تجمع هیدروکربن و تکتنیک صفحه ای
تجمع هیدروکربن و تکتنیک صفحه ای
دیدکلی
در سالهای اخیر محققین زمین شناسی موفق به اکتشاف بیشتری در زمینه تکتونیک صفحه‌ای شده‌اند نتیجتا بوجود آمدن عده‌ای از منابع اقتصادی جهان را مربوط به این تحولات می‌دانند. از جمله عقیده دارند که در حواشی سازنده و مخرب تکتونیکی منابع عظیم هیدروکربوری در جهان تشکیل شده و پخش شده است.
تکتونیک صفحه‌ای
طبق این نظریه قسمتهای بیرون و سخت کره زمین روی طبقات نرمتر از خودشان در حال حرکت بوده و این قسمتهای بیرونی پوسته زمین توده یکپارچه‌ای نبوده و از 6 صفحه اصلی و چندین صفحه کوچک تشکیل شده است. حاشیه این صفحات را صفحات تکتونیکی می‌نامند و اگر در این حاشیه‌ها صفحات با یکدیگر تصادم کنند، در این صورت آنها را حاشیه‌های مخرب می‌نامند که اکثریت زمین لرزه‌ها و فرآیندهای فعال پوسته زمین در حواشی این صفحات بوجود می‌آید و اگر بر اثر خروج مواد مذاب درونی در این حاشیه‌ها پوسته جدیدی بوجود آید، در این صورت آنها را حاشیه‌های سازنده می‌نامند.
حاشیه مخرب و تجمع مواد هیدروکروبوری
بطوری که ذکر شد در حاشیه مخرب دو صفحه تکتونیکی باهم تصادم می‌کنند و نیز امکان دارد یک صفحه به زیر صفحه دیگر فرورفته و توسط گوشته داغ هضم گردد، در مناطق فرورانش (Subduction) جاهایی که پوسته اقیانوسی به زیرپوسته قاره‌ای فرو رود، گودالهای عمیقی به نام گودالهای اقیانوسی بوجود می‌آید که به موازات این گودالها غالبا رشته‌ای از کوهها و جزایر آتشفشانی (جزایر کمانی) بوجود می‌آید.
در نتیجه این پدیده حوضه اقیانوسی در این نوع مناطق به حوضه‌های کوچکتری تقسیم شده ، از یک طرف به جزایر کمانی و از طرف دیگر به رشته کوههای ساحلی محدود می‌گردد. در نتیجه بوجود آمدن گودالها و جزایر کمانی در حاشیه چنین حوضه‌ها دریاهای محدودی ایجاد شده که تقریبا بسته هستند و در این دریاها ، رسوبات و باقیمانده مواد آلی حاصل از قاره و اقیانوس بخوبی جمع شده و در اثر کمبود اکسیژن و فعالیت باکتریهای بی‌هوازی شرایط اصلی برای تشکیل ساپروفیلها بوجود می‌آید و چون این نواحی در حاشیه صفحات تکتونیکی قرار دارند، بدین جهت پس از مدتی چین خوردگی حاصل کرده و مکانهای خوبی را جهت تجمعات هیدروکربوری بوجود می‌آورند.
حاشیه سازنده و تجمع مواد هیدروکربوری
در حاشیه‌های سازنده نیز امکان بوجود آمدن کانسارهای هیدروکربوری وجود دارد. اگر امکان توسعه یافتن کف اقیانوس در زیر یک قاره وجود داشته باشد، باعث می‌شود که آن قاره به دو قسمت تقسیم شود و در نتیجه در محل شکاف پوسته جدیدی بوجود آید (آفریقای جنوبی و آمریکای جنوبی). در اثر فشارهای بیشتر و با گذشت زمان و در اثر فشارهای بیشتر دو قاره از همدیگر جداشده ، بطوری که بین آنها را آب گرفته و دریایی تشکیل می‌شود که این دریای بسته و کم عمق محل مناسبی برای رشد موجودات زنده می‌باشد.
همچنین اگر در این دریا آب به شدت تبخیر شود در نتیجه باعث بوجود آمدن لایه‌های نمک شده که این نمکها همراه دیگر رسوبات به کف دریای مزبور رسوب می‌کنند و در مراحل بعدی و در اثر فشارهای بیشتر فاصله بین دو قاره افزایش یافته و وسط آنها به یک اقیانوس بزرگ تیدیل می‌شود که در این اقیانوس رسوبات دریایی روی نمک و مواد آلی را تدریجا پوشانده و در نتیجه اعمال فیزیکی و شیمیایی آنها به هیدروکربور تبدیل می‌شوند.
گنبدهای نمکی و ارتباط آنها با نفتگیرها
رسوبات نمکی بر اثر فشاهای وارده تغییر حجم داده و به شکل گنبدهای نمکی در آمده و به عنوان تله‌های نفتی عمل می‌کنند. در حاشیه شرقی اقیانوس اطلس چنین گنبدهای نمکی از ناحیه فلات قاره تا مناطق عمیق‌تر حتی تا عمق 5000 متر کشف شده‌اند و این نشان دهنده تشکیل رسوبات نمکی هنگام جدا شدن قاره‌ها در دریاهای کوچک است و اقیانوس اطلس نیز در اول دریای کوچک بوده و با پیدایش این گنبدهای نمکی در اقیانوس اطلس چنین تصور می‌کنند که در اعماق اقیانوسها نفتگیرهای با ارزشی کشف شود و در مورد دریاهای دیگر نیز از این تئوری پیروی می‌کنند.
نحوه تشکیل دیاپیرها و نقش آنها در کانسارهای نفت ایران
در مورد نحوه تشکیل ذخایر نفتی ایران با در نظر گرفتن لایه‌ها و گنبدهای نمکی زیاد در مناطق نفت خیز جنوب ایران نیز می‌توان از تئوری تکتونیک صفحه‌ای پیروی کرد. بطوری که می‌دانیم در حدود 100 میلیون سال پیش دریاهای بسته‌ای ایران را می‌پوشاند (دوره کرتاسه و قبل از آن).
پیدایش زاگرس و ارتباط آن با تله های نفتی
در زمان ترشیر صفحه عربستان (خلیج فارس و زاگرس هم جزو آن بوده) که در جنوب غربی این دریا قرار داشته تدریجا از قاره آفریقا جدا شده و به سمت شمال شرق حرکت می‌کند که در منطقه برخورد آن با قاره اروپا - آسیا (ایران مرکزی) زمین بالا آمده و دریای اولیه تدریجا خشک می‌شود و در نتیجه این تصادم و رفتن قاره عربستان به زیر ایران مرکزی باعث می‌شود که لایه‌های رسوبی دارای مواد آلی تشکیل شده در دریای کم عمق اولیه که روی هم انباشته شده است، چین خوردگی حاصل کرده و سلسله کوههای زاگرس را بر روی منطقه فرورانش بوجود آورد.
همچنین در اثر چین خوردگیهای بعدی ساختمانهای تاقدیسی که روی هم رفته در جهت شمال غرب و جنوب شرقی قرار دارند، در منطقه بوجود آمده اند که در مراحل بعدی به عنوان تله‌های نفتی با ارزش توانسته‌اند در جنوب ایران نفتها را در خود نگه دارند.
