شیوه نامه مداخله در رفتارهای خودآسیب رسان زندانیان

بخش اول؛ بیان موضوع و مروری بر پیشینه پژوهشها
مقدمه
رفتارهاي خودآسيب‌رسان به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌شود كه در آنها شخص به طور آگاهانه قصد آسيب به خود يا نابودسازي خويش را دارد. در اين حالت فرد معمولاً احساس درماندگي و نوميدي دارد و به دنبال راهي براي رهايي از يك مسئله يا بحران است كه وي را شديداً رنج مي‌دهد. يكي از بارزترين رفتارهاي خودآسيب‌رسان خودكشي مي‌باشد كه تبعات ناگواري براي فرد و جامعه در پي دارد.
خودكشي در ميان زندانیان به عنوان بخش آسیب دیده جامعه نياز به توجه ويژه دارد و از آنجا كه در اين بحران جان يك انسان و متعاقباً احساس امنيت و آرامش اطرافيان در خطر است و از سوي ديگر به اين لحاظ كه معمولاً مسئولين مربوطه با نحوة اقدام مؤثر در اين شرايط آگاه نيستند و گاه به اقداماتي مي‌پردازند كه جزو " نبايدهاي " مداخله در بحران مي‌باشد، لذا وجود راهنماي عمل مناسب در مواجهه با چنين بحرانهايي لازم و ضروري مي‌باشد. بر اين اساس شیوه نامه ذيل جهت مداخله مؤثر در موارد تهديد، اقدام و انجام خودكشي زندانیان تهيه و تدوين شده است.
اقدامات در خصوص پیشگیری و مداخله در خودکشی- خودزنی زندانیان
1. سياست‌ها و راهبردها
امروزه افزون بر آنكه خودكشي يكي از فوريتهاي روانپزشكي است يك مسئله بهداشت عمومي نيز به‌شمار مي‌رود. نتايج پژوهش‌هاي گوناگون در زمينه آسيب‌هاي رواني و رفتاري، مصرف مواد و خودكشي را به عنوان دو آسيب عمده و تهديدكننده جمعيت جوان شناسايي نموده و خودكشي سومين علت مرگ در جوانان و اولین علت مرگ در زندانيان شناخته شده است. با وجود اينكه نرخ خودكشي زندانیان تقريباً نصف ميزان خودكشي همتايان غيرزندانی آنهاست ليكن به دليل اهميت و حساسيت سلامت روان زندانیان و پيشگيري از آسيب‌هاي تهديدكننده اين قشر از جامعه ، مرکز آموز عالی منطقه سه زندانها به عنوان متولي امور آموزش و پژوهش در حوزه زندانها و توجه به تقویت مسئله پيشگيري و مداخله مؤثر در خودكشي این پدیده را همواره جزو رئوس اقدامات و فعاليتهاي خود قرار داده است.
در همين راستا طي چند جلسه اعضای مرکز با حضور اساتید در زمينه برگزاري جلسات مشاورۀ پيرامون مسئله خودكشي و پيشگيري از آن در زندانها اقدامات صورت گرفته در تداوم اقدامات گذشته، مرکز آموزش زندانهای خوزستان در سال جاری فعاليتهاي خود را با رويكرد ديگري به اين مسئله دنبال نموده است. رويكرد جديد مبتني بر اين باور است كه افزايش دانش و جمع‌آوري اطلاعات از يك‌سو و سازماندهي راهبردها از سوي ديگر پيش‌نياز و مبناي هرگونه اقدام پيشگيرانه و مداخله‌اي مؤثر در زمینه خودکشی زندانیان مي‌باشد.
2. اقدامات پیشنهادی
پژوهش
ارزيابي وضعيت موجود، جمع‌آوري اطلاعات و شناسايي ابعاد مختلف يك موضوع يا به عبارت ديگر پژوهش و تحقيق براي اخذ تصميمات صحيح و ارتقاء كيفي اقدامات و فعاليتهاي مرتبط در هر سازمان، نيازي مبرم و ضروري مي‌باشد. در اين راستا مركز آموزش منطقه 3 زندانها پيرامون مسئله خودكشي زندانیان اقدامات پژوهشي ذيل را صورت می دهد:
سرند زندانیان در معرض خطر خودكشي
از آنجا كه آگاهي از وضعيت سلامت روان زندانيان، شناسايي عوامل خطر و محافظت‌كننده و بررسي علايم و نشانه‌هاي آسيب‌پذيري در برابر آسيبهاي رواني اجتماعي مي‌تواند به تدارك برنامه‌هاي پيشگيرانه و مداخله‌اي مؤثر بيانجامد، پژوهش بررسی سلامت روان زندانیان ورودی 1386زندان کارون اهواز به منظور آگاهي از نيمرخ سلامت روان زندانیان هنگام ورود به زندانها، شناسايي ميزان آسيب‌پذيري و بررسي عوامل خطر و محافظت‌كننده آنها در برابر مصرف مواد و خودكشي به عنوان طرح مقدماتی اولیه وآزمایشی انجام خواهدگرفت. در بخشی از نتايج اين پژوهش، اطلاعات جامعي در زمينه شناسايي عوامل خطرساز و محافظت‌كننده زندانیان در برابر خودكشي و نیز شناسايي زندانیان در معرض خطر خودكشي با توجه به نوع زندان، میزان حبس دانشكده و نوع جرم فراهم می شود .
بررسي همه‌گيرشناسي خودكشي در زندانيان خوزستان
اگرچه براساس نتايج پژوهش‌هاي متعدد آمار خودكشي‌هاي زندانیان در مقايسه با آمارهاي غيرزندانی ها پايين‌تر مي‌باشد، اما به دليل اهميت و حساسيت اين امر و همچنين عدم وجود اطلاعات دقيق در رابطه با وضعيت خودكشي زندانيان در ايران جهت هرگونه برنامه‌ريزي و مداخله مؤثر، اين پژوهش با هدف بررسي همه‌گير شناسي خودكشي‌هاي زندانیان در زندانهاي منتخب تحت پوشش اداره کل زندانهای خوزستان انجام خواهد گرفت. نتايج بدست آمده از اين پژوهش اطلاعات جامعي را در رابطه با نرخ خودكشي زندانیان و وضعيت خودكشي‌هاي زنداني به تفكيك جنسيت، سال نوع جرم ، پیشینه کیفری، محل اسكان ، روشها و زمان اقدام به خودكشي فراهم خواهد نمود.
3. هماهنگ‌سازي
پيرو مشكلاتي كه زندانها در رابطه با نحوه اقدام و مداخلة مناسب در وضعيت‌هاي بحراني خصوصاً موارد خودكشي همواره با آن روبرو بوده‌اند يكي از مباحث مركزآموزش منطقه 3زندانها به خودكشي و نحوه اقدام مؤثر در اين بحران اختصاص داده شده است و از اساتید، صاحبنظران و كارشناسان در خصوص راهكارهاي عملي مداخله در خودكشي‌ زندانی ها كسب نظر گرديد. براين اساس مقرر شد تا به منظور يكسان‌سازي و هماهنگ‌سازي مجموعه اقدامات زندانها جهت مداخله مؤثر در بحران خودكشي دستورالعملي تهيه و تدوين گردد و به عنوان راهنماي عمل به طور هماهنگ در زندانهای خوزستان بطور آزمایشی مورد استفاده قرار گيرد.
تدوین شيوه‌نامه مداخله در رفتارهاي خودآسيب‌رسان
پيرو تصميمات به عمل آمده در نشست اعضای مرکز آموزش زندانهای خوزستان و استادان مدعو، يك راهنماي عملي تحت عنوان شیوه نامه مداخله در رفتارهاي خود آسيب‌رسان زندانیان توسط آقايان شاهرخ ولی زاده و عبدالرحیم اسدالهی و با استفاده از نظرات كارشناسان در امر بهداشت روان، تهيه و تدوين گشت. اين شیوه نامه در نشست با مدیر کل و مسئولان اداره کل زندانهای خوزستان مورد بحث و بررسي قرارخواهد گرفت و نظرات پيشنهادي يا تكميلي تک تک مسئولان محترم زندانهای استان در اين‌خصوص جمع‌آوري می گردد. پس از بررسي اوليه و اعمال نظرات كارشناسي ارائه شده، نسخه نهايي شیوه نامه مذکور تدوين شده و در شوراي اداری زندانها به تصويب خواهد رسيد. متن كامل شيوه‌نامه به پیوست این گزارش موجود مي‌باشد.
برنامه‌هاي مشابه
با توجه به اينكه پيشگيري و مداخله در آسيب‌هاي رواني اجتماعي نيازمند اقدامات گسترده و فعاليتهاي همه‌جانبه مي‌باشد پرداختن به پژوهش و هماهنگ‌سازي ، ضرورت و لزوم برنامه‌ها و اقدامات ديگر را منتفي نمي‌كند. لذا برگزاري كارگاههاي آموزشي و انتشار بروشورهاي آموزشي در رابطه با پيشگيري و مداخله در خودكشي‌ همچنان در دستور كار مرکز آموزش زندانهای خوزستان قرار دارد.
چکیده طرح بررسی همه گیرشناسی خودکشیهای دانشجویی
دکتر فريبا زراني و معصومه وقار
کارشناسان مرکز مشاوره اداره کل امور دانشجویی؛ وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری، سال تحقیق 1384
در بسياري از موارد آنچه تعيين كننده اولويت‌هاي پژوهشي مي‌باشد ، آمار و ارقام است. خودكشي سومين علت مرگ بعد از تصادفات و ديگركشي در ميان جوانان 24-15 ساله و دومين علت مرگ بعد از تصادفات در دانشجويان است.(روي،2000)
نرخ متوسط خودكشي جهاني 15 در 100،000 نفر است و ميزان خودكشي دانشجويان سالانه 5/7 در 100،000 مي‌باشد كه تقريباً نصف نرخ خودكشي همتايان غيردانشجوي آنان است (جوف،2004).
در مورد خودكشيهاي دانشجويي اگرچه آمار موجود در مقايسه با آمارهاي غيردانشجويي پايين‌تر مي‌باشد. اما از يك‌سو برخي مطالعات دريافته‌اند كه گروههاي خاص دانشجويي ممكن است نرخ خودكشي بالاتري داشته باشند از جمله اين يافته‌ها نرخ بالاي خودكشي ميان دانشجويان خارجي نسبت به همتايان غيرخارجي آنها در دانشگاههاي آمريكا و انگليس مي‌باشد كه در سالهاي 1950، 80 در 100،000 نفر بوده است.( ليپشيتز،1990)
از سوي ديگر به دليل اهميت في‌نفسه اين امر خصوصاً در اين قشر، انجام بررسي‌هايي كه راه را براي پژوهش‌هاي بعدي و نيز اقدامات مداخله‌اي فراهم مي‌سازد لازم و ضروري است. براين اساس مطالعات متعددي به بررسي ميزان خودكشي دانشجويان در دانشگاهها پرداخته‌اند. در ايالات متحده از سال 1998 تا 1999 تعداد 4242 دانشجو خودكشي كردند و طي سه سال در سالهاي 2000 تا 2002 اين تعداد به 4390 نفر افزايش يافت.( فراست،2005)
مطالعه‌اي در 2000 دانشگاه واقع در ايالات متحده در سال 2001 نشان داد بيش از 11 درصد از دانشجويان افكار خودكشي دارند و 7/1 درصد آنها اقدام به خودكشي غيرمهلك نموده‌اند.( روبرتز، 2002 )
براساس مطالعه جوف(2004) از سال 1976 تا 1983 يعني طي هفت سال در دانشگاه ايلي‌نويز 19 دانشجو در اثر خودكشي جان باختند اما بعد از اجراي برنامه‌هاي پيشگيرانه كاهش قابل توجهي ديده شد بدين صورت كه طي هفده سال يعني 1984 تا 2001 در اين دانشگاه مجموعاً 20 دانشجو خودكشي كردند.
در دانشگاه ايوا در سالهاي 2002 و 2003 در مجموع 20 مورد اقدام يا تهديد به خودكشي وجود داشته است اما خودكشي كامل رخ نداده است.(ايوا،2003)
يكي از بالاترين نرخ‌هاي خودكشي دانشجويي متعلق به دانشگاه ام‌اي‌تي مي‌باشد كه طي سالهاي 1980 با نرخ خودكشي 19 در 100،000 و در سالهاي 1990 با نرخ 10 در 100،000 در مقايسه با دانشگاههاي مشابه بيشترين موارد خودكشي را به خود اختصاص داده است (جفري،2000) و دانشگاه نيومكزيكو يكي از كمترين نرخ‌هاي خودكشي دانشجويي را (7/1 در 100،000 نفر ) در سال 2003 دارا مي‌باشد (فونسكا،2004).
پژوهش حاضر با هدف بررسي همه‌گير شناسي خودكشي‌هاي دانشجويي در دانشگاههاي تحت پوشش وزارت علوم طي سالهاي 1377 تا 1383 انجام گرفت. داده‌هاي پژوهش توسط فرمهاي توزيع‌شده در مراكز مشاوره دانشجويي دانشگاههاي سراسر كشور گردآوري و اطلاعات جمع‌آوري شده به كمك روشهاي آماري توصيفي بررسي شدند. نتايج نشان داد تعداد موارد خودكشي مشتمل بر اقدام به خودكشي و خودكشي كامل در دانشجويان طي سالهاي يادشده ، 292 مورد مي‌باشد كه از اين موارد 6/8 درصد خودكشي كامل و 4/91 درصد اقدام به خودكشي بوده است. همچنين بررسي‌ داده‌ها نشان داد اقدام به خودكشي در دختران (7/52 درصد ) و خودكشي كامل در پسران (8/70 درصد) شايع‌تر است. بيشترين ميزان خودكشي در سالهاي 79-77 (7/49 درصد) و سال 82 (9/14 درصد) وجود داشته است و در دانشجويان گروه علوم انساني (5/39 درصد) و ساكنين خوابگاهها (8/80 درصد) بيشتر ديده شده است.
شايع‌ترين الگوي خودكشي خوردن دارو و سموم(8/69 درصد)، رگ‌زدن(5/15 درصد) و پرتاب از بلندي(6/7 درصد) مي‌باشد و فصل‌هاي بهار (5/34 درصد) و زمستان (4/28 درصد) و ماههاي ارديبهشت (5/16 درصد) و دي( 7/14 درصد) بيشترين موارد خودكشي را در خود جاي داده است. طي اين سالها نرخ خودكشي دانشجويان حداقل 6/0 و حداكثر 6/1 در 100،000 نفر بوده است كه به مراتب پايين‌تر است نرخ خودكشي جهاني دانشجويي(5/7 در 100،000) مي‌باشد. به طور كلي براساس يافته‌هاي اين پژوهش و مطابق با نتياج مطالعات ديگر نرخ خودكشي مردان نسبت به زنان بالاتر است.(جوف،2002 ؛ كاستر ،1995؛ هاوتون ، 2000 و جفري، 2004 )
گروه علوم انساني بيشترين آمار خودكشي را نسبت به ساير گروههاي آموزشي دارا بود اما در تفسير آن بايد جمعيت دانشجو هر گروه آموزشي را مورد توجه قرار داد. از نظر محل اسكان اگرچه موارد خودكشي در خوابگاهها بيشتر از غيرخوابگاهها مي‌باشد اما ميزان خودكشي كامل در خوابگاهها (9/4 درصد ) بسيار كمتر از خودكشي كامل در غيرخوابگاهها (4/22 درصد) است و اين مسئله اهميت وجود منابع كمك‌رساني و نيروهاي مداخله در بحران در خوابگاههاي دانشجويي را جهت كاهش خطر مرگ ناشي از خودكشي تأييد مي‌نمايد. الگوهاي خودكشي مي‌تواند تحت تأثير ابزار در دسترس بوده(مودان ،1970) و جنبه تقليدي داشته يا مفهومي نمادين وراي آن نهفته باشد.(باراكلو،1997)
در اين پژوهش نيز مطابق با مطالعات ديگر نگراني‌هاي مربوط به امتحانات مي‌تواند بر زمان شيوع خودكشي (ماههاي ارديبهشت و دي) مؤثر باشد. همچنين اگرچه نرخ خودكشي دانشجويي در ايران(حداكثر 6/1 در 100،000) بسيار پايين‌تر از نرخ جهاني خودكشي دانشجويي است؛ اما از اهميت مداخله‌هاي مورد نياز براي پيشگيري و جدي‌گرفتن موارد خودكشي دانشجويي نمي‌كاهد.
بخش دوم؛ بیان موضوع و طراحی برنامه
هدف:
ايجاد وحدت رويه در زندانها در برخورد با موارد خودكشي كامل، اقدام به خودكشي و خودكشي قريب الوقوع در زندانیان
تعاريف:
الف) خودكشي كامل : عملي كه از روي قصد بوده و سبب مرگ فرد مي شود.
ب) اقدام به خودكشي : اقدام به خودكشي عبارت است از عملي غيركشنده كه در آن شخص عمداً و بدون مداخله ديگران رفتاري غير عادي را انجام داده كه منجر به خود آسيب زني يا خوردن غير عادي يك ماده به تعداد بيش از ميزان تجويز شده مي شود.
ج) خودكشي قريب الوقوع : هر رفتار غيرمعمولي كه از نظر مددکاران زندان، اساتيد، متخصصان بهداشت رواني يا گروه پزشكي زندانها، احتمال خودكشي را مطرح كرده و احتمالا اقدام به خودكشي قريب الوقوع است.
شاخصهاي چنين احتمالي عبارتند از :
1- قطع فعاليت طبيعي به همراه عزلت و گوشه گيري
2- دوره هاي طولاني مدت افسردگي
3- " بخشش " دارايي هاي با ارزش ( مانند " دوست دارم اين ضبط صوت را به شما تقديم كنم ")
4- تغييرات ناگهاني خلق و روحيه از افسردگي و نااميدي به شادي و آرامش
5- پرداخت ناگهاني صورت حساب ها، بازگرداندن موارد قرض گرفته شده و امثالهم
6- تهيه وصيت نامه و خداحافظي هاي پاياني(آخرين خداحافظي ها)
7- تهيه و جمع آوری و مخفی کردن وسيله ( مثل تیزی يا قرص) يا صحبت كردن از وسايل واقعاً كشنده (مثل خوردن دارو، اتصال به برق و از اين قبيل)
8- تشخيص يك " حالت نااميدي و درماندگي" در فرد.
شیوه مداخله در بحران
1-خودكشي كامل
در صورت وقوع خودكشي كامل، كاركنان زندان بايد بلافاصله مراتب را به ریاست زندان اطلاع دهند. در صورتي كه خودكشي در بند روي داده است كاركنان بايد بلافاصله مراتب را ابتدا به مسئول بند و سپس به ریاست ندامتگاه اطلاع دهند ریاست زندان بايد موضوع را به مدير كل زندانها (و در صورت عدم دسترسي به رئيس اداره حفاظت )، رئيس مركز مشاوره يا كارشناسان مركز، رئيس يا پزشك مركز بهداشت و درمان و در صورت لزوم و با هماهنگي مدیر کل زندانها به ساير نهادهاي قانوني مرتبط و پزشكي قانوني اطلاع دهد.
1-1- اعلام خبر فوت
نحوه اطلاع رساني خبر فوت زندانی كه اقدام به خودكشي كامل نموده است بر عهده مدیر کل زندانها مي باشد و در صورت نیاز ایشان می توانند از افراد ذيل کمک بگيرند:
1- رئيس يا پزشك مركز بهداشت و درمان زندانها 2- كارشناس روانپزشك عضو کمیته بحران 3- رئيس مركز مشاوره و مددکاری4- ریاست اداره حفاظت 5- البته قبلا بايد نسبت به شناسايي بستگان يا قيم قانوني زندانی مطمئن شد.
2-1- خدمات حمايتي
رئيس مركز مشاوره بايد هماهنگي هاي لازم را در زمينه ارائه خدمات مشاوره اي و حمايتي لازم براي نزديكان زندانی و ساير زندانیاني كه تحت تاثير منفي خودكشي قرار گرفته اند، به عمل آورد. همچنين لازم است براي ارائه مشاوره سوگ به اعضاي خانواده (يا از طريق مراكز و منابع محلي و يا در صورت دسترسي خانواده از طريق مركز مشاوره) هماهنگي‌هاي لازم به عمل آيد.
با توجه به اينكه احتمال تقليد خودكشي مطرح است و از طرفي نبايد موجب از بين رفتن قبح عمل خودكشي شد، لذا بايد در خصوص برگزاري مجالس ترحيم اينگونه زندانيان در زندان بسيار احتياط كرد. قوياً توصيه مي شود از برگزاري هرگونه مراسمي كه باعث تجليل و يا قهرمان پروري زندانی شود؛ پرهيز گردد. ذكر اين نكته ضروري است كه زندانی كه بر اثر خودكشي فوت كرده، اگر دچار بيماري يا مشكل روانشناختي نبوده كه جاي ترديد دارد، حداقل دچار نوعي اشكال در فرآيند حل مساله بوده و لذا چنين زندانی نبايد الگوي سايرين شود.
2-اقدام به خودكشي
در صورت وقوع اقدام به خودكشي، كاركنان زندان بايد بلافاصله ریاست زندان را مطلع سازند و در صورت زنده بودن فرد، او را سريعا جهت اقدامات پزشكي به مركز بهداشت و يا اورژانس‌هاي پزشكي اعزام و يا با تماس با اورژانس درخواست امدادگر نمايند. وظيفه ریاست ندامتگاه اطلاع رساني به كليه اعضاي کمیته مداخله در بحران خودكشي و حضور در محل جهت هماهنگي و همكاري لازم با ساير اعضا و نظم دهی و جلوگیری از ازدحام احتمالی مي باشد. در هر حالت مركز بهداشت و درمان زندانها به همراه مركز مشاوره موظفند يك تيم تخصصي به محل وقوع خودكشي اعزام نمايند. رئيس مركز مشاوره مراتب را به خانواده زندانی و دادگاه اطلاع مي دهد و از آنها می خواهند تا دستورالعمل های درمانی لازم را در ملاقات های بعدی پیگیری کنند.
3- تهدید به خودکشی
در صورتی که زندانی تهدید به خودکشی نماید، لازم است موارد ذيل مدنظر قرار گردد:
1- تحت “ هيچ “ شرايطي نبايد جوان مستعد خودكشي را تنها گذاشت.
2- با آرامي با زندانی صحبت كنيد تا مشخص شود كه آيا وسايل يا مواد آسيب رسان در اختيار دارد و يا به آنها دسترسي دارد (مثل چاقو ، داروها و غيره) .
3- در صورت امكان، با آرامش چنين وسايلي را از زندانی و محيط بلافصل او دور كنيد. در صورت مقاومت زندانی “ هرگز “ با وي درگير نشويد.
4- زندانی را به آرامي به مكاني از قبل تعيين شده و غير تهديدكننده و دور از ساير زندانیان منتقل كنيد. مكاني كه كارشناس دفتر مشاوره حضور و امكان تماس تلفني وجود داشته باشد. در اين زمان كارشناس دفتر مشاوره بايد مسئوليت مصاحبه در بحران را به عهده بگيرد. اگر سايرين اين فرايند را شروع كرده اند، در صورت ضرورت يا درخواست خودشان مي توانند بمانند.
5ـ كارشناس دفتر مشاوره بايستي با آرامش با زندانی صحبت كند تا خطر آسيب به خود را در او ارزيابي نمايد.
6- اگر زندانی وسايل آسيب رسان را رها نمي كند(= خطر بسيار زياد) سعي كنيد وسايل آسيب رسان را از زندانی بگيريد و مانع از آسيب رساني وي به خودش شويد. در صورت مقاومت زندانی “ هرگز “ با وي درگير نشويد. در چنين شرايطي بايد با متخصص روانشناسی مرکز بهداشت و درمان زندانها تماس بگيريد.
7-در صورتي كه زندانی وسايل آسيب رسان را رها مي كند ولي هنوز در مرحله خطر قريب الوقوع قرار دارد(= خطر زياد) بايد با تكميل "فرم ارجاع فوري زندانی به محاکم قضایی" او را به ریاست دادگاه مرتبط ارجاع داد و از پزشك زندان و روانشناس مرکز مشاوره هم خواست تا در خصوص اقامت زندانی در وضعيت كنوني در محيط هاي جمعي بند اظهار نظر نمايند.
8- لازم است زندانی پس از اتمام مراقبتهاي طبي سرپايي يا بستري مرتبط با خودكشي، به روانپزشك یا روانشناسی ( مركز مشاوره) مراجعه كند.
9- اگر زندانی در حالت خطر قريب الوقوع آسيب به خود وجود ندارد(= خطر متوسط)، بايد با زندانی يا دوستان و آشنايان و نيز والدين زندانی ارتباط برقرار كرد و آنها را در خصوص موقعيت راهنمايي كرد.
تبصره : با توجه به عدم همكاري برخي از زندانيان در دادن شماره تماس با خانواده، دفتراجرایی احکام هر زندان موظف است تلفن و آدرس كليه ساكنين بندها را در هر سال و تغييرات احتمالي آن را به صورت ديسكت در اختيار مركز مشاوره قرار دهند و از صنعت آدرس و تلفن با تماس قبلی مطمئن گردد.
4- خودكشي قريب الوقوع
در صورتي كه هر يك از كاركنان يا زندانيان متقاعد شوند كه يكي از كاركنان يا زندانیان در معرض خطر احتمالي خودكشي است (با توجه به نشانگرهاي فهرست شده در بالا)، بايستي مراتب را با رئيس زندان و مركز مشاوره در ميان بگذارند و با مشاركت آنها راهبردهايي جهت حمايت از فرد مورد نظر و يا ارجاع هر چه سريعتر وي به مركز مشاوره جهت ارزيابي و كمك تخصصي پي ريزي نمايند. اگر زنداني در وضعيتي باشد كه بدون مراقبت احتمال ارتكاب به خودكشي در مورد وي مطرح است، رئيس مركز مشاوره بايد مراتب را به اطلاع ریاست زندان و مدير كل زندانها و قاضی رسیدگی کننده به پرونده زندانی برساند. در چنين مواردي بايد ترتيب بستري كردن فرد فراهم گردد و مراتب به اطلاع خانواده وي رسانده شود تا همكاري آنان براي بستري كردن زندانی جلب گردد. با توجه به اينكه زندان از نقطه نظر حقوقي قيم زندانی محسوب نمي گردد، لذا درگير كردن خانواده در فرايند درمان و جلب موافقت آنان براي درمان ضروري است.
5- شرايط ادامه حبس و اقامت زندانی در بند
با توجه به ماهيت زندان به عنوان يك محيط اصلاحی – تربیتی و درك اين نكته كه اين محيط براي بعضي از زندانیان استرس زا است، حتما بايد به گونه اي اطمينان حاصل گردد كه زندانی اقدام كننده به خودكشي يا زندانی كه بر اثر اين شرايط استرس زا بستري شده است و بالقوه تهديدي براي خودكشي مجدد است، فعلا توانايي مقابله با اين استرسها را دارد. ادامه حبس يا تداوم اقامت زندانی در بند منوط به تاييد روانپزشك يا رئيس يا مركز مشاوره با اعلام به قاضی خواهد بود. دفتر مشاوره و دادگاه مي تواند ادامه حبس يا اقامت در بند را منوط به ارتباط مستمر زندانی با مركز مشاوره و شركت در چند جلسه مشاوره بنمايد. در صورتي كه ارزيابي متخصصان بهداشت رواني يا مركز مشاوره مبني بر ناتواني زندانی بر اقامت در بند باشد، مركز مشاوره مي تواند با همكاري اداره كل زندانها و دادگاه نسبت به درخواست تقاضاي انتقال زندان به زندانی نزدیک به محل سكونت خانواده وی اقدام بنمايد.
6- پيگيري
در پيگيري بايد به چند نكته توجه كرد:
1- تكميل پرونده و مصاحبه مددكاري با كليه زندانيان اقدام كننده به خودكشي
2- پيگيري وضعيت روانشناختي كنوني زندانی از نظر احتمال خودكشي مجدد
3- پيگيري مساله ادامه حبس و تداوم حضور زندانی در بند
4- پيگيري تكميل مراحل درماني زندانی از نظر پزشكي، روانپزشكي و مشاوره اي در شرايط سرپايي و بستري
5- در صورت نیاز، پیگیری تقاضای تغییر بند یا انتقال به زندان نزدیک محل سکونت خانواده زندانی
7- گزارش دهي و تنظيم صورتجلسه
1- براي كليه موارد اقدام و تهديد به خودكشي صورتجلسه اطلاع به دادگاه و خانواده تنظيم و توسط مددکار اجتماعی تكميل گردد. در صورت امتناع خانواده از حضور در زندانی توصيه مي گردد یک مددکار به محل سكونت خانواده اعزام و در آنجا پس از ملاقات با خانواده، فرم صورتجلسه تنظيم گردد.
2- لازم است براي كليه موارد كامل، اقدام و تهديد به خودكشي، فرم گزارش در دو نسخه تنظيم و يك نسخه آن در مركز مشاوره نگهداري و نسخه دوم هر چه سريعتر به صورت محرمانه مستقيم به دفتر حفاظت اطلاعات و دادگاه ارسال گردد.
8- بايدها و نبايدها
بايد:
• علايم آغازگر و سرنخ هاي خودكشي را بشناسيد: افسردگي، درماندگي، تهديد به خودكشي يا اخطارهاي كتبي و شفاهي، گوشه گيري، استرس شديد، شكست هاي عاطفي و...
• حتما والدين را در جريان امور قرار دهيد. در برقراري ارتباط با خانواده حتي‌المقدور از بكارگيري واژگان تخصصي آسيب شناسي رواني پرهيز و بيشتر به وضعيت عاطفي و رفتاري زندانی اشاره شود.
• به قضاوت خود اعتماد كنيد.
• موضوع را با دادگاه در ميان بگذاريد. به محض اينكه متوجه شديد زندانی در معرض خطر خودكشي است ، موضوع را به مقام بالاتر يا رئيس مركز مشاوره و يا اورژانس اطلاع دهيد.
• به احساسات و عواطف موجود در وراي كلمات توجه كرده و سعي كنيد آنها را بفهميد. احساسات ابراز شده از جانب زندانی را جدي بگيريد.
• فرد را به طرح كردن آنچه افكار مرگ را در او به وجود آورده است تشويق كنيد.
• وقتي درباره تهديد صحبت مي كنيد از واژه هاي"خودكشي"، " كشتن خودت"، " تصميم به خودكشي" استفاده نكنيد.
• از زندانی بخواهيد كه تصميمش را براي مدتي به تعويق اندازد؛ در اين صورت مي‌توانيد به فرد پيشنهاد كنيد كه همراه با او به دنبال منابع حمايتي بگرديد.
• به فرد كمك كنيد تا جايگزين ها و راههاي مناسب را تشخيص دهد.
• به زندانی يادآوري كنيد كه خودكشي يك راه حل دايمي براي حل يك مسئله گذرا و موقتي است.
• اين واقعيت را دريابيد كه ممكن است در بعضي از موارد نتوانيد مانع از انجام خودكشي شويد.
نبايد:
• نگران اين نباشيد كه اگر موضوع خودكشي را آشكار سازيد به اعتماد زندانی نسبت به خودتان لطمه وارد مي شود. شما مي توانيد با برملا كردن يك راز، يك زندگي را نجات دهيد.
• سعي نكنيد در مجادله مربوط به خودكشي برنده شويد. آنها ممكن است تحمل باخت را نداشته باشند.
• زندانی را موعظه نكنيد يا پند و اندرز ندهيد.
• تهديد به خودكشي يا چالشهاي پيش روي زندانی را ناديده نگيريد.
• اگر احساس مي كنيد كه زندانی در معرض خودكشي را يك خطر فوري تهديد مي‌كند، او را تنها نگذاريد.
• سعي نكنيد زندانی در معرض خطر خودكشي را به تنهايي نجات دهيد.
• علايم و نشانه هاي خودكشي را ناديده نگيريد. ناديده گرفتن به زندانی اين پيام را منتقل مي كند كه او را دوست ندارند يا نمي فهمند.
• از قوت قلب دادن هاي بي مورد مثل اين كه " همه چيز درست و رو به راه مي شود " بپرهيزيد.
• فریب اين گفته زندانی را نخوريد كه بحران عاطفي به اتمام رسيده است.
• تصور نكنيد كه فقط افراد پرخاشگر خودكشي مي كنند و نه افراد "خوب" ، "ساكت" يا "مطمئن".
تذکر :
با توجه به اینکه امکان دارد حسب ضرورت لزوم تجدیدنظر در این شیوه نامه به وجود آید بر این اساس پیشنهاد می شود اصلاحات پیشنهادی کلیه پرسنل و مشاوران زندانها به دفتر مرکز آموزش منطقه سه زندانهای کشور ارسال گردد.
پيوست شماره يك
کمیته هماهنگی مداخله در رفتارهای خود آسیب رسان و شرح وظایف اعضاء
پیشنهاد می شود در هر زندانی کمیته ای تحت عنوان " کمیته هماهنگی مداخله در رفتارهای خود آسیب رسان با حضور افراد زير و با شرح وظايف در موقع لزوم مشخص تشكيل شود:
1- معاون زندان
2- مشاور زندانیان
3- رئيس مركز بهداشت و درمان زندان
4- معاون انتظامات زندان
5- مسئول امور فرهنگی زندان
6- يك نفر كارشناس روانپزشك معتمد به پيشنهاد رئيس زندان
7- قاضی ناظر زندان
تبصره 1: مسئوليت اين کمیته بر عهده معاون زندان مي باشد.
تبصره 2: كليه امور مربوط به خودكشي زندانیان توسط اين کمیته ساماندهي مي شود.
تبصره 3: لازم است کمیته در اسرع وقت از طریق مرکز آموزش منطقه سه زندانها برنامه آموزش مداخله در بحران را برای تمامی افرادی که به نحوی درگیر مساله خودکشی زندانیان هستند ( مانند کارکنان انتظامات و مسئولان و سرپرستان و مراقبین بندها و ... ) طراحی و اجرا کند.
شرح وظايف اعضاي کمیته هماهنگی مداخله در رفتارهای خودآسیب رسان
شرح وظايف معاون زندان
1- تشكيل جلسات کمیته هماهنگی مداخله در رفتارهای خود آسیب رسان به صورت اضطراري
2- در جريان قرار دادن رئيس زندان
3- انجام هماهنگي هاي لازم براي در جريان قرار دادن و همكاري با نهاد هاي قانوني نظير دادگاه رسیدگی کننده به پرونده زندانی و پزشكي قانوني ، ......
شرح وظايف مشاور
وظايف مشاور در موارد خودكشي كامل:
1- تماس با خانواده زندانی متوفي
2- انجام هماهنگي هاي لازم در زمينه ارائه خدمات مشاوره اي و حمايتي لازم براي خانواده، نزديكان زندانی و ساير زندانیاني كه تحت تاثير منفي خودكشي قرار گرفته اند.
3- تلاش و رايزني با مسئولان قضایی و خانواده زندانی متوفي از نظر نحوه برگزاري مراسم احتمالي ترحيم و پرهيز از قهرمان پروري احتمالي
وظايف مشاور در موارد اقدام به خودكشي:
1- حضور در محل اقدام
2- ارزيابي ميزان خطر خودكشي و انجام اقدامات لازم بسته به ميزان خطر( رجوع شود به دستورالعمل هاي خطر بسيار زياد ، خطر زياد، و خطر متوسط )
3- در صورت نياز به همراه یا اعزام هماهنگي با مدير و قاضی ناظر زندان براي اعزام جهت بستري كردن زندانی صورت پذیرد.
4- اعزام مددكار دفتر مشاوره جهت بازديد از زندانی در محل بستري و تهيه گزارش مددكاري و پيگيري وضعيت زندانی از نظر انجام اقدامات درماني لازم
5- پيگيري وضعيت زندانی از نظر شرايط ادامه حبس و چگونگي اقامت در بند
6- پيگيري و ارزيابي وضعيت زندانی از نظر احتمال خودكشي مجدد
7- در صورت نیاز پیگیری تغییر بند یا تقاضای انتقالی به زندانی نزدیک محل سکونت خانواده زندانی
وظايف مشاور در موارد خودكشي قريب الوقوع/ تهدید به خودکشی:
1- ایجاد هماهنگی لازم برای ملاقات روانپزشک معتمد با زندانی در دفتر مشاوره
2- انجام مصاحبه در بحران و ارزيابي خطر خودكشي و اقدام متناسب با ميزان خطر توسط خود یا کارشناس مرکز مشاوره
شرح وظايف رئيس مركز بهداشت و درمان زندان
وظايف رئيس مركز بهداشت و درمان زندانها یا پزشک کشیک در موارد خودكشي كامل:
1- تماس با خانواده زندانی متوفي در غياب مشاور
2- انجام هماهنگي هاي لازم جهت حضور پزشكي قانوني و انجام تشريفات لازم تا زمان حضور ریاست و معاون زندان ،مسئول اداره حفاظت زندانها و قاضی ناظر زندان
وظايف رئيس مركز بهداشت و درمان زندان یا پزشک کشیک در موارد اقدام به خودكشي:
1- انجام هماهنگي هاي لازم براي حضور پزشك، پرستار و آمبولانس در محل
2- در صورت نياز به بستري، انجام هماهنگي هاي لازم براي بستري كردن زندانی
شرح وظايف معاون انتظامات زندان
وظايف معاون انتظامات زندان در موارد خودكشي كامل:
1- اطلاع رساني به ساير اعضاي کمیته مداخله در رفتارهای خود آسیب رسان
2- حضور در محل وقوع خودكشي و تهيه گزارش و ارائه به رئيس کمیته مداخله در بحران و مقامات قضایی
3- تماس با خانواده زندانی متوفي در غياب ساير اعضاي کمیته مداخله در بحران
4- تماس با پزشكي قانوني و ساير نهادهاي قانوني مرتبط
وظايف معاون انتظامات زندان در موارد اقدام به خودكشي:
1- اطلاع رساني به ساير اعضاي کمیته مداخله در رفتارهای خود آسیب رسان
2- حضور در محل وقوع خودكشي جهت نظم دهی و جلوگیری از ازدحام احتمالی و تهيه گزارش و ارائه به رئيس کمیته مداخله در بحران و مقامات قضایی
شرح وظايف مسئول امورفرهنگی زندانها
1- حضور در محل وقوع خودکشی و انجام هماهنگي و همكاري لازم
2- در صورت خودكشي كامل، تماس با خانواده زندانی متوفي. در صورت نیاز ایشان می توانند از افراد ذيل کمک بگيرند:1- رئيس يا پزشك مركز بهداشت و درمان زندانها 2- كارشناس روانپزشك معتمد عضو کمیته بحران 3- رئيس مركز مشاوره زندانها 4- نمایندگی پزشکی قانونی
شرح وظايف كارشناس و روانپزشك معتمد
1- حضور در جلسات کمیته مداخله در رفتارهای خود آسیب رسان
2- معاينه و ارزيابي روانپزشكي زندانی پس از ترخيص از اورژانس يا بيمارستان و انجام اقدامات طبي
3- ارائه نظر تخصصي و كمك به دفتر مشاوره و قاضی ناظر و دادگاه رسیدگی کننده به پرونده در خصوص اتخاذ تصميم در جهت چگونگي ادامه حبس و اقامت در بند
شرح وظایف قاضی ناظر زندانها
1-حضور در محل وقوع خودکشی و امضاء صورت جلسات مربوط به حادثه و مطالعه گزارش روانپزشک معتمد و مشاوره زندانها از وضعیت جسمانی – روانی زندانی
2-ارائه گزارش قانونی صورتجلسه اقدام به خودکشی به دادگاه رسیدگی کننده به پرونده و یا قاضی اجرای احکام و ارائه درخواستهای لازم.
عبدالرحیم اسدالهی و شاهرخ ولیزاده

نظرات کارشناسی و پیشنهادات اصلاحی برنامه:
(استاد محترم بجز پاسخوگویی به سوالات زیر؛ لطفاً نظرات خود و ایرادات برنامه را بطور مبسوط بیان فرمائید.)
1. چه مقام مسوولی و کارشناسی از قلم افتاده است و بایستی در این برنامه کابردی حضور داشته باشد؟
2. آیا شرح وظایف اعضاء روشن و جامع است؟
3. چه اقدامات دیگری باید به مجموعه رفتارهای پیشگیرانه و اجرائی افزوده گردد؟

منبع: تدوین کنندگان:
عبدالرحیم اسدالهی و شاهرخ ولیزاده
مدرسان دانشگاه جامع علمی کاربردی