-
ذرات تشکیل دهنده رسوبات
ذرات رسوبی ممکن است از تخریب سنگهای آذرین ، دگرگونی و رسوبی یا در اثر انفجار آتشفشانها و یا به صورت ذرات جامد در حوضه رسوبی ، در اثر فعل و انفعالات شیمیایی و بیوشیمیایی ، تشکل گردند. هدف از ذرات رسوبی ، تمام ذراتی است که به صورت جامد بتوسط فرآیندهای فیزیکی حمل و رسوب کرده‌اند.
▪ ذرات تشکیل دهنده رسوبات به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند، که شامل مواد زیر می‌باشند.
۱) ذرات آواری
ذرات تشکیل‌دهنده این گروه از تخریب سنگهای موجود در سطح زمین حاصل شده‌اند. این ذارت باید دارای مقاومت مکانیکی و ثبات شیمیایی زیادی در مقابل عمل هوازدگی باشند تا در رسوبات باقی بمانند، زیرا اگر مقاومت آنها کم باشد در منشا یا بعد از رسوبگذاری تجزیه و کانیهای جدید به ویژه رسی را به وجود می‌آورند ذرات آواری خود به دو دسته تقسیم می‌شوند:
▪ ذرات آواری غیر آلی :
این ذرات شامل ذراتی مانند کوارتز ، فلدسپات و خرده سنگها می‌شود.
▪ ذرات آواری آلی :
این ذرات از تخریب و نقل و انتقال مجدد رسوبات کربن‌دار حاصل شده‌اند. برای مثال می‌توان ذرات تخریبی آنتراسیت ، آمبر، تکه‌های جامد واکس و کروژن را نام برد که اینها مواد هیدروکربوری غیر قابل حل با ساختمان پلیمری با زنجیره‌های بلند می‌باشند.
۲) ذرات جامد شیمیایی و بیوشیمیایی
این ذرات از تخریب سنگهای قدیمی حاصل نشده‌اند و درون حوضه رسوبی بر اثر فعل و انفعالات شیمیایی و بیوشیمیایی تشکیل گردیده‌اند. این گروه به خرده‌های اسکلتی ، دانه‌های غیر اسکلتی کربنات کلسیم ، کانیهای تبخیری که بطور فیزیکی حمل شده‌اند و گلاگونیت تقسیم می‌شوند.
۳) خرده‌های اسکلتی
ذرات اسکلتی در اثر فعالیتهای متابولیکی موجودات زنده ترشح شده‌است. غالبا این مواد از جنس کربنات کلسیم و سیلیس هستند.
▪ خرده‌های اسکلتی کربنات کلسیم
در رسوبات عهد حاضر ذرات اسکلتی کربنات کلسیم از کانیهای کلسیت و آراگونیت تشکیل شده‌اند که هر دو دارای فرمول شیمیایی CaCO۳ هستند، ولی سیستم کریستالوگرافی و ناخالصیهای دیگر به میزان کم باعث تمایز این دو کانی از یکدیگر شده است. آراگونیت دارای سیستم ارتورومبیک بوده و از کربنات کلسیم خالص تشکیل شده‌است. کلسیت در کلاس رمبو هدرال و سیستم هگزاگونال متبلور شده و دارای مقداری منیزیم می‌باشد.
▪ خرده‌های اسکلتی سیلیسی
گروه اصلی تشکیل دهنده این ذرات دیاتومه‌ها و رادیولاریت‌ها بوده و در درجه دوم دیانوفلاژلاتها (دسته‌ای از تاژک داران) و اسفنجها می‌باشند. اگر چه خرده‌های اسکلتی سیلیسی فراوان نیستند ولی در رسوبات عهد حاضر بطور موضعی در بعضی از مناطق تا حدود ۴۰ درصد رسوبات کف دریاها را تشکیل می‌دهند. فراوانی این ذرات در کف دریاها به سه فاکتور زیر بستگی دارد:
ـ اولا با میزان تولید پوسته‌های سیلیسی
ـ ثانیا ، فراوانی یا (نسبت) این پوسته‌ها نسبت به مقدار ذرات آواری و کربناته موجود در دریاها.
ـ ثالثا انحلال پوسته‌های سیلیسی در کف اقیانوسها ، پوسته‌های سیلیسی در مناطق عمیق اقیانوسها بویژه در مناطقی که آبهای سطحی حاوی مقدار زیادی مواد غذایی باشند. در دریاچه‌ها و بطور موضعی در بعضی نواحی کم عمق دریا تجمع حاصل می‌کنند.
● دانه‌های غیر اسکلتی کربنات کلسیم
این دانه‌ها شامل پلت‌ها و پلوییدها ، اووییدها ، پیزولیت‌ها ، گریپستونها و اینتراکلست‌ها می‌باشند.
▪ پلت‌ها و پلوییدها
پلت‌ها ، دانه‌های کروی یا بیضوی شکل کربنات کلسیم هستند که در اندازه ماسه و بدون ساختمان داخلی می‌باشند. موجودات زنده برای بدست آوردن غذا مقداری از رسوبات دانه‌ریز کربنات کلسیم کف دریا را می‌خورند و پس از گرفتن مواد آلی آنها این ذرات را به هم متصل کرده و به صورت پلت از خود دفع می‌کنند که این گونه دانه‌ها را پلت‌های مدفوعی می‌نامند. در سنگهای کربناتی قدیمی تشخیص پلت‌های مدفوعی از سایر دانه‌های مشابه خیلی مشکل است. بنابراین به دانه‌های پلتی که منشا آنها قابل تشخیص نباشد، پلویید گفته می‌شود. تمام دانه‌هایی که شبیه پلت هستند به طریق مدفوعی که در بالا ذکر شد، تشکیل نمی‌شوند.
▪ اووییدها
واژه اوویید از کلمه یونانی اوون (oon) مشتق شده که به معنی تخم‌مرغ یا شبیه تخم‌مرغ است. این دانه‌ها کروی یا بیضوی شکل هستند و اندازه آنها کمتر از ۲ میلیمتر است. اوویدها در مقطع دارای یک هسته‌اند که به توسط یک یا چندین لایه دایره‌ای متحدالمرکز احاطه می‌شوند. هسته این دانه‌ها ممکن است از خرده‌های اسکلتی ، پلت یا ذرات آواری از قبیل کوارتز تشکیل شده باشد. اگر چندین اوویید پهلوی یکدیگر قرار بگیرد و به توسط چندین لایه احاطه گردد، اوویید مرکب به وجود می‌آید. رسوباتی که از اووییدها تشکیل شده‌است به نام اوولیت نامیده می‌شود.
▪ پیزولیت
پیزولیت‌ها دانه‌های کروی یا بیضوی شکلی هستند که اندازه آنها بیشتر از ۲ میلیمتر است. این دانه‌ها از یک هسته با دوایر متحدالمرکزی در اطراف آن تشکیل شده است. اختلاف بین اوویید و پیزولیت ، علاوه بر اندازه آنها چگونگی تشکیل نیز می‌باشد. بطور معمول دو نوع پیزولیت شناخته شده است. پیزولیت جلبکی که به نام آنکگولیت و پیزولیت کالیچی که به پیزولیت وادوز موسوم است. وادوز عبارت از منطقه‌ای است که در نواحی خشک بالای سطح ایستایی قرار دارد.
▪ گریپستونها
این دانه‌ها به شکل خوشه‌ای است و در اثر پیوستن خرده‌های اسکلتی ، اووییدها و پلت‌ها توسط سیمان به یکدیگر تشکیل شده‌اند. این دانه‌ها در محیط‌هایی که برای مدت کوتاهی آشفته بوده و سپس برای مدت طولانی آرام می‌باشد، تشکیل می‌گردند. زیرا این ثبات یا آرامش محیط لازم است تا سیمان در بین دانه‌ها رسوب کرده و آنها را به هم متصل نماید و در مواقع طوفانی بخشی از این رسوبات شکسته شده و به شکل دانه‌های خوشه انگوری دیده می‌شود. جلبکهای سبز - آبی نیز کمک فراوانی به تشکیل سیمان می‌نماید. گرچه این دانه‌ها منطقه وسیعی را در باهاما می‌پوشانند. ولی در سایر محیط‌های عهد حاضر ، که رسوبات کربناتی تشکیل می‌گردد، فراوان نیستند. به علاوه در سنگهای آهکی قدیمی غالبا یافت نمی‌شوند.
▪ اینتراکلست‌ها
واژه اینتراکلست به دانه‌هایی اطلاق می‌شود که از نظر اندازه در حد ماسه یا بزرگتر و از نظر بافتی شبیه خرده سنگها در سنگهای آواری است. این دانه‌ها در اثر شکسته شدن مواد سختی قبلا در حوضه رسوبی تجمع حاصل کرده‌اند، تشکیل می‌شوند. اینترا (Intra) به معنی داخل است که در اینجا منظور درون حوضه رسوبی است و کلسیت (Clast) به معنی شکسته می‌باشد. این دانه‌ها غالبا زاویه‌دار و اندازه انها از ۲ میلیمتر بیشتر است. دانه‌های اینتراکلست به علت داشتن لبه‌های نیز قطع شده از گریپستونها قابل تشخیص است.
▪ کانیهای تبخیری که بطور فیزیکی حمل شده‌اند.
در بعضی مناطق مانند پلایاها پس از رسوبگذاری کانیهای تبخیری ، باد ممکن است ذرات ژیپس را برداشته و پس از حمل و رسوبگذاری تشکیل تپه‌هایی از این ذرات را بدهد. برای مثال تپه‌های مجاور پلایاها در غرب ایالت تگزاس در آمریکا و ژیپس تشکیل شده‌اند، را می‌توان نام برد. همچنین ذرات اووییدی سنگ نمک ، امروزه در دریای بحرالمیت یا دریای مرده تشکیل می‌شود. بطور کلی کانیهای تبخیری به شکل دانه فراوان نیست و در رسوبات قدیمی بطور پراکنده و کمیاب است.
▪ گلاکونیت
این دانه‌ها در اندازه ماسه ، به شکل کروی یا تخم‌مرغی و به رنگ سبز در رسوبات دریایی یافت می‌شوند. این دانه‌ها ممکن است در داخل حجره فرامینیفرها تشکیل گردند و زمانی که پوسته اهکی آنها حل و از بین بروند شکل قالب داخلی موجود را حفظ کرده و به شکل ذره‌ای آزاد می‌شوند. گلاکونیت در رسوبات دریایی به مقدار کم یافت می‌شود ولی در بعضی از مناطق مانند نواحی ساحلی نیوجرسی و جنوب شرقی انگلستان این ذرات فراوان می‌باشند، زیرا تخریب مکانیکی بر روی سنگهای قدیمی حاوی گلاکونیت باعث گردیده است تا مقدار زیادی از ذرات گلاکونیت از محل اصلی خود کنده شده و پس از حمل در نواحی فوق تجمع حاصل نمایند.
▪ ذرات پیروکلاستیکی یا آذرآواری
این ذرات در اثر انفجار اتشفشانها تشکیل شده‌اند. ذرات پیروکلاستیکی شامل خرده‌سنگها ، کریستالهای منفرد و قطعات شیشه‌های ولکانیکی می‌باشند. خرده‌سنگها می‌توانند از سنگهای منجمد شده در دهانه آتشفشان یا هر نوع سنگ دیگری که بوسیله گازها یا لاوا به سطح زمین آورده شده‌اند تشکیل گردند. کریستالهای منفرد ، کریستالهایی هستند که قبلا در داخل ماگما تشکیل گشته و در اثر انفجار به سطح آورده شده‌اند. قطعات شیشه از منجمد شدن یون‌های لاوا که زمان کافی برای تشکیل نداشته‌اند تشکیل می‌شود. این سه گروه ذرات را به ترتیب به نام سنگی ، کریستال و ویتریک نیز می‌نامند.
ـ ذرات پیروکلاستیکی به سه طریقه حرکت می‌کنند.
۱) به صورت ذرات گرم یا داغ در سطح زمین جریان پیدا می‌کنند مانند جریانهای خاکستر آتشفشانی.
۲) به صورت ذرات معلق در ارتفاع کم در هوا پراکنده می‌شوند.
۳) به صورت ذرات معلق در استراتوسفر در ارتفاع زیاد پرتابده و حرکت می‌نمایند. بطور کلی این رسوبات بیشتر در مناطق فعال تکتونیکی (خشکی و دریا) بویژه در نواحی جزایر قوسی تشکیل می‌گردند.
