظریه کوانتوم نیز پنهان نمانده است و طرفداران این نظریه نوین تلاش می کنند تا به توجیه زوایای ناپیدای پدیده های هیپنوتیزمی از دیدگاه خود بپردازند.