دکتر عبدالکریم قریب، پدر علم زمین شناسی ایران

ستاد عبدالکریم قریب در سال ۱۲۹۱ ه . ش در خیابان عین الدوله تهران دیده به جهان گشود. پدرش میرزا مصطفی خان مستوفی، فرزند میرزا عبدالکریم مستوفی گرگانی بود و مادرش دختر میرزا شکرالله خان (کاردار سفارت ایران در دولت عثمانی).
او فرزند چهارم خانواده بود. دو ساله بود که پدرش بازنشسمته شد و پس از آن به اتفاق خانواده به گرگان بازگشت.
دکتر عبدالکریم قریب از آن دوران می گوید:
"از تهران با کجاره به گرگان رفتیم. در طول راه ، من و مادرم در یک تای کجاوه نشسته بودیم و خواهرم و یکی از دختر عموهایم که تحت تکفل پدرم بود در تای دیگر.
پدرم نیز سوار بر اسب بود تا به گرگان رسیدیم. این مسافرت ۷ روز به طول انجامید. ۳ روز تا قم و ۳ روز تا گرگان.
استاد قریب، کودکی و تحصیلات خود را در گرگان گذرانده، به گفته خودش: "درگرگان مکتب هایی وجود داشت که به تدریس علوم و ادب قدیم آن روز می پرداختند، ولی کسانی که خود دارای فضل و دانش بودند، فرزندانشان را خودشان آموزش می دادند. تحصیلات پدرم حدود کار مستوفی گری بود و با زبان ریاضیات آن زمان (سیاق) هم آشنا بود. او بر علوم قدیمی و ادبیات فارسی تسلط داشت. شعر می سرود و خط زیبایی هم داشت.
وقتی من به ۶ سالگی رسیدم، آموزش و تعلیم مرا برعهده گرفت و بدین ترتیب هر روز صبح نزد پدرم به تحصیل می پرداختم.
پس از فراگرفتن الفبا و خواندن و نوشتن به خواندن کتابهای چون عم جزء و توسل، گلستان، بوستان، نصاب، صرف میر، امثله، صرف و نحو، مقامات حمیدی، کتاب حکیم مؤمن (که در علوم طبیعی آن روز نزد علما معرو ف بود) پرداختم.
استاد دکتر عبدالکلریم قریب در دوازده سالگی پدرش را که نعمت بزرگ زندگی اش بود، از دست داد و به همراه مادرش که اهل تهران بود، مجددا" از گرگان به تهران عزیمت کرد.
دکتر قریب در این باره می گوید: در سال ۱۳۰۴ ش پدرم فوت کرد. پس از فروش خانه و باغ و اثاثیه های منزل، من و مادرم در سال ۱۳۰۶ به تهران آمدیم و منزلی کوچک در خیابان سقاباشی اجاره کردیم. در همان سال به دبستان صفوی رفتم و چون در دروس ادبیات قوی بودم من را درکلاس پنجم پذیرفتند.
مدرسه صفوی بین دروازه دولاب و دروازه دوشان تپه بود. من درکلاس پنجم آن مدرسه عربی، انشاء، فارسی و ریاضیات را یاد گرفتم و چون شاگرد اول کلاس بودم، همیشه مبصر هم بودم. رقتی هم معلم ها نبودند، من به بچه ها دیکته می گفتم.
● جوانی و ورود به دبیرستان علمیه
استاد دکتر عبدالکریم قریب پس از اتمام دورهء ابتدایی در مدرسه صفوی، در سال ۱۳۰۷ برای ادامه تحصیل، در دبیرستان علمیه ثبت نام کرد.
استاد قریب در ادامه بیان زندگیش می گوید: "در ۱۷ سالگی پس از اتمام دورهء ابتدایی در مدرسه صفوی به دبیرستان علمیه که در آن زمان نزدیک دانشسرای قدیم (سه راه ژاله سابق) بود وارد شدم و پس از آن به مدرسه ای در پشت مسجد سپهسالار رفتم و تا اخذ دیپلم همانجا ماندم. من هر سال شاگرد اول کلاس بودم و دروس ریاضی، فیزیک و شیمی را در حد عالی می دانستم. مرحوم دکتر محمود حسابی هم دبیر فیزیک من در آن دوره بود. " استاد از آن دوران می گوید: من در دوران دبیرستان معمولا" درس می خواندم و دنبال بازی نبودم. سه ساعت صبح و دو ساعت بعد از ظهر در دبیرستان بودیم و به خانه هم که می آمدم، درسهای روز بعد را آماده می کردم و تا ساعت ۸ یا ۹ شب مشغول مطالعه بودم. شب زود می خوابیدم و صبح زود بیدار می شدم. فقط روزهای جمعه کوه می رفتم و با دوستانم کوه پیمایی می کردیم. "
استاد قریب در سال ۱۳۱۴ با اخذ دیپلم علمی از دبیرستان علمیه تهران فارغ التحصیل شد. به گفته استاد در آن سال کلیه دانش آموزان سال ششم دبیرستان را در دارالفنون جمع کردند و امتحان گرفتند و ایشان نیز در آنجا امتحان دادند و دیپلم گرفتند.
● ورود به دانشگاه...
استاد دکتر قریب می گوید: در سالی که ما دیپلم گرفتیم آن قدر تعداد دیپلمه ها کم بود که به ما می گفتند در هر دانشکده ای که دوست دارید ادامه تحصیل دهید و حتی می گفتند، بیایید یک ماه در این دانشکده بنشینید، اکر خوشتان آمد ادامه دهید و اگر خوشتان نیامد بروید دانشکده دیگر. من نیز در ابتدا، هر چند روز در یک دانشکده می رفتم و حدود یک ماه همین طور در دانشکده ها می چرخیدم تا وارد دانشکدهء علوم در رشته ریاضی شدم. ۶ ماه در رشته ریاضی ادامه تحصیل دادم ولی بعد از آن مجددا" رشته علوم طبیعی را انتخاب کردم و تا پایان تحصیلات دورهء لیسانس در این رشته ماندم، بخصوص چون زمین شناس جزء این رشته برد و من به مرور زمان به رشته زمین شناسی خیلی علاقه مند شده بودم، در این رشته ماندم.
بعد از اتمام دورهء لیسانس، مطالعاتم را در زمین شناسی ادامه دادم. زمین شناسی چون با طبیعت سروکار دارد، برایم مفرح ترین رشته بود. به خصوص برای من که درکودکی در دهات و باغ و زمین بزرگ شده بودم. به اعتقاد من، تمام زندگی انسان از زمین به دست آمده است و چیزی نیست که ما از زمین نگرفته باشیم.
زمین در قرآن کریم از جایگاه ویژه ای برخوردار است. قرآن ۱۱۴ سوره دارد و در ۱۰۴ سورهء آن از زمین صحبت شده است.
دکتر قریب در سال ۱۳۱۷ در رشته علوم طبیعی فارغ التحصیل شد. او در مدت تحصیل در دانشگاه از راهنمایی اساتید عالیقدری برخوردار بود و پروفسور احمد پارسا نیز استاد گیاه شناسی وی در مدت تحصیل بود.
دکتر قریب از اتمام دورهء لیسانس خود می گوید: در آن زمان بعد از اخذ مدرک لیسانس همه موظف بودند به مدت یک سال، هرجایی دولت تعیین می کند بروند و کار کنند. اهواز از جاهایی بود که داوطلب نداشت. من اهواز را انتخاب کردم و پس از یک سال تدریس، در سال ۱۳۱۸به تهران بازگشتم و به سربازی رفتم. در سال ۱۳۲۰ خدمت نظام را تمام کردم و چون تعهد دبیری داشتم، در دبیرستان ایرانشهر تهران دبیر شدم. یک سال و نیم دبیر بودم تا اینکه با یکی از اساتید دانشگاهی ام برخورد کردم. ایشان گفت: شما نمی خواهید به دانشگاه بیایید و با من کار کنید. من پذیرفتم و به دانشگاه رفتم. در ابتدا نصف وقتم را صرف آموزش و پرورش می کردم و نصف وقتم را هم صرف دانشگاه. سال بعد از آن به طور تمام وقت به دانشگاه رفتم و به عنوان دبیر و متصدی آزمایشگاه کانی شناسی دانشکده علوم کار کردم. در سال ۳۰ یا ۳۱ قانونی گذراندند که هر یک از فارغ التحصیلان لیسانس شاغل در دانشگاه سابقه کار دارند در صورتی که تألیفاتی داشته باشند، مدرکشان معادل دکترا شناخته می شود و من چون ۱۵ سال سابقه داشتم و طی آن مدت هم یک جزوه ای در زمینه بلورشناسی )کانیهای جزیر ه هرمز( تهیه کرده بودم، شرایط این قانون را داشتم. بعد از تصویب این قانون، دانشسرای عالی و دانشکدهء علوم دانشگاه تهران، همزمان با هم از افرادی که دارای چنین ویژگیهایی بودند، دعوت به عمل آوردند و من در هر دو جا ثبت نام کردم و در هر دو جا با هم پذیرفته شدم. هنگامی که قرار شد از سوی شورای دانشگاه حکم برایم صادر شود، بین رئیس دانشسرای عالی و رئیس دانشکده علوم اختلاف افتاد. بالاخره رئیس دانشگاه کفت: این موضوع را به عهدهء خودشان بگذارید.
من هم دانشسرای عالی را انتخاب کردم و در سال ۱۳۳۳ دانشیار دانشسرای عالی شدم.
در سال ۳۴۸ ۱ با رتبه ۰ ۱ استادی و ۳۸ سال سابقه کار به درخواست خودم از دانشسرای عالی بازنشسته شدم.
در سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ مدرسه عالی علوم اراک را تأسیس کردم و تا سال۱۳۵۴ مسئولیت آنجا را به عهده داشتم. در سال ۱۳۵۴ وزارت علوم اعلام کرد که کلیه مدارس عالی ملی می بایست ضمیمه دانشگاهها شوند و مدرسة عالی علوم اراک ضمیمه دانشسرای عالی شد. بعد از این کار حدود پنج ماه دیگر آنجا بودم، ولی دیدم مرتب دستوراتی می دهند که مطابق ذوق من نیست و چون من آن دستورات را انجام نمی دادم از تهران مرا خواستند و گفتند: آقای وزیر علوم گفته است که "صلاح نیست شما در اراک باشید. بیایید مشاور عالی دانشسرای عالی باشید. "
من هم گفتم: آقای وزیر علوم خیلی خوب تشخیص داده اند که صلاح نیست من در اراک باشم، ولی من تشخیص داده ام که صلاح نیست مشاور عالی بشوم. خداحافظی کردم و آ مدم دانشگاه شهید بهشتی (ملی) و به طور حق التدریس، مشغول کار شدم تا سال ۱۳۵۸ که دانشگاهها تعطیل شد. از آن سال مشاور سازمان انرژی اتمی شدم.
استاد دکتر عبدالکریم قریب رئیس کمیته کارشناسی ایران نیز بوده است. دانشگاه تربیت معلم در سال ۱۳۷۱برای ارج نهادن به تلاشهای علمی استاد سمیناری تشکیل داد. سازمان انرژی اتمی نیز در سال ۱۳۷۲ بخشی از کتابخانه این سازمان را به نام ایشان نامگذاری کرد.
استاد قریب تا همین اواخر علی رغم کهولت و ضعف دوران پیری همچنان به فعالیت، تحقیق، تدریس و مطالعه مشغول بوده است.
● کتابها و تألیفات استاد عبدالکریم قریب:
- بلورشناسی، چاپخانه علمی، ۱۳۲۹.
- کانی شناسی، درباره کانیهای جزیره هرمز، دانشگاه تهران، ۱۳۳۶.
- أصول علم کانیها، چاپخانه علمی،۱۳۳۸.
- شناختن کانیها به وسیله معرفهای شیمیایی، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۴۴.
- چگونه کانیها را می توان شناخت، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۴۴.
- مقالاتی چند درباره زمین، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۴۵.
- سنگ شناسی، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۴۶.
- یک دوره ۱۷ جلدی کتابهای طبیعی برای دبیرستانها، ۱۳۴۶-۱۳۴۴.
- گرگان، نشر آفتاب، ۱۳۶۳.
- زمین در فضا، نشر آفتاب، ۱۳۶۳.
- مبارزه با عوارض پیری، چاپخانه رامین، ۱۳۷۱.
- فرهنگ زمین شنا سی، انتشا رات انزلی، ۱۳۶۶.
- جلد اول شنااخت سنگها با نگاهی ویژه به سنگهای ایران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی،۱۳۷۲.
- جلد دوم شناخت سنگها با نگاهی ویژه به سنگهای ایران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- واژه های زمین شناسی، دانشگاه تربیت معلم،۱۳۷۷.
- تولید خاک از نظر کشاورزی (ترجمه)، چاپخانه علمی، ۱۳۲۸.
- زلزله و آتشفشان (ترجمه)، چاپخانه علمی، ۱۳۲۹.
- بلور (ترجمه)، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۴۵.
- مبانی زمین شناسی (ترجمه)، انتشارات خوارزمی، چاپ اول و دوم، ۱۳۴۸ و ۱۳۵۸.
- رازها ی درون زمین (ترجمه)، انتشارات نیل، ۱۳۴۹.
- پدیده های شگفت انگیز در آسمان و زمین (ترجمه)، انتشارات آفتاب، ۱۳۶۰.
- انسان در نبرد با طبیعت (ترجمه ر تألیف)، نشر آفتاب، ۱۳۶۱.
- ۵۷ درس برای تقویت حافظه (ترجمه و تألیف)، نشر آفتاب، ۱۳۶۱.
- اسرار سه اقیانوس (ترجمه)، نشر آفتاب، ۱۳۶۲.
- غارشنا سی (ترجمه)، نشر کوهستان، ۱۳۷۱.
- غارها و موارد استفاده از آنها،۱۳۷۷.
● شرکت درکمیسیون های علمی و عضویت در هیأت نویسندگان مجلات:
- عضو هیأت نویسندگان مجله سخن علمی.
- عضو انجمن کانی شناسی و بلورشناسی فرانسه.
- مسئول و سرپرست مجله دانش روز (اراک).
- عضوکمیسیون واژه گزینی زمین شناسی به سرپرستی شادروان دکتر حسین گل گلاب (فرهنگستان دوم).
- عضو کمیسیون واژه گزینی جغرافیا در سازمان جغرافیای ارتش جمهوری اسلامی.
- سردبیر و عضو هیأت نویسندگان مجله رازی (کرمانشاه).
- سردبیر ر عضو هیأت نویسندگان مجله رشد زمین شناسی.
- مؤسس مدرسه عالی علوم اراک از سال ۱۳۴۹ (دانشکاه فعلی استان مرکزی).
- کمک و همکاری با آقای دکتر عباس شیبانی نماینده محترم مجلس شورای اسلامی در تأسیس دانشکده پزشکی کاشان.
- مؤسس رشته زمین شناسی در دانشگاه آزاد اسلامی آشتیان.