رخسارههای استثنایی تریاس ایران ( چینه شناسی )
در دو ناحیهٔ آقدربند (كپهداغ) و نخلك (ایران مركزی)، سنگهای تریاس پایینی و میانی رخسارههای سنگی و زیستی ویژه دارند كه با سایر نقاط ایران شباهت چندان ندارند. استثنایی بودن رخسارهٔ تریاس آقدربند با نگرش به انباشت در حوضهٔ شمال خاوری ایران (به احتمال حاشیهٔ جنوبی صفحهٔ توران) دور از انتظار نیست. ولی در ناحیهٔ نخلك این باور وجود دارد كه سنگهای تریاس فلسهای نابرجا هستند كه از صفحهٔ توران به روی لبهٔ خرد قارهٔ ایران مركزی منتقل و سپس در اثر چرخش خردقاره، در خلاف جهت عقربههای ساعت، به محل امروزی نقل مكان پیدا كردهاند.
● تریاس در آقدربند :
پنجرهٔ فرسایشی آقدربند، در ۱۰۰ كیلومتری جنوب خاوری مشهد، و در لبهٔ جنوبی كوههای كپهداغ جای دارد. وجود پارهای از ویژگیهای زمینشناختی متفاوت با سایر نواحی ایران سبب شده تا آقدربند و بالمعال كپهداغ لبهٔ جنوبی صفحهٔ توران دانسته شود. یكی از تفاوتهای بارز زمینشناسی آقدربند رخنمونهایی از سنگهای تریاس است كه رخسارهٔ سنگی و زیستی ویژه دارد و به صورت نواری به درازای ۲۰ و پهنای ۲ تا ۴ كیلومتر، با روندی باختر – شمال باختری، در یك زون فلسی رخنمون دارند.
به همینرو چند و چون ردیفهای تریاس این ناحیه، به ویژه بخش زیرین آن چندان شفاف نیست. در منطقهٔ سفیدكوه، در نزدیكی آبادی كوچك قرهقیطان رخنمونهایی قهوهای رنگ از كنگلومرا، ماسهسنگی دانه درشت، شیلهای سیلیسی وجود دارند كه بوسیلهٔ سنگآهكهای سازند سفیدكوه، به سن اسكیتین پسین پوشیده میشوند.
به نهشتههــای آواری قهوهایرنگ زیر سنگآهكهای اسكیتیــن پسیـن (سازند سفیدكوه) نام غیررسمـــی « سازند قرهقیطان » داده شده ولی سن آن مورد بحث است. روتنر (۱۹۸۳) سازند قرهقیطان را مُلاسهای پس از كوهزایی هرسینین میداند كه به صورت انباشتگی مخروط افكنهای در لبهٔ جنوبی صفحهٔ توران و یا در گودال (اقیانوسی) مجاور آن نهشته شدهاند، در حالی كه افتخارنژاد (۱۹۸۴)، به لحاظ قرارگیری آواریهای مورد نظر در زیر سنگهای اسكیتین پسین (سازند سفیدكوه) سن اسكیتین پیشین را باور دارد.
ساختار فلسی و پیچیدهٔ ناحیه سبب شده تا معمای نهشتههای كنگلومرایی « سازند قرهقیطان » به ویژه پیوند آن با سنگهای تریاس آقدربند نیاز به مطالعات بیشتر داشته باشد.
جــدا از سازنـد قرهقیطان، روتنر (۱۹۹۱) به مجموعــهٔ سنگهای تریاس ناحیهٔ آقدربند « گروه آقدربند » نام داده كه شامل چهار سازند است و به داشتن تكاپوهای آتشفشانی شدید شاخص است.
● گروه آقدربند:
در سال ۱۹۸۳، روتنر، برای تریاس آقدربند نام « سازند آقدربند » را انتخاب كرد كه شامل چهار عضو بود. در بازنگری بعدی روتنر و همكاران (۱۹۹۱)، سازنـد آقدربند را به « گروه آقدربند » تغییر مرتبه دادندكه شامل سازند آهكی سفیدكوه (در زیر)، سازند نظر كرده، سازند آتشفشانی سینا و سازند شیلی میانكوهی (در بالا) بود.
سازندهای سفیدكوه، به ویژه نظر كرده و سینا در ایران مركزی و البرز همانند ندارند. در حالی كه، نهشتهٔ شیلی سازند میانكوهی، با سن نورین هم از نظر سنی و هم از نظر رخسارهٔ سنگی یادآور نهشتههای زغالدار تریاس بالای البرز و ایران مركزی هستند.
انحصاری بودن رخسارهٔ سنگهای تریاس پایینی و میانی میتواند گواهی بر استقلال حوضهٔ كپهداغ باشد در حالی كه همانندی سنگهای تریاس بالایی این پهنه حاكی از یكپارچگی صفحهٔ ایران و صفحهٔ توران است كه در زمان پیش از نورین به یكدیگر رسیدهاند.
در توالی گروه آقدربند، یك فاز فرسایشی موقت در زمان آنیزین پسین، یك نبود چینهای به سن كارنین پسین و رویدادی دیگر به سن نورین پیشین قابل شناسایی است به همین رو سنگهای تریاس آقدربند قابل تقسیم به سه دورهٔ رسوبی زیراند.
۱) دورهٔ نورین پسین – رتین پیشین
۲) دورهٔ لادینین – كارنین پیشین
۳) دورهٔ اسكیتین – آنزین پیشین
با توجه به ناپیوستگیهای یاد شده، بنا به توصیهٔ كمیتهٔ ملی چینــهنگاری ایران، شایسته است تا واژهٔ « گروه آقدربند » حذف و سازندهای چهارگانهٔ یاد شده هر یك به تنهایی معرف بخشی از سنگهای تریاس ناحیهٔ آقدربند باشند.
● سازند آهكی سفیدكوه:
كاملترین بُرش سازند آهكی سفیدكوه را میتوان در بخش شمال باختری سفیدكوه دید كه شامل حدود ۲۰۰ متر سنگآهك ضخیملایه تا تودهای زردرنگ است كه میانلایههای نازك سنگآهك خاكستری روشن تا خاكستری آبی حاوی گرهك و آثار كرم دارد. در ده متر قاعدهٔ این سازند سنگهای آذرین- آواری دانه درشت سیاهرنگ با تركیب آندزیتی و كنگلومرای سیاهرنگ وجود دارد كه با سنگآهكهای ائولیتی دنبال میشود. وجود لایهبندی چلیپایی در كالك آرنیتهای نزدیك به قاعدهٔ سازند، تأییدی بر رسوب این سنگآهكها در ژرفای كم است. بازوپایان، روزنهداران، كنودونتهای سازند سفیدكوه به آشكوب اسكیتین پسین تعلق دارند.
● سازند نظر كرده :
بُرش سازند نظر كرده در دامنهٔ جنوب باختری كوهی به همین نام، واقع در ۵/۱ كیلومتری باختر روستای آقدربند، اندازهگیری شده است. در پایهٔ سازند ۱۰ متر شیل و مارن سیلتی، ماسهسنگی توفی وجود دارد كه بر روی آن ۹ متر سنگآهك گرهدار گلوكونیتی، ۱۲ متر مارن ماسهای جای دارد. بقیهٔ ردیفها را سنگآهك زیست آواری تشكیل میدهد كه دارای سنگوارهٔ بازوپایان، شكمپایان، بریوزوآ و آمونیت است و نشان دهندهٔ زمان آنزین پیشیناند. تغییرات ستبرای این سازند از ۲۰ تا ۵۰ متر است و گاهی هم وجود ندارد.
● سازند آتشفشانی سینا :
این سازند با ۴۰۰ تا ۷۰۰ متر ستبرا، گاهی بر روی سازند نظر كرده و گاهی بر روی سازند آهكی سفیدكوه جای دارد. در بیشتر برشها، این سازند رخسارهٔ متغیر دارد و به شدت چین خورده و گسسته است. در یك نگاه كلی، سازند سینا از ماسهسنگ، شیل و مارن توفی تشكیل شده كه لایههای كنگلومرایی دارد. ولی در نگاهی دقیقتر، سازند ولكانیكی سینا شامل دو عضو زیر است.
« عضو ماسهسنگی پایینی » حدود ۲۷۰ تا ۳۵۰ متر تناوب ماسهسنگی توفی و لایههای نازكتر شیلهای توفی به رنگ سبز و سُرخ ارغوانی، شیل آهكی و سنگآهك توفی است. به طور محلی، در نیمهٔ زیرین این بخش نهشتههای كنگلومرایی متشكل از قلوههای چرت، سنگهای دگرگونه، گرانوفیری، در یك سیمان ماسهسنگی لیتارنیت وجود دارد.
« عضو شیلی بالایی »، با ۳۰۰ تا ۵۰۰ متر ضخامت شامل تناوب شیل توفی با لایههای نازك ماسهسنگی دانهریز و شیلهای آهكی پرفسیل است كه رنگ سبز تیره تا خاكستری مایل به سبز دارد. در قاعدهٔ این بخش، لایهای كلیدی بنام « مارن فقیر » قرار دارد كه دارای سنگوارهٔ فراوان و به رنگ صورتی و سبز روشن است كه آن را از بقیهٔ واحد مشخص میسازد. لایههای كلیدی فقیر با ۲۰ تا ۲۵ متر ستبرا دارای روزنهداران، به ویژه سفالوپودهای اواخر لادنین پسین است.
__________________
