شیوه‏های کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب در کودکان

شکی نیست که کودکان از طریق مشاهده و سایر ادراکات حسی خود از همان اوان کودکی دائما اطلاعات دریافت کرده و آن‏ها را درون‏ریزی می‏کنند. پس مدتی کوتاه این اطلاعات دریافت‏شده جزء وجود آن‏ها می‏شود و رفته رفته براساس همین یافته‏ها شخصیت آن‏ها شکل می‏گیرد و در آینده نیز براساس آنچه شکل گرفته‏اند، عمل می‏کنند. چنانچه قرآن کریم می‏فرماید: «بگو هر کس به طریقه خویش عمل می‏کند و پروردگار تو بهتر می‏داند که کدام یک به هدایت نزدیک‏تر است‏»(اسراء: آیه ۸۴)
بنابراین والدین باید محیط رشد و شکوفایی فرزندان خویش را به‏گونه‏ای مهیا کنند، تا بذر وجودی آن‏ها در بستری مناسب رشد کند و به بار بنشیند. از جمله موارد آماده‏سازی محیط، اصلاح رفتار و حرکات و سکنات والدین است. زیرا والدین جزو مهم‏ترین افرادی هستند که در شکل‏گیری شخصیت کودکان نقش به سزایی دارند. تا جایی که حتی صدای ضربان قلب مادر، هنگام شیرخوردن نوزادش در آرامش او تاثیر دارد. بنابراین وقتی حرکات غیر ارادی والدین روی فرزندانشان تاثیر می‏گذارد، طبیعی است که تاثیر رفتارهای ارادی و آگاهانه آن‏هامانند نحوه صحبت کردن، لباس پوشیدن، راه رفتن، برخورد با دیگران، و حتی رفتارهای هیجانی مثل خنده، گریه، ترس، افسردگی، شادابی، نشاط و... دوچندان خواهد بود. نتیجه آن‏که والدینی دارای فرزندان صالح خواهند بود که قبل از هرچیز به فکر اصلاح خویش و محیط زندگی خود بر آمده باشند. چنانچه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: «وقتی انسان صالح و نیکوکار شد خدا به واسطه صالح بودن او، فرزندان و فرزندزادگانش را نیز به اصلاح‏خواهد آورد.» (۱) و امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «اگر خواستی دیگران را اصلاح کنی ابتدا خودت را اصلاح کن; این که بخواهی دیگران را اصلاح کنی و خودت فاسد باشی بزرگترین عیب است.» (۲)
از آن‏جایی که کنترل محیطهایی از قبیل محله، مدرسه و... از توان و قدرت ما خارج است و از طرفی نیز نمی‏توانیم و نباید کودک را در خانه محبوس کنیم - زیرا همه این محیطها می‏تواند به نوعی در رشد و بالندگی کودک اثر مثبت داشته باشد - این امکان وجود دارد که فرزند ما در بعضی از این محیطها، رفتارهای نامطلوبی هم بیاموزد. همچنان که در محیط خانه نیز ممکن ست‏برخی از رفتارهای والدین جنبه بدآموزی برای کودک داشته باشد.
این مقاله در صدد بررسی روش‏هایی است که به کاهش یا حذف رفتارهای نامطلوب کودکان بینجامد.
● کابرد روش‏های مثبت و منفی در کاهش رفتار نامطلوب
رفتارهای نامطلوب را از دو راه می‏توان کاهش داد:
۱) جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب و در نتیجه کاهش‏دادن غیر مستقیم رفتارهای نامطلوب;
۲) کاهش‏دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب. (۳)
● روشهای مثبت کاهش رفتار نامطلوب
۱) تقویت رفتارهای مطلوبی که به‏دفعات کم انجام می‏گیرد:
گاهی اوقات نامطلوب بودن رفتار کودک یا بزرگ‏سال ممکن ست‏بدین خاطر باشد که آن رفتار را کودک خیلی زیاد و بیش از حد انجام می‏دهد. مثلا کودکی در خانه یا در کلاس (در بحث‏های گروهی) زیاد حرف می‏زند و فرصت صحبت کردن را از دیگران می‏گیرد. رفتار مطلوب در این‏جا این است که این کودک کم‏تر و به نوبت‏حرف بزند. براساس این روش ما باید به کودک بگوییم اگر در مدت دو ساعت فقط پنج‏بار و هر بار فقط یک دقیقه صحبت کنی، جایزه می‏گیری یا می‏توانی به تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه‏ات بپردازی. بدین وسیله این مقدار حرف زدن او را تقویت می‏کنیم نه بیش‏تر از آن‏را. البته ذکر این نکته ضروری‏است که ما در صدد خاموش کردن کودک نیستیم بلکه می‏خواهیم میزان صحبت کردن او را کنترل کنیم که هم به موقع حرف بزند و هم فرصت دیگران را ضایع نکند.
۲) تقویت رفتارهای مطلوب دیگر:
در این روش همه رفتارهای مطلوب کودک تقویت می‏شود به جز رفتاری که نامطلوب تشخیص داده شده است. برای اجرای این روش موارد زیر را به کار می‏بریم:
الف) کودک را برای انجام ندادن رفتار نامطلوب‏برای‏یک‏مدت زمان معینی تقویت می‏کنیم; مثلا به او می‏گوییم اگر با برادرت دعوا نکردی یا اگر خواهرت را اذیت نکردی، بعد از ظهر تو را به پارک می‏برم.
ب) تقسیم مدت زمان معینی به فواصل کوچک‏تر: در این روش کاهش رفتار نامطلوب به تدریج انجام می‏گیرد لذا عملی‏تر و معقول‏تر به نظر می‏رسد. مثلا یک روز را به تعداد ساعات آن تقسیم می‏کنیم سپس از کودک می‏خواهیم که اگر در هر یک ساعت رفتار خودش را کنترل کند و آن عمل نامطلوب را انجام ندهد، جایزه خواهد گرفت. در این‏جا کودک برای این‏که پاداش‏های بیش‏تری بگیرد، سعی می‏کند تا بیش‏تر خودش را کنترل کند.
ج) جنبه‏های مثبت رفتار کودک را تقویت می‏کنیم تا بقیه رفتارش را نیز تصحیح کند. مثلا کودکی که تکلیف مدرسه‏اش را بد خط می‏نویسد به تکلیف او نگاه می‏کنیم هرجا یک کلمه یا جمله‏ای را خوش خط نوشته بود زیر آن خط می‏کشیم. بدین‏وسیله او را مورد تشویق قرار می‏دهیم. یا اگر کودکی برادر کوچکش را اذیت می‏کند ولی گاهی اوقات نیز کمک‏هایی به او می‏کند، ما همین رفتارهای مثبت را سریعا تشویق می‏کنیم و رفتارهای نامطلوب او را نادیده می‏گیریم. (البته در صورتی که رفتارهای نامطلوب او خطرناک باشد، باید جلوگیری کنیم.)مانندهمان‏شیوه‏که حضرت عیسی علیه السلام برای تربیت‏حواریون انجام می‏داد; «ایشان روزی در یک مسیری عبور می‏کردند با یک لاشه بز که متعفن نیز شده بود برخورد کردند همه حواریون بینی و دهان خود را گرفتند و گفتند عجب بوی بدی می‏دهد ولی حضرت عیسی علیه السلام فرمودند به! این بز چه دندان‏های سفیدی دارد.» (۴) بنابراین یکی از شیوه‏های تربیتی که بزرگان دین هم از آن استفاده می‏کنند و در روان‏شناسی تربیتی نیز روی آن تاکید می‏شود آن است که جنبه‏های مثبت را تقویت کنیم تا کودک خود بر اثر تشویق رفتارهای مطلوبش در صدد اصلاح رفتارهای نامطلوب برآید.
۳) تقویت رفتار مغایر با رفتار نامطلوب:
در این روش هر رفتاری که با رفتار نامطلوب، ناهمساز و مغایر است تقویت می‏شود. مثلا برای از بین بردن رفتار نامطلوب کودکی که گوشه‏گیر و منزوی است و با هم‏سالان خود بازی نمی‏کند، باید هرگونه فعالیت گروهی و آمیزش با سایر کودکان رادر او تقویت کنیم، تا تمایل بیش‏تری به شرکت در فعالیت‏های گروهی پیدا کند. طبیعی است وقتی کودک وارد کوچک‏ترین فعالیت گروهی می‏شود، دیگر منزوی و گوشه‏گیر نیست. به عبارت دیگر انسان در یک زمان واحد نمی‏تواند دو رفتار متضاد را انجام دهد، یعنی هم گوشه‏گیر باشد و هم با بچه‏ها بازی کند. در چنین روشی علاوه بر این‏که رفتار نامطلوب کاهش پیدامی‏کند،رفتارهای‏مطلو ب‏افزایش می‏یابد و جایگزین رفتارهای نامطلوب می‏شود.
۴) سیری یا اشباع:
گاهی اوقات باید آن قدر یک تقویت کننده را به کار ببریم که اثر خودش رااز دست‏بدهد. مثلا کسی که گرسنه است و یک حالت ولع برای خوردن غذا دارد، وقتی به اندازه کافی به او غذا داده شود دیگر آن غذا برای او جاذبه‏ای نخواهد داشت مگر این‏که در نوبت‏دیگری‏دوباره‏گرسنه� ��شود. یک کودک نیزممکن‏است‏نسبت‏به‏اسب اب‏بازی‏های خودش زیاد حساسیت نشان داده و حتی اسباب بازی بچه‏های دیگر را هم برای خودش بخواهد و همه را احتکار کند. چون احتکار اسباب‏بازی یک رفتار نامطلوب است و ما می‏خواهیم رفتار کودک تعدیل شود، می‏توانیم با استفاده از این روش برای مدتی آن‏قدر اسباب‏بازی از خودش و دیگران جلوی او بریزیم تا اشباع شود به‏گونه‏ای که وقتی دوباره برای او اسباب‏بازی می‏بریم آن‏ها را از خودش دور کند. در واقع با این کار، کودک از بازی با اسباب‏بازی اشباع شده به طوری که از این به بعد اسباب‏بازی‏ها را بین خود و هم سالانش تقسیم می‏کند و رفتار او عادی می‏شود.
● روش‏های منفی کاهش رفتار نامطلوب
قبل از بیان روش‏های منفی، ذکر این نکته ضروری است که چون روش‏های منفی خاصیت انزجاری و آزاردهنده و جنبه تنبیهی دارند، ممکن است عوارض ناخوشایندی را نیز به دنبال داشته باشند. لذا تا آن‏جایی که امکان به‏کارگیری روش‏های مثبت وجود دارد باید از روش‏های منفی برای کاهش رفتار نامطلوب خودداری نموده و فقط در هنگام ضرورت، آن‏هم با احتیاط کامل از این‏روش استفاده کرد.
۱) خاموشی:
خاموشی به فرآیندی گفته می‏شود که در آن وقوع رفتار بدون تقویت می‏ماند و تکرار بدون تقویت‏یک رفتار سرانجام منجر به توقف کامل آن رفتار می‏شود. (۵) برای مثال معلم در کلاس درس سؤالی را طرح می‏کند، یکی از بچه‏ها بلند می‏شود و با سر و صدای زیاد می‏گوید: من بلدم، من بلدم. معلم بدون توجه به آن دانش‏آموز جواب سؤال را از دانش‏آموز دیگری که دستش را بلند کرده و آرام سرجایش نشسته می‏خواهد که توضیح دهد. در این‏جا بی‏توجهی معلم به دانش‏آموز شلوغ و پرسیدن سؤال از دانش‏آموز مؤدب، باعث‏خاموشی رفتار دانش‏آموز شلوغ می‏شود، در صورتی‏که اگر معلم عکس‏العمل دیگری نشان داده بود و با صدای بلند به آن دانش‏آموز شلوغ گفته بود: سر جایت‏بنشین و حرف نزن، اثر معکوس داشت. همین کار را می‏توان در خانه نیز انجام داد و رفتار نامطلوب کودکان را خاموش کرد.
۲) محروم کردن:
بسیاری اوقات می‏توان با محروم کردن کودک از تقویت کننده‏هایی که برای او خیلی مهم است، رفتار او را کنترل کرد; مثل دیدن برنامه کارتن یا برنامه کودک یا بازی فوتبال.
مثلا برای حذف رفتار کودکی که عادت به مکیدن انگشت‏خود دارد، می‏توانیم هنگامی که‏او مشغول تماشای برنامه کودک تلویزیون است، هر وقت دستش را به طرف دهانش برد، تلویزیون را خاموش و هنگامی که دستش را بیرون آورد، دوباره تلویزیون را روشن کنیم.یا معلم ورزش، دانش‏آموزی را که در بازی‏رفتار خلاف‏انجام می‏دهد، برای مدتی از بازی محروم کند. این روش را داوران مسابقات ورزشی درمورد ورزشکاران متخلف انجام می‏دهند و با این کار تا حدود زیادی از تخلفات دیگر بازیکنان و خود این بازیکن خاطی جلوگیری می‏کنند.
۳) جبران کردن:
در این‏روش‏وقتی فرد مرتکب رفتار نامطلوبی می‏شود، او را وادار می‏سازند تا آن عمل خلاف را جبران یا اصلاح کند. زیرا هدف این روش آن است که فرد مسؤولیت عمل خودش را بپذیرد. طبیعی است هنگامی که فرد احساس مسؤولیت نسبت‏به عمل خود نماید، رفتار خودش را بیش‏تر کنترل خواهد کرد. مثلا کودکی که خانه یا کلاس را با ریختن خرده کاغذ یا چیزهای دیگر کثیف می‏کند، والدین یا معلم باید او را وادار کنند تا خرده کاغذهایی را که کف اتاق ریخته جمع کند و حتی‏بعضی اوقات از شخص خاطی‏خواسته می‏شود علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد. مثلا از کودکی که به یکی از هم‏کلاسی‏های خود یا به یکی از اعضای خانه توهین کرده، خواسته می‏شود که از همه هم‏کلاسی‏های خود و اعضای خانه عذرخواهی کند.
هنگام استفاده از این روش به نکات زیر باید توجه کرد:
۱) به کودک یا دانش‏آموز بگویید این رفتار تو بد بود;
۲) او را از انجام کاری که مشغول آن است‏باز دارید;
۳) با توضیحات شفاهی، کار جبرانی او را برایش مشخص کنید.

منبع: ابوالقاسم بشیری
پی‏نوشت‏ها:
۱- مکارم الاخلاق، ص ۵۴۶، به نقل از کتاب آیین تربیت ابراهیم امینی، ص ۲۳
۲- غررالحکم، ص ۲۷۸، به نقل از کتاب آیین تربیت ابراهیم امینی، ص ۲۳
۳- رفتار درمانی دکتر سیف، فصل پانزدهم
۴- اصول کافی
۵- رفتار درمانی دکتر سیف
بنياد انديشه اسلامی