گشتی در جرجان قدیم
یورش غارتگران مغول پایانی بود بر شهرت افسانه‌ای شهر «جرجان»؛ جرجانی که نویسندگان وصف کرده بودند با 1200 هکتار وسعت، محل آمد و شد ادبا و فضلا بوده و در پناه دیواری در حدود 200 کیلومتر، مقابل اقوام مهاجم می‌ایستاده. جرجان در کنار میل بالابلند قابوس و امامزاده یحیای محبوب، روزگاری یکی از شهرهای مهم ایران بوده و حالا در همسایگی شهر گنبدکاووس آرام نشسته. اما افول جرجان فرصتی برای شهر گرگان شد تا جای خالی اش را پر کند.
گرگان همان شهری است که می‌گویند از باقیمانده پولی که به ساخت دیوار دفاعی گرگان اختصاص داشته، بنا شده. بیشتر خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی شهر حاصل دست و دلبازی‌های خان‌های قاجاری است که مبالغ هنگفتی خرج آبادانی شهر کردند. اگر می‌خواهید باقیمانده این تاریخ پرفراز و نشیب و معماری‌های زیبا ببینید، با ما راهی شوید تا تاریخ زیبای گرگان و گنبد کاووس را در استان گلستان ببینید.تاریخ در کنار مردم
گرگان و گنبد شاید در ذهن كمتر كسی به عنوان شهرهایی تاریخی و دارای سوابق فرهنگی ریشه‌دار در تاریخ باستان و حتی معاصر جلوه كنند، اما این شهرها در واقع سابقه تاریخی طولانی دارند و به عنوان شهرهایی نامدار و البته تاریخی از آنها یاد می‌شوند.
نمونه اش میل گنبد! میل گنبد فقط تاریخ نیست، فرهنگ مردم گنبد را هم با خود دارد. این گنبد که دیگر تبدیل به نشانه این شهر شده، مراسم سنتی چندین نسل را به چشم دیده؛ هم خنده‌هایی زیبا که امروز بر صورت عروس‌داراها نشسته و هم اشک روزهای عزا را بر چهره اهالی گنبد. اگر این میل زبانی می‌داشت، ناگفته‌های بسیاری از زندگی روزمره مردم این شهر بازگو می‌کرد.
شهر گنبد در همسایگی جرجان، بعد از ساختن گنبدکاووس این طور نامیده‌شد؛ از زمانی که «شمس‌المعالی قابوس‌بن وشمگیر» در جرجان سلطنت می‌کرد. شمس‌المعالی ادیب و فاضل بر تخت پادشاهی آل‌زیار نشست تا هم خونریزی کند و هم هنرپروری که یکی از نمونه‌هایش همین میل گنبد است.
میل گنبد بر بالای تپه‌ای دست ساز با 55 متر ارتفاع و بیش از هزار سال قدمت است. برج سراسر آجری قابوس دو کتیبه کوفی دارد، دو کتیبه مشابه که اگر یکی آسیب دید، آن یکی بماند و از نام و نشانی قابوس و سال ساخت بنا بگوید. بلندترین برج آجری جهان که زمانی میل راهنمای جرجان بوده را می‌شود در باغ ملی، در مرکز شهر گنبدکاووس دید.
امامزاده یحیی (ع)
بعد از چند خیابان کوتاه به بلوار یحیی‌بن‌زید(ع) خواهید رسید، به آرامگاه یحیی مظلوم مقتول. سال 125 هجری هزاران یحیی در این سرزمین متولد شدند، همان سالی که بنی‌امیه بعد از سه روز و سه شب مبارزه، یحیی(ع) را شهید کردند و پیکر بی‌سرش را بر دروازه شهر جرجان بردار کردند.
خراسانی‌ها و طبرستانی‌ها یک هفته عزاداری کردند و برای زنده نگه داشتن نامش، هر نوزادی را که در آن سال به دنیا آمد، یحیی نامیدند. یحیی بن زید، از نوادگان امام چهارم که وقتی شهید شد، فقط 18 سال داشت. امامزاده محبوب گنبدی‌‌ها محرابی از کاشی‌های نفیس داشته که در بازسازی‌های عجولانه پهلوی کاشی‌هایش یا به غارت رفتند یا به زیرخاک.
حالا امامزاده در انتهای بلوار یحیی‌بن‌زید(ع) یک ایوان دارد و بقعه‌ای جمع‌وجور که همیشه پر است از زائر. بقعه او در شهر گنبد در منتهی‌الیه یکی از خیابان‌های اصلی شهر جرجان، سرپاترین و محبوب‌ترین ساکن جرجان است.
شهر جرجان کانال‌هایی با عمق سه”‹ متر و عرض 180سانتی‌متر، خیابان‌هایی پوشیده با آجر سرخ، کوره‌های سفال‌پزی و کارگاه‌های شیشه‌گری و آهنگری و فلزکاری تنها بخشی از تاریخ پربار جرجانند، شهری که 13 دهه از شناسایی اش می‌گذرد و هنوز آجرهایش، آجر خانه‌های نوساز می‌شود و سفال‌هایش زیر پای عابران می‌شکند و حریمش با ساختمان‌های نوساز خدشه‌دار می‌شود.
فنس‌های مداوم دور تا دور بخش‌های زیادی از شهر را گرفته‌اند اما می‌شود از پشت همین فنس‌ها هم روزگار آباد شهر را دید. از بلوار امامزاده”‹یحیی(ع) گنبد می‌توانید به این شهر تاریخی برسید.
در جست و جوی دیوار تاریخی
شاید باور این كه ایرانیان روزگاری دیوارهای بلندی ساخته‌اند تا بتوانند این سرزمین را از هجوم دشمنان خارجی محافظت كنند، برای خیلی از ما سخت باشد اما حقیقت این است كه دیواری در شمال ایران به نام قزل آلان یا دیوار گرگان یا «مارسرخ» وجود داشته است. گفته می”‹شود طول دیوار اطراف شهر گرگان به 200 کیلومتر می‌رسیده، با دو و نیم متر ارتفاع و 10 متر پهنا. معلوم نیست فیروز آن را ساخت یا انوشیروان ساسانی، اما قرار بوده جرجان را از حملات قبایل شمالی حفظ کند. «قزل‌آلانگ»، دیوار یا همان سد دفاعی گرگان که به سد اسکندر هم معروف است از ناحیه گمیشان شروع می‌شده و تا کوه‌های «گلی”‹داغ» ادامه داشته است. بهترین منطقه برای دیدن این باقیمانده‌ها جاده گنبد - کلاله در مسیر روستای آق‌آباد است.
در طول این دیوار بیش از 30 دژ دفاعی ساخته شده كه محل استقرار سربازان بوده است. ابعاد دژها از 120 در 120متر تا 240 در 300 متر متغیرند. جوی یا كانال انتقالی آبی به عمق بیش از 6 متر در سراسر دیوار امتداد داشته و آب را به نقاط مختلف آن می رسانده است.
از سرچشمه تا نعلبندان
سکه‌هایی که اوایل دوران اسلامی در گرگان ضرب می‌شدند نام «دار المومنین» را بر خود داشتند. برو و بیای مداوم سادات سبزجامه گرگان را دارالمومنین کرده‌بود. یکی از این سادات اسحاق بن‌‌موسی‌‌بن جعفر(ع) است که در طلب برادرش امام”‹رضا(ع) به گرگان آمد و ماندگار شد.
محلی‌های شهر گرگان می‌گویند صبح‌های دوشنبه نوری سبز از طرف كربلای معلی تمام حاشیه امامزاده‌ای قدیمی در میان این شهر را فرا می‌گرفت سپس این نور به سمت مشهد سیر می‌كرد. حالا و با گذشت چندین دهه از این اتفاق هنوز نام امامزاده نور بخشی از خاطرات امروزی و دیروزی مردم این شهر شده است. برای زیات مرقد آجری او باید تا محله نعلبندان رفت و سراغ امامزاده نور را گرفت. بنای امامزاده یک بنای 12 وجهی است که به انواع و اقسام تزئینات آجری مجهز است؛ از کاربندی‌های هندسی دقیق طاق‌ها گرفته تا کتیبه‌های خاکی رنگ کوفی. از دیدن محراب گچ‌بری امامزاده غافل نشوید که یکی از شاهکارهای گچ‌بری دوران سلجوقی است.
بافت تاریخی در جوار حرم اسحاق بن موسی بن جعفر(ع) می‌شود به دل شهر کهن و بافت تاریخی گرگان زد. در همسایگی امامزاده نور، مسجد کهن آدینه گرگان را می‌توان دید که سابقه ساختش به عهد سلجوقی برمی‌گردد. برای اثبات این مدعا، مسجد هنوز مناره کوتاه مزین به تزئینات آجرکاریش را نگه داشته، مناره‌ای که به نظر می‌رسد قدی بلندتر از این داشته و مأذنه چوبی در میانه قد اولیه آن قرار گرفته است.
تکایای چوبی محله نعلبندان از دیگر دیدنی‌های این محله‌اند، تکایایی که اگرچه حالا گرفتار سکوت روزهای کهنسالی هستند، اما زمانی جمعیت مشتاق فراوانی را پناه می‌دادند تا به تماشای تعزیه و عزاداری بنشینند. خانه‌های تاریخی باقری و شیرنگی می‌تواند از دیگر کشفیات این پیاده‌روی باشد. راسته بازار نعلبندان را ندیده، محله را ترک نکنید که در گوشه و کنار حجره‌هایش به جز تاریخ، می‌شود سوغاتی‌های مناسب و ارزان‌قیمت هم پیدا کرد.
موزه گرگان انواع سنگ مزارهای ریشه‌دار، صندوقی و گهواره‌ای از مزارهای اطراف گرگان، رادکان، گنبد کاووس، مینودشت و بندرگز به امانت گرفته‌شده و در این مجموعه نگهداری می‌شود. دکتر «منوچهر ستوده» - نویسنده کتاب از آستارا تا استرآباد - موزه را در سال 1352 افتتاح کرد. در ویترین‌های موزه همه چیز پیدا می‌شود؛ از درهای چوبی حکاکی شده و دستبندها و سربندهای طلایی روستای زیارت تا سکه‌های رنگ‌ورو رفته گرگان یا سفال‌های براق و زرین جرجان.
