خوشه های صنعتی و چالشهای توسعه آن در استان خراسان

امروزه در اکثر کشورهای دنیا بخش قابل ملاحظه ای از فعالیتهای اقتصادی توسط شرکتهای کوچک و متوسط انجام می شود و با توجه به اینکه این شرکتها مسائل و مشکلات خاص خود را در ورود به عرصه رقابت پیدا می کنند، دولتها با تدایبر مختلفی همواره به فکر حمایت منطقی از این شرکتها برمی آیند تا رقابت پذیری آنها را به گونه ای بالا ببرند که توان رقابت در بازارهای رقابتی دنیا را به‌دست آورند.
یکی از روشهایی که بنا بر مطالعات انجام شده در اکثر کشورهای دنیا تجربه موفقی در افزایش توان رقابتی شرکتهای کوچک و متوسط از خود برجای گذاشته، خوشه سازی این شرکتها بوده است. حدود دو دهه است كه توسعه صنعتي مبتني بر خوشه ها، بعنوان يك استراتژي نوين مورد توجه برنامه ريزان و سياستگذاران در كشورهاي صنعتي و در حال توسعه مي باشد.سازمانهاي بين المللي همچون unido,ilo و بانك جهاني نيز طرحهاي متعددي را از طريق توسعه خوشه هاي صنعتي در كشورهاي مختلف اجرا و حمايت كرده اند.
به‌طور كلي، خوشه صنعتي عبارت است از مجموعه‌اي همگن از صنايع كه در مناطق جغرافيايي به‌سبب وجود مزيتهاي خاص و يا سرمايه‌هاي قوام‌يافته اجتماعي چون فن و مهارت، با اهداف اقتصادي شكل گرفته و همكاري توأم با رقابت با يكديگر دارند.
آنچه که اهمیت خوشه‌ها را در ایران دو چندان می‌کند این است که در زیر بخشهای صنعت ایران بیش از 94 درصد مؤسسات و شرکتها را بنگاههای کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند که عموماً به صورت منفرد فعالیت می‌کنند و همواره با مشکلات و مسائل مختلف درگیرند. هر چند این گونه شرکتها حدود 30 درصد از ارزش تولیدات صنعتی را ایجاد می‌کنند، لیکن از لحاظ اشتغال سهم مهمی از فرصتهای شغلی را (حدود 56 درصد) تأمین می‌کنند.
توجه و شناسايي ظرفيت هاي منطقه اي شكل دهي خوشه هاي صنعتي گامي مهم در جهت توسعه منطقه اي و پيشرفت صنعتي كشور به شمار مي رود . گامي كه اگر به درستي برداشته شود ، نه تنها در توسعه مناطق مختلف صنعتي در گوشه و كنار كشور و شكوفايي اقتصاد و صنعت مناطق منجر خواهد شد ، كه باعث رشد و فعال شدن ساير صنايع و بازار ها در هر منطقه نيز مي گردد .
از اين رو شناخت صنايع فعال در هر منطقه و فرصت هاي رقابت مي تواند زمينه مناسبي براي توسعه خوشه ها فراهم كند . اين شناخت با توجه به تعداد بنگاه هاي فعال در هر بخش به نسبت ساير مناطق ، در صد نيروي كار دريك صنعت به كل نيروي كار و ... مي تواند حاصل شود .
در کشور ما نيز در سالیان اخیر توجه ویژه‌ای به اين راهبرد از سوی دولت صورت گرفته است، به طوری که در ماده ‪ ۳۹قانون برنامه چهارم توسعه كشور، توسعه خوشه‌هاي صنعتي مورد تاكيد قرار گرفته‌است و در سال جاری 5/4 میلیارد تومان اعتبار برای توسعه طرح خوشه های صنعتی اختصاص یابد . اما فقدان الگوي بومي و نبود يك تجربه عملي متناسب با ساختارهاي فرهنگي،اجتماعي و اقتصادي در كشور، توسعه خوشه‌هاي صنعتي را با مشکل مواجه كرده است.هم اکنون سازمان صنايع کوچک متولی اين امر در سطح دولت می‌باشد که بر اساس گزارش اين سازمان با توجه به فعاليت هاي انجام يافته در راستاي تهيه نقشه كشوري خوشه هاي صنعتي در سطح كشور 115 خوشة صنعتی شناسايي‌شده و در هر استان تقريباً 2 يا 3 خوشه در مرحلة مطالعات و بعضاً پياده‌سازي به‌سر مي‌برند.
در كشور ما، موفقيت تلاشهاي انجام شده در زمينه این نوع همکاریها ، مستلزم توجه به دو موضوع مهم يعني اجراي دقيـق فرآيند برنامه ريزي استراتژيك با توجه به نوع این همکاری و ساختار سازماني متناسب است، كه در غير اين صورت عملكرد این مجموعه‌ها از بازدهي مناسبي برخوردار نبوده و نتيجه چندان مطلوبي به همراه ندارد.
از سوی ديگر توجه به امر گسترش بنگاه‌هاي كوچك ، زودبازده و كارآفرين به عنوان يكي از محوري‌ترين برنامه‌هاي توسعه اقتصادي در دولت نهم نيز از فرصتهايی است که زمينه را برای گسترش امر خوشه‌سازی بیش از پيش تسهیل می‌کند ،بطوريکه هم اكنون كميته هماهنگ‌سازي امور مشترك درحوزه بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، تدوين آيين نامه حمايت از خوشه‌هاي صنعتي و كسب و كار را در دستور كار خود قرار داده است.
نکته قابل توجه آنکه به علت عدم آشنایی برخی صنعتگران، کارشناسان و سایر دست اندرکاران حوزه صنعت کشور با اشکال مختلف همکاری بین بنگاهی بویژه اشکال متاخر مورد استفاده در صنعت بعضا در مقاطع زمانی مختلف بدون در نظر گرفتن سایر مدلهای همکاری از جمله هولدينگ ، پيمانکاری فرعی و گروههای صنعتی تاکید ویژه بر مدل خوشه های صنعتی باعث می‌شود موارد شکل گرفته در قالب سایر مدلها نیز به عنوان خوشه معرفی شود. لذا یکی از وظايف مهم برعهدة متخصصین و افراد آموزش دیده در این زمینه اين است كه سعي كنند مفاهيم غلطي كه در مورد خوشه‌ها وجود دارد، را تصحيح كرده و جلوي نشر آن‌ها را بگيرند.
از سوی دیگر انتخاب عامل توسعه از میان سرمایه‌گذاران صنعت و یا افراد فاقد تحصیلات مرتبط بدون توجه به معضلات اجتماعی ناشی از این امر و بر خلاف تاکید سازمانهایی مانند یونیدو بر عدم ذینفع بودن عامل توسعه از جمله معضلاتی است که توسعه خوشه‌های صنعتی را تهدید می‌کند.
در استان خراسان رضوي با توجه به مطالعات انجام شده صنايع غذايي ، خودرو سازي ، لاستيك و پلاستيك،زعفران و مبلمان جزء صنايعی می‌باشد که بطور بالقوه امکان خوشه سازی در آن موجود می‌باشد. تجمع بنگاه هاي مختلف در اين رشته ها در حوزه ي جغرافيايي استان فرصت مطالعه و شناخت ظرفيت هاي مناسب براي شكل گيري خوشه صنعتی را فراهم آورده است . با این وجود به نظر می‌رسد در زمینه توسعه خوشه‌های صنعتی خراسان رضوی نياز به حرکت سریعتری دارد.
آغاز به کار فاز مطالعات توسعه دو خوشه صنعتی مبلمان و زعفران در استان اين نويد را ميدهد که اگر حمايت صحيح و منطقی از سوی نهادهای متولی صورت گيرد ، خراسان رضوی به عنوان نمونه برتر توسعه خوشه‌های صنعتی در کشور شناخته شود.
به نظر می‌رسد در استان به لحاظ نيروي انساني هنوز ظرفيّت مطلوب در بحث توسعة خوشه‌های صنعتي وجود ندارد و اين مسأله نياز به كوشش مستمر به خصوص در حوزه آموزش دارد.لذا ظرفيّت‌سازي انساني و نهادی باید به عنوان یکی از استراتژیهای اصلی در زمینه توسعه خوشه‌های صنعتی می‌بايست سرلوحه نهادهای متولی قرار گیرد.

منبع:
میثم ظهوریان
مدیر گروه سیاست صنعتی مرکز مطالعات توسعه منطقه‌ای خراسان رضوی