تغييرات اقليمي ؛معضل امروز ، بحران فردا

چكيده :
درياي خزر بزرگترين بدنه آبي محصور در خشكي است كه با وسعت سطحي بيش از 370 ميليون متر مربع حدود 44% از آب هاي محصور در خشكي را در بر ميگيرد. باور بر اين است كه درياي خزر در بر دارنده ذخاير نفتي حدود 50 بيليون بشكه مي باشد كه وجود اين ذخاير عظيم نفتي و تعدد راههاي عبور بين قاره اي و نزديكي نسبي آن با خليج فارس بر اهميت جغرافياي سياسي و نقش استراتژيك آن افزوده است.
حدود 300 گونه از جانوران آبزي در اين دريا زندگي مي كنند كه از جمله آنها مي توان شش گونه از بهترين گونه هاي ماهيان خاوياري كه ارزش اقتصادي بالايي دارند را نام برد. تنوع زيست بوم غني منطقه شامل تالاب ها، جنگلها، رودخانه ها، دشت هاي گسترده و چراگاهها، خطوط زيباي ساحلي و دهانه رودخانه ها، موقعيت هاي مناسبي را براي اكوتوريسم فراهم كرده است كه مي توانند جاذبه هايي بالقوه براي گردشگران باشند.
فعاليت هاي انساني تاثير شديدي بر آب و هواي محلي دارند. شبكه هاي گسترده آبياري و سدها سبب فرسايش خاك و كاهش منابع آبهاي زيرزميني مي شوند كه اين مسئله هم مي تواند باعث تغيير كل رژيم آبي منطقه شود و هم دماي محلي و متعاقب آن بر توان بالقوه تبخير موثر باشد. فعاليت هاي اكتشاف نفت و گاز در درياي خزر، نه تنها باعث آلودگي آب و هوا مي شود بلكه به انتشار گازهاي گلخانه اي از جمله دي اكسيد كربن (CO2) و متان (CH4) كه موثر در افزايش دماي كره زمين هستند را نيز سبب مي شود. كارشناسان تخمين مي زنند توليد سوخت هاي فسيلي در دريا و ساحل خزر سالانه معادل 15 تا 20 ميليون تن دي اكسيد كربن منتشر مي كنند، به اين ترتيب افزايش مورد انتظار در توليد سوخت، افزايش انتشار گازهاي گلخانه اي را به دنبال خواهد داشت و به دنبال آن تغييرات اقليمي و پيامدهاي ناخوشايندي به همراه خواهد آورد كه اين تغييرات مي توانند تاثيرات مخربي همچون كاهش دسترسي به آب شيرين ، كاهش حاصلخيزي زمينهاي كشاورزي بر اثر طوفانهاي شن و به طور كل تاثيرات منفي بسياري بر فعاليت هاي اقتصادي كشورهاي حاشيه درياي خزر بگذارند.

مقدمه :
پیشرفت فن آوری و دستیابی انسان به زندگی مدرن و پیشرفته امروزی به قیمت از بین رفتن و تخریب بسیاری از منابع طبیعی و انقراض نسل تعداد زیادی از گیاهان و جانوران تمام شده است. اما علیرغم پیشرفت بسیار سریع و غیر قابل باور دانش بشری و حتی دستیابی انسان به کرات دیگر و اطلاعات حیرت آوری که از دورترین کهکشانها بدست آورده است، هنوز کره زمین، تنها سیاره قابل سکونت برای انسان و دیگر موجودات زنده به شمار می آید!
رشدسریع و بی مهار جمعیت بشر، بهره برداری بی وقفه از معادن، قطع درختان و نابودی جنگلها، کشتار بی رحمانه حیوانات، تخریب مراتع و پوشش های گیاهی طبیعی زمین و تبدیل آنها به مزارع، استفاده بی رویه از سموم کشاورزی، آلودگیهای منابع آبی و هوا ناشی از فعالیت های صنعتی و بسیاری از فعالیت های نامطلوب دیگر انسانها از سالیان گذشته تا امروز، چرخه زيستي خانه مشترک همه موجودات زنده، زمین را با خطر مواجه ساخته است. شاید انسان هیچ وقت مثل امروز به فکر جبران خساراتی که به محیط زیست و سیاره زمین وارد ساخته و همچنین حفاظت و مراقبت از منابع طبیعی و حیاتی موجود بر روی این کره خاکی نیفتاده باشد .
بد نیست بدانید که جدید ترین و شاید بحرانی ترین تهدید زیست محیطی علیه کره زمین، کاملا نامحسوس بوده و به چشم نمی آید! این تهدید ناشی از یک ماده سمی نیست! تشعشعات رادیواکتیو هم نیست! بلکه در واقع موضوع به ظاهر ساده تغییرات آب و هوایی است. خطرات ناشی از این موضوع به سختی قابل درک است و حتی ممکن است بیشتر شبیه یک شوخی به نظر برسد. اما، مسئله و نکته مهم اینجاست : در قرن آینده، سیاره زمین گرمتر خواهد شد بطوریکه احتمالا طی 30 یا 40 سال آینده آب و هوای زمین بطور میانگین 5/4 درجه سانتیگراد گرمتر از آنچه امروز است خواهد شد.
میزان تشعشعاتی که زمین از خورشید دریافت می‌دارد یا فصلهای مختلف سال ، عرض جغرافیائی و وضع هندسی مدار گردش زمین به دور خورشید در ارتباط است و هر گونه تغییری که در شدت و ضعف این تشعشعات روی دهد، به دگرگونیهایی در دما و فشار جو زمین منتهی می‌گردد و در نتیجه روی آب و هوای میهن خاکی ما اثر می‌گذارد.
باد که بر اثر اختلاف فشار تولید می‌گردد و هوای سرد و گرم و همچنین بخار آب را از جائی به جای دیگر پراکنده می‌سازد، از وضع توپوگرافی زمین به شدت متأثر است و پراکندگی قاره‌ها در شرایط اقلیمی نقش آفریننده و کوهها موجبات تکائف و باروری بخار آب را فراهم می‌سازند و اقیانوسها و دریاها، شرایط اقلیمی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند و همانند خازنی دمای سطح زمین را در خویش ذخیره می‌کنند و به آرامی آن را به هوای پیرامون خود منتقل می‌سازند.

اقليم استان مازندران :
آب و هواي استان مازندران :
استان مازندران را بر اساس خصوصيات دما و بارش و توپوگرافي منطقه مي توان به دو نوع آب و هواي معتدل خزري و آب و هواي كوهستاني تقسيم كرد . آب و هواي كوهستاني خود بر دو نوع معتدل كوهستاني و سرد كوهستاني مي باشد .

1- آب و هواي معتدل خزري :
اين نوع اقليم جلگه هاي غربي و مركزي استان تا كوهپايه هاي شمالي البرز را شامل مي شود . در اين نواحي به دليل كمي فاصله كوهستان و دريا رطوبت تجمع مي يابد كه بعنوان پيامد آن مي توان بارش هاي قابل ملاحظه و دماي معتدل را ذكر كرد.
ميانگين بارندگي ساليانه در نوار ساحلي استان برابر با 977 ميليمتر است. توزيع مكاني آن از غرب به شرق با كاهش همراه است در حاليكه توزيع زماني آن وضعيتي كمابيش منظم دارد ( حداكثر بارندگي در پائيز و حداقل آن در بهار اتفاق مي افتد.)
در بررسي پارامتر درجه حرارت نيز مشاهده مي شود كه به دليل رطوبت نسبي بالا و زياد بودن تعداد روزهاي پوشيده از ابر ، دماي هوا معتدل و دامنه دمايي محدود مي باشد كه اين وضعيت منجر به تابستانهاي گرم و مرطوب و زمستانهاي معتدل با يخبندانهاي اتفاقي مي گردد .

2- الف) آب و هواي معتدل كوهستاني :
با افزايش تدريجي ارتفاع از اراضي جلگه اي به سوي دامنه هاي شمالي ارتفاعات البرز و فاصله از دريا ، تغييرات خاصي در آب و هواي استان پديدار مي گردد. در نوار ارتفاعي 1500 تا 3000 متر ، شرايط آب و هوايي كوهستاني حاكم است كه از ويژگيهاي آن مي توان كاهش ميزان بارندگي ساليانه وهمچنين كاهش متوسط درجه حرارت ماهانه را ذكر كرد . علاوه بر آن زمستانهاي سرد همراه با يخبندانهاي طولاني و تابستانهاي كوتاه نيز از ديگر مشخصات اين اقليم است .

2- ب) آب و هواي سرد كوهستاني :
در نوار ارتفاعي بالاتر از 3000 متر كه شامل قلل كوهستانهاي دامنه شمالي البرز مي شود ، دماي هوا به شدت كاهش يافته و يخبندانهاي طولاني ايجاد مي شود . در اين مناطق ريزش ها غالبا به صورت برف است كه در دوره طولاني سرد سال روي هم انباشته شده و تا اواسط دوره كوتاه گرم سال نيز دوام دارند . در همين مناطق و در قله كوههاي دماوند ، علم كوه و تخته سليمان شرايط ايجاد يخچالهاي كوهستاني و انباشت دائمي برف فراهم شده است .

توده هواهاي موثر بر آب و هواي مازندران :
موقعيت جغرافيايي ويژه استان مازندران بعنوان يكي از استانهاي ساحلي درياي خزرسبب شده است كه در طول سال از اثرات آب و هوايي همسايگاني چون سرزمين پهناور سيبري ، درياي مديترانه و درياي خزر و فلات مركزي ايران بهره مند شود . در طول فصول مختلف سال توده هاي هواي متعددي وارد استان ميشوند كه عمده ترين آنها به قرار زير ميباشد .

الف) دوره سرد سال :
* توده هواي قطبي قاره اي (cP) كه ورود آن به استان از طريق گسترش زبانه سيستم پرفشار سيبري بر روي شمال شرق كشور مي باشد . اين توده هوا سرد و خشك بوده و با عبور از روي درياي خزر ضمن جذب رطوبت و گرما ناپايدار گشته و سبب بارشهاي قابل توجه بويژه در فصل پاييز ( بدليل اختلاف زياد دماي آب با دماي هوا ) در استان مي شود . شدت اين بارندگي بدليل طولاني بودن مسير حركت توده هوا بر روي دريا در غرب استان بيشتر از ساير قسمتهاي استان ميباشد .

* توده هواي قطبي دريايي تعديل يافته (mP ) با منشا اقيانوس اطلس كه بعد عبور از روي جنوب اروپاي شرقي از طريق درياي سياه به شرق درياي مديترانه وارد و سپس از طريق تركيه از سمت شمال غرب وارد ايران مي شود .

* توده هواي آركتيكي قاره اي (cA ) با منشا اسكانديناوي كه بعد از عبور از روي اروپا و از دست دادن رطوبت مجددا از درياي سياه كسب رطوبت كرده واز طريق تركيه وارد نوار شمالي كشور مي شود .

ب) دوره گرم سال :
* توده هواي حاره اي دريايي تعديل يافته (mT ) با منشا آزورس (جزيره آزورس در اقيانوس اطلس) كه بعد از عبور از روي درياي مديترانه و جنوب اروپا ، به شمال كشور وارد ميشود و گاهي نيز از طريق شمال آفريقا و عربستان ، نواحي جنوب و مركز ايران را مورد تهاجم قرار ميدهد و به شمال نيز نفوذ مي كند جبهه هاي حاصل از اين توده هوا هنگام رسيدن به درياي خزر از اين دريا رطوبت كسب كرده و سبب بارندگي در سواحل جنوبي آن ميشوند . بعلاوه در اوج روزهاي گرم هنگامي كه جت استريم جنب حاره به شمال درياي خزر نقل مكان مي كند توده هواي حاره اي قاره اي (cT ) كه در مركز ايران تشكيل مي شود و بسيار گرم و خشك مي باشد شمال كشور را نيز تحت تاثير قرار مي دهد .

اقليم استان مازندران :
1- بر اساس طبقه بندي هانسن ( Hansen ) اين استان در مدار معتدله گرم قرار گرفته است .
2- به روش ضريب اعتدال ( Temperateness Index ) اين استان بسيار معتدل و فوق معتدل است (منظور از ضريب اعتدال بدست آوردن دوري يا نزديكي يك منطقه به منطقه معتدله است ) .
3- بر اساس طبقه بندي دومارتن ( De Martounne ) نواحي غربي مازندران بسيار مرطوب ، نواحي مركزي مازندران مرطوب و نواحي شرقي مازندران مديترانه اي و نواحي كوهستاني مازندران نيمه مرطوب مي باشد .
4- بر اساس طبقه بندي دكتر كريمي ، نواحي غربي و مركزي داراي اقليمي مرطوب با تابستان گرم و زمستان كمي سرد ، نواحي شرقي نيمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان نسبتا سرد و نواحي كوهستاني مازندران داراي اقليم مرطوب با تابستان معتدل و زمستان بسيار سرد مي باشد .
نگاهی به دریای خزر :

الف- تاریخچه، وضیعت جغرافیایی و آب و هوا :

در گذر زمان، دریای خزر با نام های بسیاری شناخته شده و در پاره ای از موارد دارای چندین نام بطورهمزمان بوده است.
در گذشته دور اين دريا، اقیانوس هیرکانیان و اقیانوس تتیس نامیده می شد اما در زمان هاي اخیرترنام های کاسپین، خزر، آستراخان، خوالی و مازندران،کاربرد بیشتری داشته است. این نام ها همواره بیانگر نام قبایل و تیره های ساکن در اطراف دریا و یا نام سرزمین آن ها بوده است. کاسپین، یکی از دو اسم رایج و معمول مورد استفاده براي دریاست؛ که از کلمه کاسپی ها گرفته شده است؛ قبیله ای از مردمانی رنگ پریده که هزاران سال قبل در جنوب زندگی می کردند. نام معمول دیگر، یعنی خزر از خزر ها گرفته شده، مردمان ترک زبان نیمه چادر نشین از مرکز آسیا که در قرن هفتم ميلادي، نزدیک دریای کاسپین و قفقاز قلمرو مستقلی تشکیل داده و بر سرزمینی حکومت کردند که امروزه شرق اکراین و کریمه، آذربایجان و جنوب روسیه را شامل می شود. قدرت خزرها، بعد از یک سری از جنگ ها رو به انقراض رفت. از نظر واژه شناسی، کلمه خزر به نظر می رسد که وابسته به کلمه ترکی به معنی سرگردانی است.
دریای خزر از تاریخ تکاملی قابل توجهی برخوردار است. دریای خزر باقیمانده تتیس قدیمی، و یا دقیقأ بخشی از خلیج کوچک پاراتتیس3 است. حدود 60-50 میلیون سال پیش، اقیانوس تتیس به اقیانوس های اطلس و آرام متصل می شد ولی به علت جابه جایی تدریجی قطعات قاره ای، اتصال خودش با اقیانوس آرام و بعدها با اطلس را از دست داد. بستر آب حدود 5-7 میلیون سال پیش به دوبستر آبی کوچکتر تقسیم شد كه دریای سیاه و درياي خزراند. قبل ازاینکه دریای خزر حدود 8/1 میلیون سال پیش از اقیانوس های جهان جدا و منزوی شود،اين دو دریا بارها به هم وصل و از هم جداگرديدند.
در حال حاضر دریای خزر بزرگترین بدنه آبی محصوردرخشكي است، که حدود 44% از آب های محصور در خشکی روی زمین را دربرميگيرد می شود، با وسعت سطحی متغیر بیش از 370000 کیلومتر مربع، وسعت بیشتری از دریاچه های بزرگ آمریکا یا دریاچه ویکتوریا در آفریقای شرقی دارد.

ب- اهمیت جغرافیای سیاسی:
اهمیت جغرافیای سیاسی دریای خزر به زمان های گذشته در تاریخ بر می گردد. شبه جزیره ابشرون در غرب دریای خزر، از اولین مراکز شناخته شده تولید نفت و محصولات نفتی است. کتاب مقدس دربردارنده اشاراتی به محصولات نفتی در منطقه باکو، در آذربایجان است و حتی مارکو پولو2 در قرن 13 به صادرات اگرچه کم شن های آغشته به نفت و به خوراک لذیذ دریای خزر، یعنی خاویار اشاره کرده است. دریای خزر بخشی از جاده ابریشم نیز بوده است.
منطقه خزر درقرن بیستم، طی تحریم نفت در سال 1973 و درجنگ خلیج فارس در سال 1991 اهمیت جغرافیای سیاسی خود را نشان داد. افزون بر اهمیت سیاسی مربوط به اقتصاد و منطقه جغرافیایی، ذخایر بسیار غنی نفت و گاز دریای خزر و تعدد راه های عبور بین قاره ای و نزدیکی نسبی آن با خلیج فارس، دریای خزر را در هر گونه نقشه جغرافیایی سیاسی جهانی درخشان می کند.

ج- تنوع زیستی:
تنوع زیستی دریای خزر ناشی از تاریخ طولانی و انزوای جغرافیایی آن است. تعداد جانوران آبزی بومی، که بیش از 300 گونه است، بسیارچشمگیر است. بیش از 100 گونه ماهی وجود دارد که تعدادی از آن ها شیرین آبند و برای تخم ریزی از دریای خزربه رودخانه ها مهاجرت می کنند. بهترین گونه شناخته شده از این ماهیان شش گونه و زیر گونه ازماهی های خاویاری اند، که قرن ها منبع اقتصادی با ارزشی بوده اند. فک بومی دریای خزر یکی از تنها دو گونه فک آب شیرین در جهان است ( دیگری در دریاچه بایکال یافت می شود) و تنها پستانداری است که در دریای خزر زندگی می کند. تالاب های ساحلی و گودال های کم عمق موقتی و دائمی که، بسیاری از آن ها که شورآبند ، انواع گوناکونی از پرندگان را جذب می کند. در کل دوره سال در دریای خزر و اطراف آن، پرندگان فراوانند، و شمار آن ها طی فصول مهاجرت وقتی بسیاری از پرندگان راهی دلتاهای پهناور و مناطق کم عمق و تالاب ها می شوند، بسیار افزایش می یابد.

د- منابع گاز و نفت :
از اواخر قرن 19، نفت و گاز صنعتی مهم در دریای خزر بوده اند. باور بر این است که دریای خزر در بردارنده ذخایر نفت و گاز قابل توجهی است، اگرچه میزان و ارزش این ذخایر در همه موارد برآورد نشده است. محل و مالکیت ذخایر نیزبحث برانگیزاست. ذخایر نفت حدود 50 بیلیون بشکه تخمین زده شده اند. ذخائر گاز طبیعی حتی بیشتر است و تقریباً 3/2 ذخایر هیدروکربن را تشکیل می دهد. این ذخایر اغلب شرکت های بین المللی بزرگ نفتی را به خزر جذب کرده است که با هدف رساندن نفت وگاز به بازارهای جهانی دست اندرکار مشغول بهره برداری نفت و گاز دریا و ساخت زیر بنا و لوله گذاری برای حمل آن هستند. اکتشاف وتولید نفت و محصولات نفتی در دریای خزر در حال افزایش است و هم اکنون به خوبی در باکو، هم در ساحل و هم در دریا و در تنگیز (در دریا) گسترش یافته است. انتظار می رود تولید نفت به طور چشم گیری طی چند دهه آینده افزایش پیدا کنند. همراه با افزایش در تولید نفت افزایش قابل ملاحظه ای در حمل و نقل دریایی نیز قابل پیش بینی است. نفت خام و محصولات تصفیه شده و همچنین کالا و خدمات مرتبط با صنعت نفت و گاز از طریق دریا و احتمالاً لوله های در بستر کف دریا حمل خواهند شد.

ه- گردشگری زیست محیطی :
تنوع زیست بوم غنی منطقه شامل تالاب ها، جنگل ها، رودخانه ها، دشت های گسترده و چراگاه ها، خطوط ساحلی زیبا ودهانه رودخانه ها، موقعت مناسبی را برای گردشگری زیست محیطی فراهم میکند. کیلومترها از سواحل شنی، تالاب های منحصر به فرد، جنگل های غنی و نیز آثار تاریخی و مناظری نفس گیرانه ، زیبا و دلنشین در مناطق ساحلی جاذبه ای بالقوه برای گردشگران خواهند بود. طی فصول مهاجرت پرندگان ، تالاب های ساحلی می توانند جاذبه ای مهم برای گردشگران باشند که می بایست به مناطقی که باید با دقت انتخاب گردند، هدایت شوند تا از زیبایی و فراوانی منابع زیست محیطی حفاظت شده لذت ببرند. چنین گردشگری زیست محیطی که با دقت برنامه ریزی و مدیریت شده باشد و امکانات بالقوه قابل ملاحظه ای هم برای تولید درآمد و هم ابزاری مناسب برای آموزش و آگاهی مردم علاقه مند داخلی و خارجی فراهم خواهد آورد. علی رغم وجود این پتانسیل قوی گردشگری، در این منطقه هنوز به قدر کافی برنامه ریزی نشده است و به دلیل فقدان طرح، خدمات، سختی روند گرفتن ویزا و سختی دسترسی به این مناطق بلا استفاده مانده است.

ر- نوسانات سطح درياي خزر :
درياي خزر از دوران پليوس حدود 5 ميليون سال پيش، از درون تحليل مي‌رود كه بر همين اساس بسياري از متخصصان خزر را به عنوان بزرگ‌ترين درياچه جهان مورد بررسي قرار مي‌دهند. مطالعات ژئومورفولوژيك و هيدرولوژيك خزر، بالا و پايين رفتن دوره‌اي و متناوب سطح آب را آشكار كرده كه براي دانشمندان و ساكنان حاشيه خزر سوالات زيادي را مطرح كرده است. طي يك قرن، بين سال‌هاي 1880 و 1977 سطح آب دريا 4 متر پايين آمد و از 25 متر به 29 متر پايين‌تر از سطح درياهاي آزاد رسيد. البته در كنار اين تغييرات، دوره‌هاي كوتاهي نيز بوده است كه آب دريا كمي بالا آمده است. طي اين مدت، مردم محلي به كاهش تدريجي سطح آب عادت كردند و انواع فعاليت‌ها را بخصوص بعد از جنگ جهاني دوم در سواحل مانند ساخت بنادر، جاده‌ها و ريل‌ها، پي‌ريزي خانه‌ها و تسهيلات تفريحي انجام دادند. در اتحاد جماهير شوروي خشك شدن كامل و اسف‌انگيز درياي آزوف كه يك حوزه آبريزي در كنار درياي سياه بود، همزمان با پايين رفتن سطح خزر، نگراني‌ها را به‌ طور جدي درباره درياي خزر افزايش داد. اين نگراني بويژه بر بخش شمالي خزر كه كمتر از 25‌متر عمق دارد و عمق آن به ‌طور چشمگيري نيز در حال كاهش بوده متمركز بود. اين مساله به اتخاذ تصميمات عجولانه و نادرستي مانند احداث آب‌بند براي بستن خليج قره‌بغاز منجر شد.

ز- معكوس شدن نوسانات :
كارشناسان معتقدند معكوس شدن ناگهاني نوسانات سطح درياي خزر از سال 1977 و افزايش حدود 2 متر در سطح آب، همگان را متعجب كرده است و باعث بروز مشكلات عديده‌اي مانند سيل‌گرفتگي تسهيلات شهري، تخريب جاده‌‌ها و ريل‌هاي راه‌آهن، خسارت به زيرساخت‌هاي صنعتي در ساحل و دريا و نابودي برخي سواحل منطقه شد. ده‌ها نفر در زمين‌هاي پايين‌دست جمهوري‌هاي آذربايجان، داغستان و دلتاي ولگا مجبور به مهاجرت شدند. تنها در آذربايجان خسارت ناشي از افزايش سطح آب دريا 2 ميليارد دلار تخمين زده شده است. در قزاقستان پيشروي دريا به‌طور مستقيم روي حدود 20 هزار كيلومتر مربع اين سرزمين، ازجمله چاه‌هاي متروكه نفت تاثير گذاشته است. هم‌اكنون ميان كارشناسان، بحث درباره عواملي كه موجب تغييرات سطح درياي خزر مي‌شود، ادامه دارد و دانشمندان عوامل زمين‌ساختي حركت پوسته زمين در زير سطح دريا يا عوامل ژئومورفولوژيك را در تغيير سطح آب منتفي نمي‌دانند، اما اين فاكتورها در مقايسه با تغييرات آب و هوايي و تاثيرات مديريت انساني سطح آب درياي خزر، نقش كوچك‌تري بازي مي‌كنند. بررسي‌ها نشان داده است كه اكثر آب‌هاي ورودي دريا از رودخانه‌هاي ساحلي نشات مي‌گيرند. كميت و كيفيت آب، بويژه در ولگا، متغيرهاي كليدي در تعادل درياي خزر هستند. به اين عوامل بايد بارش بيش از حد باران را نيز افزود. همچنين ممكن است آب از طريق نشت به زمين و جاري شدن به خليج قره‌بغاز از دست برود، اما اين عوامل در مقايسه با تبخير طبيعي از سطح دريا چندان اهميتي ندارند.

س- نقش رودهاي ساحلي‌ :
براساس گزارش برنامه محيط زيست درياي خزر، هم‌اكنون هر‌ساله 300 تا 310 كيلومتر مكعب آب درياي خزر از طريق رودخانه‌ها تامين مي‌شود. رودخانه ولگا به تنهايي 80 درصد از جريان‌ آب ورودي خزر را به خود اختصاص مي‌دهد، اما به نحو قابل ملاحظه‌اي اين ميزان در قرن بيستم پايين آمده است. اين كاهش از حدود 400 كيلومتر مربع در سال 1930 به ميزان 260 تا 270 كيلومتر مكعب در حال حاضر رسيده است كه به دليل عوامل مختلف اقليمي و فعاليت‌هاي بشر از قبيل ساخت سدها براي توليد انرژي برق آبي است. كارشناسان تخمين مي‌زنند بارش باران 130 كيلومتر مكعب سالانه به‌ آب دريا مي‌افزايد. كاهش آب از طريق نفوذ به زمين كمتر از 5‌كيلومتر مكعب را به خود اختصاص مي‌دهد و ميزان آبي كه به درون خليج قره بغاز جريان مي‌يابد، از زمان تخريب آب‌بند ‌آن حدود 18 كيلومتر مكعب بوده است. همچنين در خصوص تبخير طبيعي دريا كاهشي بين 350 تا 375‌‌كيلومتر مكعب در سال برآورد شده است كه بنابراين كاهش سطح آب درياي خزر بايد روندي افزايشي را ادامه دهد.

تغييرات آب و هوایی در منطقه خزر :
منطقه خزر به لحاظ اقليمي متنوع است. اين درياچه در شمال با رودخانه‌هاي اورال و ولگا در شرق با دشت‌‌هاي خشك و نيمه‌خشك وسيع قزاقستان و تركمنستان و در بخش‌‌هاي جنوب و غرب با رشته‌كوه‌هاي البرز و مناطق مرطوب قفقاز احاطه شده است. درياي خزر نقش مهمي را در فرآيندهاي اتمسفري، تعادل آب و هواي منطقه‌اي و اقليم‌‌هاي خرد بازي مي‌كند. بررسي‌هاي نشان داده است پديده‌هاي اقليمي در خزر به نوسانات آتلانتيك شمالي وابسته‌اند. اين متغيرها بر دما، رطوبت و طوفان‌هاي زمستاني سراسر اروپا از جمله حوزه‌ آبريز ولگا و نيز بارش‌هاي سطح خزر تاثير مي‌گذارد. خشكسالي‌هاي طاقت‌فرسا نيز بر بخش‌هاي مختلف منطقه در سال‌هاي اخير موثر بوده است. به‌نظر مي‌رسد بروز اين خشكسالي‌ها مدل‌هاي علمي را تاييد مي‌كنند كه علاوه بر نشان دادن افزايش‌ دماي متوسط، رخداد‌هاي شديد آب و هوايي بسيار بيشتري را پيش‌بيني مي‌كنند. بررسي‌ها نشان داده است خشكسالي‌ها هم بر توليد محصولات و هم بر سلامت دام‌ها موثر است. براي مثال، گوسفند كاراكول تركمنستان كه از لحاظ اقتصادي و به‌دليل توليدات پشم مهم است، نسبت به استرس‌هاي گرمايي حساس است. به‌علاوه خشكسالي مي‌تواند آتش‌سوزي‌هاي مكرر و شديدي را سبب شود كه تخريب محصولات و مراتع را افزايش مي‌دهد و به كاهش حاصلخيزي كشاورزي مي‌انجامد. بر ‌اثر تغييرات اقليمي دو روند متضاد بارش باران در شمال و جنوب مشاهده شده است؛ در حالي كه بارش در روسيه طي قرن گذشته افزايش يافته، اما مناطق خشكي مانند سواحل تركمنستان و ايران خشك‌تر شده‌اند. طوفان‌هاي شن و خاك، ميزان قابل توجهي نمك و غبار را حين عبور از بيابان كاراكام و سواحل خزر جذب و آنها را روي دره ولگا تخليه مي‌كند كه در نهايت به حاصلخيزي زمين‌هاي زراعي آسيب مي‌رساند. همچنين دسترسي به آب شيرين كه بسياري از بخش‌هاي اقتصادي و همچنين رفاه و سلامت بشر به آن وابسته است، به فرآيند‌هاي متغير اقليمي مربوط مي‌شود. اگر يخچال‌هاي طبيعي در قفقاز و كوه‌هاي البرز كاهش يابند و دوره برف‌پوش بودن كوه‌ها همانند سال‌هاي اخير كوتاه‌تر شود، آب كمتري براي‌ آبياري و براي مصارف خانگي در دسترس خواهد بود. ذوب يخچال‌هاي طبيعي تنها به علت ناپديد شدن كامل قله‌هاي سفيد‌پوش كوه‌ها نيست. اين فرآيند از طريق افزايش دماي متوسط ايجاد مي‌شود كه خطر فجايع طبيعي مرتبط با تغييرات وضعيت زيست‌محيطي را بالا مي‌برد.

نقش عوامل انساني‌ :
براساس گزارش برنامه محيط زيست درياي خزر، فعاليت‌هاي انساني مي‌‌توانند تاثير قدرتمندي بر آب و هواي محلي داشته باشند. شبكه‌هاي گسترده آبياري و سدها سبب فرسايش خاك و كاهش منابع آبهاي زيرزميني مي شوند كه اين مساله هم مي‌‌تواند باعث تغيير كل رژيم آبي شود و هم بر دماي محلي و متعاقب آن بر توان بالقوه تبخير موثر باشد. فعاليت‌‌هاي اكتشاف نفت و گاز نه‌تنها باعث آلودگي محلي‌ هوا، خاك و دريا مي‌شود، بلكه به انتشار گازهاي گلخانه‌اي ازجمله متان‌ (4 CH) و دي‌اكسيدكربن‌(2CO) كه موثر در افزايش دماي جهاني هستند، مي‌افزايد. كارشناسان تخمين مي‌زنند توليد سوخت‌هاي فسيلي در دريا و ساحل خزر سالانه معادل 15 تا 20 ميليون تن دي‌اكسيدكربن منتشر مي‌كنند. به اين ترتيب، افزايش مورد انتظار در توليد سوخت، افزايش انتشار گازهاي گلخانه‌اي را به دنبال خواهد داشت و به دنبال آن تغييرات اقليمي و پيامدهاي ناخوشايندي به همراه خواهد آورد كه اين موضوع نيازمند تدابير و اقدامات مناسبي از سوي كشورهاي منطقه است.
شرايط آب و هوايي نامعلوم‌ :
كارشناسان معتقدند مشكل مي‌توان پيش‌بيني كرد كه تغييرات اقليمي در سطح جهاني چگونه بر آب و هواي يك منطقه خاص موثر خواهد بود. اگرچه معمولا سناريو‌هاي آب و هوا، گرمايش و افزايش بارندگي در شمال خزر و نواحي اطراف آن و بارش كمتر در جنوب را پيش‌بيني مي‌كنند، اما همواره نوعي عدم اطمينان درباره اين پيش‌بيني‌ها به علت ميزان تاثير دريا و پوشش ابر وجود دارد. اين در حالي است كه راهي براي پيشگويي عكس‌العمل نظام آب و هوايي در زمان رسيدن به آستانه بحران وجود ندارد. مشخص نيست سيستم آب و هوايي براساس يك مدل خطي عكس‌العمل نشان خواهد داد يا اين كه به طور ناگهاني تغيير ماهوي خواهد كرد. كارشناسان معتقدند با افزايش تراكم گازهاي گلخانه‌اي اتمسفر، دماي بخش اروپايي منطقه خزر، حداقل در كوتاه‌مدت بالا خواهد رفت. اين در حالي است كه برخي محققان نگران افت جريان خليج ‌گرم اقيانوس اطلس به واسطه تغييرات زيست‌محيطي در قطب شمال و چرخه اقيانوسي هستند، زيرا ممكن است دماي منطقه به طور چشمگيري پايين آمده و سبب ايجاد اقليمي بسيار سرد و خشن شود.

تاثیر فعالیت‌های بشری در تغییرات آب و هوا :

كره زمین به طور طبیعی در اثر تابش خورشید گرم می‌شود، اما در اینجا منظور ما از گرم شدن زمین، پدیده دیگری است، پدیده‌ای كه به گرم شدن زمین كمك می‌كند و شاید اصلا به آن توجه نداشته باشیم.
منظور از«گرم شدن زمین» افزایش میانگین دمای زمین است. «تغییر آب و هوا» در اثر این افزایش دما به وجود می‌آید. گرم شدن زمین موجب تغییر الگوی بارش باران و برف، افزایش سطح آب دریاهای آزاد و كاهش سطح آب دریاچه‌ها و تاثیرات وسیع بر گیاهان و حیات وحش و انسان‌ها می‌شود.

گازهاي گلخانه اي :
یكی از مواردی كه تا قبل از افزایش فعالیت‌های بشر، به عنوان نوعی ابزار ایمن ‌سازی برای زمین به حساب می ‌آمد گازهای گلخانه ‌ای بودند، یعنی مجموعه ‌ای از گازها كه مقداری از انرژی خورشید را در جو زمین نگه می‌ دارند و باعث گرم شدن جو می ‌شوند‍‍ كه شامل بخار آب (H2O)، دی اكسیدنیتروژن (NO2)، دی اكسیدكربن (CO2) و متان (CH4) است.

1- دي اكسيد كربن CO2 : اصلي ترين گاز گلخانه اي است كه توسط بشر توليد مي شود . اين گاز حاصل خيلی از فعاليتهاي انسان و ديگر موجودات است و روزانه به مقدار زيادي توليد مي شود . يك نيروگاه 1000 مگاواتي با سوخت مايع در فرآيند احتراق بطور متوسط 15 تن گاز دي اكسيد كربن (CO2) در ساعت و معادل 2/2 تن اكسيدهاي اذت (NOX) و حدود 105كيلوگرم هيدرو كربن هاي نيم سوخته و آلاينده هاي ديگر وارد محيط و اتمسفر مي نمايد. بررسي هاي انجام شده در كشورهاي جامعه همكاري هاي اقتصادي و توسعه ، حاكي از آن است كه 40% تا 50% از اكسيدهاي گوگردي و 25% از اكسيدهاي ازت و بيش از 50% از گازهاي گلخانه اي به ويژه CO2 سهم نيروگاه هاي بخاري است كه حدود 30% از كل انرژي جهان را مصرف مي نمايند .
دي اكسيد كربن ٦٠ درصد سهم عمده را در تخريب چرخه اقليمي زمين دارد. و توليد آن نيز به صورت روز افزون ادامه دارد.

2- گاز متان (CH4) : كه حاصل فرايند پوسيدگي است عليرغم در صد كم آن در مقايسه با دي اكسيد كربن 5 تا 10 برابر مستعد تر از اين گاز در جذب حرارت مي باشد. متان در اتمسفر بطور سالانه 1 درصد افزايش مي يابدكه دو برابردرصد افزايش دي اكسيد كربن است. گاز متان در اثر فعاليتهايي نظير شاليكاري، دفع زباله ها، سوخت هاي biomass دامداري، تخليه گازهاي طبيعي در هنگام استخراج و حمل و نقل و استخراج زغال سنگ، توليد مي شود. تقریبا90 درصد متان موجود در جو تحتاني در فعل و انفعالات شيميايي با hydroxyl radicals نابود مي شود. اگرچه ميزان اين ماده در جو زمين بسيار كم است وليكن اصلي ترين عامل از بين رفتن متان جو مي باشد. ماده hydroxyl radicals در اثر تجزيه بخار آب و واكنش شيميايي بين بخار آب و ساير گازهاي موجود در جو توليد مي شود.

3- N2O : نيز از گازهاي گلخانه اي مؤثر مي باشد كه 150تا 180 سال در اتمسفر باقي مي ماند و بطور طبيعي تا جو فوقاني بالا رفته باعث تخريب لايه ازن مي گردد. در صد افزايش آن در سال 2/0تا 3/0 درصد است و بيشتر در مناطق حاره توليد مي شود ولي بطورتخميني 20درصد آن در اثر كودها و محصولات شيميايي و احتراق سوخت هاي فسيلي مي باشد. استفاده از كاتاليستها براي كنترل انتشار اين گاز نقش مؤثر تري يافته است. استفاده از كودها براي رشد ذرت در توليد سوخت اتانول يكي از عمده ترين عوامل انتشار اكسيدهاي نيتروژن مي باشد.

4- كلرو فلوروكربن ها (CFC) : با وجود اين كه محصول احتراق موتورها نيستند ولي بواسطه اين كه محصول فرآيند خنك سازي هوا براي وسائل مختلف مي باشند مورد توجه قرار مي گيرند. اين گازها در سال 5/0درصد افزايش مي يابند و بين 75تا180 سال در اتمسفر باقي مي مانند. همچنين20000 برابر مستعد تر از دي اكسيدكربن در جذب گرما هستند ولي در كل بعضي از دانشمندان معتقدند اثر گلخانه اي آن ها در تعادل با اثر خنك سازي آنهاست .
بد نیست بدانید كه اگر این گازها در جو نبودند، انرژی گرمایی خورشید مجددا به فضا بر می‌گشت و به این ترتیب هوای زمین 33 درجه سانتیگراد سردتر از الان می‌شد.
اثر گلخانه‌ای، كره زمین را به اندازه‌ای گرم نگه می دارد كه ما انسان‌ها بتوانیم بر روی آن زندگی كنیم. اما اگر اثر گلخانه ای شدت یابد، ممكن است دمای زمین به قدری زیاد شود كه ما و بقیه گیاهان و جانوران نتوانیم گرمای آن را تحمل كنیم.
شاید باور نكنید كه انسان‌ها هم می‌توانند آب و هوای زمین را تغییر دهند. دانشمندان می‌گویند اكثر فعالیت‌های انسان‌ها گاز گلخانه‌ای تولید می‌كند. پس از انقلاب صنعتی و اختراع انواع ماشین‌آلات صنعتی، انسان ها با فعالیت های كشاورزی و صنعتی چهره زمین و آب و هوای آن را دگرگون ساختند.
با شروع انقلاب صنعتی روش زندگی مردم عوض شد. قبل از آن مقدار گازهای گلخانه ای در جو كم بود، اما با رشد جمعیت و افزایش استفاده از نفت و زغال سنگ تركیب گازهای اتمسفر نیز تغییر كرد. طوری كه در حال حاضر، غلظت گازهای گلخانه‌ای از حدود 270 واحد به 367 واحد رسیده است.
بشر برای انجام كارهای خود به انرژی نیاز دارد و این انرژی را از غذا تامین ‌می‌كند. همچنین برای روشنایی و گرم كردن خانه‌ نیازمند انرژی است. اتومبیل‌ها برای حركت به سوخت نیاز دارد. ماشین‌های صنعتی نیز به انرژی نیاز دارند. اكثر انرژی‌های لازم برای موارد فوق به طور مستقیم یا غیر مستقیم از سوخت‌های فسیلی مثل نفت و گاز و زغال‌سنگ به دست می‌آید.اینها سوخت‌هایی هستند كه سوزاندن آنها گاز گلخانه‌ای آزاد می‌كند !!!



راههاي جلوگیری از اثر گلخانه اي و تغییرات آب و هوايي :

همانگونه که سوختهای فسیلی منشاء اساسی گازهای گلخانه ای است پس مصرف چنین سوختهایی بعنوان منبع انرژی کاهش دهیم .

روشهای جایگزینی موجود عبارتند از :
* استفاده از انرژی تجدید شونده
* مصرف صحیح انرژی
* طبیعت مجموعه ای ازاختیارات جایگزینی برای تامین انرژی در پیش روی ما قرار داده است ودر صورت مصرف صحیح انرژی گام موثری در حفاظت از محیط زیست برداشته ایم.
* از انرژیهای تجدید شونده می توان به خورشید، هوا،امواج وغیره اشاره کرد.
* این منابع بعنوان منشاء فعال و مورد اعتماد و احترام محیط زیست برای تولید انرژی که ما نیازمند آن هستیم مورد استفاده قرار گیرند.

این روشها منافاتی با روشهای زندگی مردم نداشته بلکه انها را به سمت عصر جدیدی از توسعه اقتصادی و فرصتهای شغلی بیشتر ، توسعه تکنولوژی و حفاظت از محیط زیست را بدنبال خواهد داشت حركت مي دهد.

خورشید: تبدیل انرژی خورشیدی به انرژی الکتریکی :
زمین مقدار کافی انرژی خورشیدی دریافت می کند نسبت اشعه خورشیدی که به زمین مرسد برای تامین نیاز جهان به انرژی به میزان 3000 مرتبه را دارا می باشد. میزان انرژی که هر متر مربع زمین از خورشید دریافت می کند بطور متوسط برای تولید 1700 کیلو وات ساعت انرژی سالیانه می تواند تامین نماید. با تبدیل اشعه خورشید به برق می توان برق حاصل را در باطریها ذخیره ویا وارد شبکه نمود.


برق حاصل از انرژی خورشیدی :
یک سری آینه های ضخیم را در یک خط یا نقطه متمرکز می نمایند و حرارت تولیدی را برای تولید بخار بکار می رود . بخار حاصل جهت بکار انداختن توربین های تولید الکتریسیته استفاده می شود . در جایی که تابش خورشید بیشتر است صنایع انرژی حرارتی خورشیدی سهم عمده ای از تولید برق را برعهده دارد.
طی یک برسی بعمل آمده توسط گرینبیزتحت عنوان انرژی حرارتی خورشید در سال 2020 با همکاری صنایع حرارتی اروپا میزان انرژی خورشیدی جهان ممکن است به 54 ملیارد کیلو وات ساعت در ابتدای سال 2020 خواهد رسید در سال 2040 ممکن است این میزان حد اقل 20% نیاز مردم به برق را تامین نماید .

باد :
تسخیر انرژی باد در مراحل پیشرفته ای قرار گرفته است و انرژی باد از آنرژی های تجدید شونده و مزایایی همچون پاک بودن فعال ، مداوم و فاقد آلودگی است. توربین های بادی یک تکنولوژی خیلی پیشرفته است که قابلیت تنظیم ،ترکیب آسان و کاربرد سهل و راحت ،توانایی تولید انرژی بیش از 200 برابر نیاز جهانی امروزی است. گروه کاری مرتبط با تغییرات هوایی و زیست محیطی می گویدكشورهاي صنعتی لازم است نسبت کربن تولیدی خود را در طی نیم قرن حاضر کاهش دهند . به نظر گروه فوق لازم است كشورهاي صنعتی کشورهای در حال توسعه را در برنامه های کاهش آلاینده های تغییر دهنده آب و هوایی یاری دهند. با توجه به گزارش ائتلاف وکلای محیط زیست گرمایش زمین به علت عدم درک اهداف تکنولوژی مناسب که دولتها برای کاهش فقر در جهان به میزان نصف در ابتدای سال 2015،محیط زیست را تهدید می نماید. این گزارش می افزاید که این پدیده ممکن است پیشرفت بشری را دچار اختلال نماید.

چرا نمی‌خواهیم زمین گرم تر شود؟
بعضی وقت ها مسائل كوچك می‌توانند به مشكلات بزرگی تبدیل شوند! مثلاً به مسواك زدن دندان‌هایتان فكر كنید. اگر شما یك روز مسواك نزنید، هیچ اتفاق خاصی نمی‌افتد، اما آیا می‌دانید اگر یك ماه دندان‌هایتان را مسواك نزنید، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ این همان چیزی است كه برای زمین نیز اتفاق می‌افتد. اگر دمای هوا فقط چند روز، بالاتر از حد طبیعی باشد، چندان مهم نیست، چون دمای زمین تقریبا ثابت می‌ماند. اما اگر دمای هوا مدت زیادی بطور مداوم بالا برود، كره زمین با مشكلات اساسی مواجه خواهد شد.
دمای متوسط زمین در طول قرن گذشته تقریبا 5/0 درجه سانتیگراد افزایش یافته‌است؛ دانشمندان انتظار دارند كه در طول 100 سال آینده متوسط دمای زمین 5/1 تا 5/3 درجه سانتیگراد افزایش یابد. شاید فكر كنید «این كه چیزی نیست»، اما همین مقدار می‌تواند آب و هوای زمین را به طور بی سابقه‌ای تغییر دهد. زمانی‌كه این پدیده رخ دهد، ممكن است تغییرات بزرگی در سطح آب اقیانوس‌ها، مزارع كشاورزی و هوایی كه تنفس می‌كنیم یا آبی كه می‌نوشیم، رخ دهد. با گرم شدن آب و هوا و تاثیر آن بر مزارع كشاورزی، منابع غذایی انسان‌ها كاهش می‌یابد، آب بیشتری بخار می‌شود و در نتیجه انسان ها با كمبود آب شیرین مواجه خواهند شد. این تغییرات روی حیوانات و گیاهان هم تاثیر منفی می‌گذارد. اگر این تغییرات به آرامی اتفاق بیافتد، جانوران و گیاهان خود را با آن وفق می‌دهند، اما اگر این تغییرات خیلی سریع اتفاق بیافتد، چرخه زيستي با خطرات جدی روبرو می‌شود، مثلا پرندگان و جانورانی كه در فصل‌های مختلف سال به جاهای دیگر مهاجرت می‌كنند، ممكن است مكان مناسبی را برای مهاجرت پیدا نكنند و یا غذایی برای خوردن نداشته ‌باشند. مقدار آب دریاها در اثر ذوب شدن یخ ‌های قطبی افزایش می‌یابد و از سوی دیگر بر اثر افزایش دما، آب دریاها و اقیانوس ها منبسط می‌شود. اگر آب اقیانوس منبسط شود، فضای بیشتری را اشغال می‌كند و در نتیجه سطح آب دریاها بالا می‌آید. سطح آب دریا ممكن است در قرن آینده چند سانتیمتر یا حداكثر 1 متر بالا بیاید. در این صورت مردمی كه خانه‌هایشان در كنار ساحل دریا قرار دارد و جزیره‌نشینان، خانه‌های خود را از دست می‌دهند و مزارع ساحلی هم به زیر آب می‌روند. در اثر بالا آمدن آب دریا منابع آب شیرین نیز غیرقابل استفاده می‌شوند. مدل‌هاى جوی پیش‌بینى می‌كنند تا سال 2100، دماى كره زمین از 1 تا 5/3 درجه سانتی‌گراد افزایش یابد و این مقدار بیش از تغییرات دمایى در 10 هزار سال گذشته خواهد بود، بنابراین اتحاد كشورها به منظور كنترل و تثبیت گازهاى گلخانه‌اى منتشره یك ضرورت است.

گرمای هوا اثرات مخربی دارد كه ذیلا به آن اشاره می كنیم :

1- اثر بر روی تولید محصولات كشاورزی: در سال 1381 گرما و خشكسالی محصول غله هند، آمریكا وكانادا را بشدت كاهش داد. در نتیجه محصول غله جهان 90 میلیون تن یا 5 درصد كم تر از مصرف آن شد. در سال 1382 گرمای شدید اروپا موجب شد محصول غله كاهش یابد و بار دیگر تولید غله 90 میلیون کم تر از مصرف آن بود. در سال 83 بارندگی بهتر شد اما در سال 84 خشك سالی در آمریكا محصول غله جهان را 34 میلیون تن كاهش داد.

2- آفات و بیماریها : افزایش درجه حرارت شرایط مناسب برای انتشار آفات و حشرات ناقل بیماری مانند پشه ناقل مالاریا را فراهم می کند.

3- تلفات جانی : در سال 1376 شمسی 700 نفر از ساكنان شیكاگو در اثر گرما جان باختند. در اردیبهشت ماه سال 1381 شمسی گرمای هوا در هند به 50 درجه رسید و بیش از 1000 نفر در استان آندرا پرادش جان خود را از دست دادند. در سال 1382 موج شدید گرما در اروپا غوغا كرد و درجه حرارت بطور بی سابقه ای افزایش یافت و در اثر آن 49000 نفر در 8 كشور اروپاجان خود را از دست دادند . در ایتالیا 18000 نفر مردند. در فرانسه تلفات 14800 نفر بود. تعداد كسانی كه در اثر گرمای آن سال در اروپا مردند 15 برابر تعداد كسانی بود كه در اثر حمله 11 سپتامبر سال 2001 به مركز تجارت جهانی در نیویورك جان خود را از دست دادند.

4- ذوب شدن یخ : یكی دیگر از عوارض گرمای كره زمین است. در اثر آن مناطقی مانند بنگلادش و جزایر مالدیو و شهر های ساحلی لندن و نیویورك و شانگهای اول از همه خسارت خواهند دید.

5- افزایش ارتفاع آب دریاها : افزایش حرارت جهانی منجر به افزایش مد اقیانوس ها علاوه بر آن ذوب یخ ها نظیر گرینلند که پیش بینی می شود ارتفاع آب دریا از 1/0 به 5/0 متر در طی نیم قرن جاری افزایش یابد.
این افزایش احتمالی ارتفاع آب برای مناطق مسکونی ساحلی و زمین های زراعی آنها تهدید بشمار میرود همچنین مخازن آب پاک ساحلی و برخی از جزایر را نیز تهدید می نماید.


6- توفان های شدید : در اثر گرما، تبخیر بیشتر می شود و در اثر ذوب یخ ها هم آب بیشتری وارد اقیانوس ها می شود . پس حجم آب بیشتر می شود و میزان تبخیر نیز افزایش می یابد. آبی كه با تبخیر بالا می رود باید در جایی فرود آید. پس تعداد توفان ها و شدت آن ها بیشتر می شود. در اثر گرمای جو بارندگی بیشتر به شکل باران صورت می گیرد نه برف . در نتیجه یخچال های كوهستانی كه ذخایر اصلی آب جهان هستند روز به روز ضعیف تر می شوند و توفان ها و سیل ها شدید تر. در سال 1377 شمسی توفان میچ ( Mitch) كه یكی از قوی ترین توفان های تاریخ اقیانوس اطلس است روی داد . سرعت این توفان 360 كیلومتر در ساعت بود. در اثر آن ظرف دو سه روز در نیكاراگوئه و هندوراس 2 متر باران بارید. در اثر آن غیر از خانه و مدارس و كارخانه و جاده و پل وغیره 70 در صد خاك سطحی هندوراس از بین رفت. لذا اكنون كشاورزی دراین كشور حاصلی ندارد. در مجموع این توفان 11000 نفر تلفات داشت و اقتصاد منطقه كارائیب را نابود كرد. فلورس ، رئیس جمهور هندوراس اعلام كرد: " در مجموع این توفان ظرف چند روز آن چه را که برای احداث آن 50 سال زحمت كشیده بودیم نابود كرد" در اثر این توفان رشد دو کشور نام برده 20 سال به عقب افتاد. در 1383 در ژاپن 10 توفان مهم رخ داد كه در مجموع 10 میلیارد دلار خسارت ایجاد كرد. در همان فصل سال در فلوریدای آمریكا 4 توفان بسیار شدید رخ داد كه در تاریخ امریكا كم سابقه بود در اثر این 4 توفان شركت های بیمه 22 میلیارد دلار خسارت به مشتریان خود پرداختند و به ورشكستگی نزدیك شدند. سال بعد یعنی 1384 توفان كاترینا رخ داد كه این توفان ها در مقابل آن هیچ بودند. ارتفاع آب 6 متر بود و بسیاری از شهرك های ایالات متحد یكسره نابود شد. توفان بشدت به شهر تاریخی نیو اورلئان صدمه زد و در اثر آن در مجموع صد ها هزار نفر بی خانمان شدند. این توفان كه علت آن بالا بودن درجه حرارت سطح آب در اقیانوس بود طبق برآورد های اولیه حداقل 200 میلیارد دلار خسارت بر جای گذاشت.

7- كمبود آب : آنگاه كه اولین فضانوردان به دور كره زمین سفر می كردند یكی از چیز های جالبی كه در زمین می دیدند دریاچه چاد در آفریقا بود. اكنون آنها بسختی می توانند این دریاچه را تشخیص دهند. سه كشور پر جمعیت نیجریه و نیجر و چاد آن قدر آب رودخانه های منتهی به دریاچه را برای آبیاری مصرف كرده اند كه اكنون حجم دریاچه نسبت به سال 1960 تقریبا 95 درصد كاهش یافته. دریاچه آرال واقع در شوروی سابق به علت مصرف بیش از حد آب رودخانه های سیحون و جیحون نابود و آب آن شور شده است. رودخانه كلورادو واقع در جنوب غربی ایالات متحد و رودخانه زرد در شمال چین دیگر به دریا نمی رسند و قبل از آن خشك می شوند. رود های نیل در مصر، رود سند كه عمده آب آبیاری پاكستان را تامین می كند و رود گنگ كه در منطقه پر جمعیت گنگ در هند جاری است نیز وقتی به دریا می رسند دیگر از یك نهر باریك ترند. این ها را می توا ن دید اما پایین رفتن آب های زیر زمینی دیده نمی شود. میلیون ها چاه حفر شده كه سطح همه آنها پیوسته سقوط می كند. هر انسان روزانه بطور متوسط 4 لیتر آب مصرف می كند اما آب لازم برای تولید غذای مصرفی او 200 لیتر در روز یعنی 500 برابر آن است. عمده آب جهان یعنی 70 درصد آن صرف آبیاری می شود. 20 درصد آن صرف صنعت می شود و 10 درصد دیگر به مصارف مسكونی می رسد. از آنجا که عمده آب هر کشور صرف آبیاری زمین های زراعی می شود و تولید هر تن غله به 1000 تن آب نیاز دارد، كشور هایی كه به كمبود آب دچار می شوند به جای آب غله وارد می كنند. بنا براین یکی از اصلی ترین عواقب گرم شدن کره زمین کاهش تولید کشاورزی، افزایش رقابت بر سر غله محدود جهان، و بالا رفتن قیمت غله در بازار جهانی است.

8- آسیب به مخازن آبهای شیرین : طی پنجاه سال آتی تعداد افرادی که از کاهش آبهای شرب سالم رنج خواهند برد از پنج ميلیارد به هشت ميلیارد می رسد.

9- افزایش حوادث آب و هوایی : افزایش دوره های خشکی و سیلابها ،طوفانها و غیره اجتماعات و اقتصاد آنها را آزار می نماید. بشریت تا بحال با چنین تهدید زیست محیطی مواجه نشده است و شگفتا که كشورهاي در حال توسعه که سهم کمتری در این تغییر بر عهده دارند، بیشترین آسیب را متحمل خواهند شد. بنابراین همگی ما مسئول توقف فوری چنین بحراني هستیم ودر صورتیکه در اتخاذ تدابیر وروشهای مناسب در جلوگیری از افزایش حرارت کوتاهی نماییم چه بسا گرفتار مشکلات و تهدیداتی شویم که اجتناب از آنها امکانپذیر نباشد.

تغييرات آب و هوايي و بهداشت عمومي :
تغییرات آب و هوايي جهان به‌طور خاص مي‌تواند به تندرستي انسانها آسيب برسانند زیرا باعث افزايش بيماري‌هاي قلبي-تنفسي، اسهال، مالاريا و ساير بيماري‌هايي كه حشرات ناقل آن هستند، مي‌شود. اين طور به‌نظر مي‌رسد كه گرم شدن جهان به سرعت در حال به وقوع پيوستن باشد؛چرا كه فعاليت‌هاي بشر منحصراً با سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي است و همين سوخت‌ها در جو به ميزان قابل‌توجهي دي‌اكسيد كربن و ساير گازهاي گرمايشي توليد مي‌كنند كه سبب نازك شدن لايه اتمسفر هم مي‌شود. در حال حاضر، ميانگين سطح دماي جهاني رو به افزايش بوده و پيش‌بيني مي‌شود كه در قرن‌هاي آينده بين ۴/۱ تا ۸/۵ درجه سانتيگراد هم افزايش يابد و خطر سيل‌ها، خشكسالي‌ها و توفان‌هاي مخرب هم بيشتر شود.
همچنين، آب و هواي گرم و خشك مي‌تواند چشم‌انداز ما را نيز دگرگون كند و پروفسور ايان كروته سرپرست فني بخش زيست شناسي و علوم زيستي واحد مطالعه كنسولي روتامستيت، رشد بيشتر ذرت‌ها را پيش‌بيني كرده است كه امكان احياي درختان ميوه، صنعت پرورش گياهان گلخانه‌اي، ميوه و سبزيجات و انتقال آنها به شمال وجود خواهد داشت. به گفته وي، انتظار نمي‌رود كه ما براي هميشه زمين‌هاي مزارع آفتابگردان يا درختان زيتون داشته باشيم. هر چند دگرگوني‌هاي آب و هوايي به شيوه زندگي ما لطمه بسياري وارد مي‌كند؛ اما اتفاقاتي مانند خشكسالي بر كاهش و افزايش بهاي گندم در يك منطقه خاص و به تبع آن در سطح جهان تأثير مي‌گذارد. دوران غذاي ارزان از زمان جنگ دوم جهاني به پايان رسيده است و قشر كم درآمد جامعه به سختي خواهند توانست برنامه غذايي كامل و سالمي داشته باشند.

تغییرات بنیادی در امر بهداشت عمومي :
قصور در حل اين مشكلات پيامدهاي جبران‌ناپذيري را به‌دنبال دارد و براي همين تلاش مي‌شود تا با کاهش سطح تولید دی اکسید کربن ، به اين امر كمك شاياني بكنيم. ايان رابرتز، استاد دانشگاه علوم بهداشتي و طب مناطق گرمسيري لندن در اين باره مي‌گويد: «آنچه كه ما براي روبه‌رو شدن با دگرگوني‌هاي جوي انجام مي‌دهيم، بعضاً مي‌تواند انقلابي را در امر بهداشت عمومي صورت دهد.
براي نمونه، كاستن از وابستگي به‌خودروهاي شخصي به معناي اين است كه بيشتر مردم پياده روي يا دوچرخه سواري كنند كه اين امر سبب كاهش وزن مي‌شود. اين مسئله همچنين سبب كاهش تصادفات جاده‌اي مي‌شود كه سالانه جان بسياري از انسانها را مي‌گيرد. در حال حاضر، ما در دوره نادرستي قرار داريم كه از خودروهاي شخصي خود بيشتر استفاده مي‌كنيم و هر روز هم چاق‌تر مي‌شويم؛ چرا كه ورزش نمي‌كنيم و تحرك نداريم. هر اندازه كه به وزن ما افزوده مي‌شود، ما نيز به استفاده از سوخت‌هاي فسيلي وابسته‌تر مي‌شويم؛ چون به‌طور كلي به پياده روي يا دوچرخه سواري تمايل داشته و نياز داريم كه اين حلقه را بشكنيم.اگر خط‌مشي دگرگوني‌هاي جوي را براي ارتقاي تندرستي خود طراحي كنيم، به افزايش ضخامت لايه ازن هم كمك خواهيم كرد و اين تنها بخش ناچيزي از خبر خوب در اين زمينه است.»
توفان ويرانگر سال ۲۰۰۳، هنگامي كه دما در نيمكره شمالي به بالاترين حد ممكن رسيد و بيش از ۳۵هزار نفر را به كشتن داد و سيل‌هاي تابستان گذشته، نشان دهنده افزايش ميزان بيماري‌هاي روحي و رواني است.

تغييرات آب و هوايي چگونه بر سلامت افراد تاثير مي گذارد؟
تغییر آب و هوای کره زمین ممکن است به شیوع بیشتر برخی از بیماری‌های عفونی وتنفسی و نیز افزایش آسیب‌های ناشی از توفان‌ها و آتش‌سوزی جنگل‌ها بینجامد. گروه "پزشکان طرفدار محیط‌ زیست استرالیا" در گزارش خود در این باره می‌گویند در دهه آینده سلامت کودکان و سالمندان بیش از همه در معرض خطر ناشی از افزایش درجه حرارت کره زمین هستند.
این پزشکان در گزارش خود پیش‌بینی می‌کنند که پدیده گرمایش جهانی باعث طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها از گرمازدگی و سایر عوارض ناشی از فشار گرما (که بر قلب، عروق خونی و ریه‌ها تاثیر می‌گذارند)، جراحات ناشی از توفان‌ها و سایر رویدادهای شدید آب و هوایی، و بیماری‌های آلرژی می‌شود. علاوه بر این آلودگی بیشتر هوا به افزایش بیماری‌های تنفسی می‌انجامد و افزایش درجه حرارت خطر بیماری‌های عفونی مانند : گاستروآنتریت و بیماری‌های منتقل شونده بوسیله پشه مانند تب دنگ را بالا می‌برد.

آمادگی در برابرآثار تغییرات جّوی بر تندرستی :

ارتباط میان تغییرات جوّی و وضعیت تندرستی روز به روز روشن تر می شود و مستلزم تلاش های مسئولان و متخصصان بهداشت عمومی ، برای حصول اطمینان از آمادگی نظام های بهداشت و درمان و مردم جهان در شرایط بحرانی اوضاع است.
دانشمندان جهان در مورد این که تاثیر تغییرات جوّی ناشی از فعالیت های انسان و تاثیر آب و هوا بر عملکرد های بیولوژیک که برای حیات جنبه بنیادی دارند، دارای اتفاق نظر هستند.
در 7 آوریل، سازمان جهانی بهداشت، موضوع روز این سازمان را "حفاظت حیات در برابر تغییرات جوّی" تعیین کرد. در ایالات متحده آمریکا نیز، موضوع هفته ملی بهداشت عمومی، از 7 تا 11 آوریل، تحت عنوان "تغییرات جوّی: تعادل تندرستی ما" تعیین گردید.

سیاست انرژی = سیاست بهداشتی

به گفته سازمان جهانی بهداشت، مردم جهان هم اکنون، به وجود بیماری های حساس به وضعیت جوّی که میلیون ها انسان را به کشتن می دهد، شده اند. سوء تغذیه موجب مرگ بیش از 3,5 میلیون تن در سال می گردد، بیماری های اسهالی سالانه جان 8/1 میلیون تن را می گیرد و مالاریا سالی 1 میلیون کشته بر جا می گذارد.
دیگر رویداد های اخیر دال بر تغییرات جوّی در آینده اند – موج گرمای اروپا در سال 2003 که منجر به کشته شدن 70,000 تن گردید؛ شیوع تب ناحیه "دره شکافته" در آفریقا؛ توفان کاترینا در سال 2005 که در پی آن 1800 تن کشته و هزاران تن بی خانمان شدند؛ شیوع مالاریا در ارتفاعات شرق آفریقا؛ شیوع وبا در بنگلادش. گرم شدن کره زمین با سایر خطراتی که سلامت انسان ها را تهدید می کنند، متفاوت است، زیرا بر خلاف سموم و میکروب های تک عاملی، تغییرات جوّی از چند جهت سلامتی انسان را تهدید می کند. با کاهش سوخت های فسیلی و تشویق مردم به پیاده روی بیشتریا استفاده از دوچرخه و وسایل نقلیه عمومی به جای اتومبیل – از آلودگی هوا کاسته شده ، سلامت فردی را بهبود می بخشد و از انتشار گاز های گلخانه ای و در نتیجه ًگرم شدن کرۀ زمین جلوگیری می کند. مسلما، چالش هایی که به دلیل تغییرات جوّی در مقابل ما قرار گرفته باید هر چه زود تر از طریق بهینه سازی زیرساخت های بهداشتی، ذخیرۀ انرژی و سیاست های برنامه ریزی شهری، برطرف گردد. در صورتی که به همین منوال پیش برویم، تغییرات جّوی مسبب خطرات زیادی برای تندرستی انسان خواهد بود. از سوي ديگر، عمل كردن به برنامه هاي بهينه سازي مصرف انرژي می تواند فرصت هایی را هم به دست دهد که متضمن سلامت جسمانی، کاهش چاقی مفرط و بهتر شدن کیفیت هوا باشد .


آثار اقتصادي تغييرات آب و هوايي :

تغيير آب و هوا يكي از مهم‌ترين چالش‌هايي است كه بشر در سال‌هاي آينده با آن روبه‌رو خواهد شد.اين پديده مي‌تواند به‌عنوان عامل تهديد عمده امنيت غذايي جهان به شمار آيد، چرا كه اثر قوي بر توليد غذا و دسترسي و توزيع آن دارد. تغييرات غيرعادي در دماي هوا، ميزان بارش باران، افزايش دفعه‌ها و شدت خشكي و سيلاب داراي مفهوم دراز مدتي براي زيست پذيري و توليد اكوسامانه كشاورزي در دنياست.
زماني كه به بحث تغيير آب و هوا مي‌رسيم كشاورز هم مقصر و هم قرباني است.تخمين زده شده است كه بخش دام به تنهايي مسئول 18 درصد از پخش گاز گلخانه‌اي در جهان است، در حالي كه جنگل زدايي نيز سهم 18 درصدي از پخش دي اكسيد كربن را داراست. طبق نظر فائو، معرفي شيوه‌هاي مديريت بهبود يافته دام و فعاليت‌هاي مربوط به توليد محصول همراه با مديريت سازگار يافته جنگل‌ها مي‌تواند اثر بسيار معني داري داشته باشد. اتخاذ اقداماتي براي استفاده از زمين مانند حفظ و تداوم كشاورزي نيز مي‌تواند به نگهداري ميزان زيادي از كربن در خاك كمك كند. توليد برنج يك منبع عمده ديگر پخش گاز گلخانه‌اي است . چه بسا كه اين منبع، منبع اصلي متان انتروپوژنيك، با مقدار 50 تا 100 ميليون متر مربع تن در هر سال است كه از 130 ميليون هكتار مزارع برنج دفع مي‌شود در همين زمان شرايط هوايي نامطلوب مي‌تواند توليد محصول برنج را تهديد كند. محصولي كه بيش از نيمي از جمعيت دنيا را تغذيه مي‌دهد. مزيت اين گونه شرايط آب و هوايي اين است كه مي‌تواند ارقام متفاوت و بهبود يافته‌اي از برنج را كه مقاومت بيشتري به شوري دارند معرفي كند .
تحول سريع به سمت استفاده گسترده‌تر از سوخت‌هاي بيولوژيكي نيز مي‌تواند به كاهش پخش گاز گلخانه‌اي و در درازمدت به حفظ امنيت غذايي و محيطي كمك كند .

توأم نمودن ملاحظات آب و هوایی با توسعۀ پایدار :
کشور های در راه رشد، به درستی بر رشد اقتصادی، ادارۀ منابع زیست محیطی، ثبات اجتماعی و دیگر جنبه های توسعۀ پایدار تأکید دارند. ایالات متحد اعتقاد دارد سیاست گذاری های مربوط به آب و هوا باید این اولویت ها را مد نظر داشته و به تکمیل و پیشبرد آن ها که لازمۀ وجود جامعه ای سالم و انعطاف پذیر است، کمک کند. ایالات متحد به کشور ها مساعدت می کند تا سیاستگذاری های مربوط به تغییر آب و هوا را در دستور کار توسعۀ خود لحاظ نمایند.
* امريكا از سال 1991، و با صرف تقریبا ً 2,6 میلیارد دلار در برنامه های مربوط به آب و هوا تا به امروز(و بیش از 1,1 میلیارد دلار از سال 2001) عامل تغییر آب و هوا را در کمک های خود به توسعۀ جهانی منظور کرده است. استراتژی این آژانس لحاظ نمودن عامل تغییر آب وهوا در پروژه های مربوط به توسعه بوده است تا به این وسیله، ضمن استفاده از منافع آب وهوایی، به سایر اهداف خود، مانند توسعه در زمینه های انرژی و آب، مناطق شهری، حفاظت از جنگل ها، کشاورزی، و کمک در حوادث غیر مترقبه نیز دست بیابد.
* برنامۀ تغییر آب و هوای وابسته به یو اس اید دست به ایجاد یک راهنمای انطباق برای کمک به کشور های در راه رشد زده تا این کشور ها بتوانند مسائل مربوط به تغییرآب و هوا را در پروژه های توسعۀ خود بگنجانند. مثلا ً در مالی، یو اس اید برای کشت انواع گوناگون محصولاتی که بتوانند در برابر تغییرات آب وهوایی منجمله تغییرات دما و الگوی بارندگی مقاومت کنند، به کشاورزان کمک می کند. در آفریقای جنوبی که به لحاظ آب در تنگناست، یو اس اید مشغول همکاری با سهامداران محلی و شرکت آب می باشد تا این کشور، با مدیریت بر میزان تقاضا و ایجاد زیرساخت های ضروری، قادر باشد خود را با مشکلات احتمالی ناشی از تغییر آب و هوا انطباق دهد.

* در منطقۀ کارائیب، ادارۀ ملی امور اقیانوس و اتمسفر آمریکا (NOAA) با سکرتاریای جامعۀ کارائیب (CARICOM) درمورد پروژۀ انطباق با تغییر آب وهوا همکاری می کند. آمریکا با کشور های شریک خود برای گنجاندن مسئلۀ انطباق با آب و هوا در برنامه های توسعۀ ملی آن ها و همین طور سرمایه گذاری های خصوصی در برنامه های مربوط به آبفشان ها، ادارۀ مناطق ساحلی، و امدادرسانی همکاری دارد.
* با تکیه بر تلاش های منطقه ای موجود پیرامون علم آب و هوا و خدمات، آمریکا با تأمین بودجۀ لازم، دست به ایجاد برنامه ای موسوم به علم و ارزیابی جزایر منطقه ای اقيانوس آرام (Pacific RISA) زد که با همکاری جامعۀ جزایر اقيانوس آرام، به مدیریت در شرایط تهدید های آب و هوایی و مخصوصا ً در بخش های کلیدی مانند منابع آبی، منابع ساحلی، کشاورزی، ادارۀ حوادث غیر مترقبه، و بهداشت عمومی سامان ببخشد.

نتيجه گيري و پيشنهادات :
ضرورتهای زیست محیطی و محدویت منابع سنگواره‌ای لزوم تغییر سیستم فعلی انرژی و جایگزینی سوختهای سنگوراه‌ای را افزایش داده است. یک سیستم قابل قبول انرژی جایگزین باید مبتنی بر منابع انرژی تجدید پذیر باشد. امروزه برخی از انواع انرژیهای نو یا تجدید پذیر ، مانند انرژی باد ، حتی بدون در نظر گرفتن هزینه زیست محیطی سوختهای سنگواره‌ای ، قابل رقابت با منابع سنگوراه‌ای است و به صورت تجاری عرضه می شوند. کشور ما با برخورداری از پتانسیل بسیار غنی در زمینه انرژیهای تجدید پذیر، موقعیت مناسبی برای عرضه اینگونه انرژیهای در اختیار دارد. شایسته است که با استفاده بهینه از این نعمتهای الهی ، در برنامه ریزی انرژی کشور جایگاه مناسبی برای انرژیهای نو در نظر گرفته شود و با توجه به آثار زيانبار زيست محيطي گازهاي گلخانه اي حاصل از توليد و مصرف انرژي ها و سوخت هاي سنگواره اي و محدوديت منابع سنگواره اي لزوم تغيير الگوي سيستم توليد ومصرف انرژي فعلي و جايگزيني سوخت هاي فسيلي مبرهن و بديهي است.
در همين راستا راهكارهاي ذيل پيشنهاد مي گردد :
1- صرفه جویی در مصرف انرژی با استفاده از الگوهاي صحيح مصرف
2- جايگزيني انرژي هاي نوين با سوخت هاي فسيلي
3- افزايش بازدهي انرژي از طريق بهره گيري از ماشين آلات و تجهيزات مدرن و كم مصرف
4- بهره گيري از برنامه هاي كاربري اراضي و ارزيابي زيست محيطي در طرحهاي توسعه جهت حفاظت و پايش هر چه صحيح تر منابع طبيعي
5- حفظ تنوع زيستي گياهان و جانوران در منطقه با استفاده از روش هاي نوين
6- جلوگيري از قطع بي رويه درختان ، شكار جانوران و آبزيان و ...منبع:تهيه كنندگان:
سيد اسماعيل مصطفوي- كارشناس ارشد مديريت محيط زيست و كارشناس HSE شركت ملي مناطق نفتخيز جنوب
عليرضا كاظمي- مهندس صنايع وكارشناس HSE شركت ملي مناطق نفتخيز جنوب


منابع :

1- وهاب زاده-عبدالحسين- شناخت محيط زيست- انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد-1382
2- فرجي، رضا – چگونه از كره زمين محافظت كنيم؟ - نشر شهد - 1385
3- تعهد جهاني امريكادر مورد تغيير آب و هوا و بهداشت عمومي- نشر توسط دفتر برنامه هاي اطلاعات بين المللي وابسته به وزارت امور خارجه ايالات متحده امريكا-28 مارچ 2008
4- دکتر طراوتی، حمید - آخرین نتایج گرمای سال 2003 اروپا از موسسه Earth Policy Institute
5- ليونل ، هورست - جنبه‌های اخلاقی تغییر جهانی آب و هوا – ماهنامه سياحت غرب-شماره 28 – 1384
6- دکتر چانگ ، مارگات - مدیر کل سازمان جهانی بهداشت - حفاظت ازسلامت در برابرتغییرات آب وهوایي – 2008
7- سايت اينترنتي http://www.who.int/en
8- اویسی ، فاطمه - لطفی گلمیشه‌ای ، فریبا - مقاله آلودگی هوا و تاثیر آن بر سلامتی انسان‌ها – 1386
9- هاشمي ، حميده‌السادات - خزر دريايي از آرزوهاي بزرگ – 1387

Intergovernmental Panel on Climate Change -10
parts per million -11
American Institute of Biological Sciences (AIBS) -12