راهبردهاي مديريت تلفيقي آفات (ipm) در كنترل جوندگان مضر كشاورزي

1. مقدمه
جوندگان در سطح وسيعي به محصولات، قبل و بعد از برداشت خسارت مي زنند. با توجه به اين برآورد مي شود در هر سال 20 درصد ذخاير غذايي جهان توسط جوندگان مصرف يا آسيب مي بيند. جدي ترين مشكلات ايجاد شده توسط جوندگان در زمين هاي كشاورزي بر سر محصولات گرمسيري كشتزارهايي مانند نيشكر، درخت خرما، كاكائو و قهوه و همچنين برنج، ساير غلات و محصولات غذايي اتفاق مي افتد. بطوري كه آب و هواي گرمسيري امكان گسترش گونه هاي زيادي از جوندگان را فراهم مي سازد و عملا جوندگان در هر شرايط آب و هوايي، به غلات و ساير محصولات در انبارها و مزارع حمله مي كنند . بررسي ها، ميزان آسيب محصولات توسط جوندگان را مشخص كرده است و سطوح قابل توجهي را در برخي نواحي نشان مي دهد. در جدول 2 نمونه هايي از محصولات مناطق ويژه و سطوح آسيب توسط گونه هاي مختلف جوندگان نشان داده شده است.
2. راهبردهاي مديريت تلفيقي آفات (IPM) در كنترل جوندگان مضر كشاورزي
مؤثرترين و اقتصادي ترين راهبردهاي كنترل صحيح جوندگان استفاده از مديريت تلفيقي آفات (IPM) مي باشد. براي حفاظت محصولات از آسيب جونده در انبار، اقدامات احتياطي جلوگيري كننده براي كنترل هجوم و جلوگيري از استقرار و تثبيت در اولين مكان مفيد خواهد بود. اقدامات اصولي شامل حذف منيع غذايي و كاهش تعداد پناهگاه ها است. در صورت امكان، محصولات مي بايد در بسته هاي كاملا مقاوم در برابر جونده انبار شوند. درها، پنجره ها و ديوارها مي بايد نفوذناپذير باشد و هر سوراخي در ساختمان مسدود شود . جوندگان مي توانند به آساني وارد هر سوراخي در ساختمان( يك متر زير يا بالاي سطح زمين) شوند.
تمام راههاي ورودي بايستي مسدود شوند، زيرا جوندگان مي توانند به سوراخهايي به كوچكي 6 ميلي متر وارد شوند. سوراخ ها بايستي با پوشش آهني، ورقه هاي فلزي گالوانيزه شده يا ملات سيماني مسدود شوند. در نواحي ورودي انبار به خصوص در شرايطي كه ساختمان بيروني مسقف نشده است، كالاهاي انبار شده روي عايق هايي گذاشته شوند يا در كانتينرهاي مقاوم به موش مسدود شوند. هر ريخت و پاش در بيرون انبار بايستي بطور منظم پاكسازي شود، زيرا جوندگان را جلب خواهد كرد.
زباله هاي محوطة بيروني و به هم ريختگي، پناهگاه بالقوه اي براي جوندگان فراهم مي كند كه مي بايد برطرف شوند. علف هاي هرز و متراكم يا پوشش گياهي دائمي بلند در حدود 3 تا 10 متري محوطة بيروني انبارها قطع شده و شاخه هاي درختاني كه مشرف به انبارند هرس شوند .
آب راكد همچنين ممكن است جوندگان را جلب كند و تاحد ممكن از اطراف انبارها حذف شوند. براي كنترل جوندگان در زمين زيركشت، پيشگيري و حفاظت مشكل تر است، همچنانكه در بيشتر موارد مناطق وسيعي درگير مي شوند و ممانعت عملي نيست .
به هر حال چندين اقدام بازدارنده غيرشيميايي در دسترس هستند و ممكن است به شكل مؤثري براي محصولات و در مناطق ويژه اي استفاده شوند. هر قدر كه كنترل عملي است، اقدامات جلوگيري كننده ممكن است با كاهش وسعت پناهگاه در داخل و اطراف مزارع بوسيلة حذف بيش از حد پوشش گياهي، زباله، توده هاي ني و جگن و غيره انجام شود. ساير اقدامات از جمله سوزاندن مزارع بعد از برداشت براي كشتن يا بيرون كردن جونده، يك روش معمول به ويژه در مزارع نيشكر مي باشد. اين امكان وجود دارد، قبل از كاشت ممكن است مزارع براي كشتن يا بيرون كردن جونده غرقاب شوند. در مورد بعضي از محصولات، بعد از برداشت شخم عميق براي خراب كردن لانه ها و بيرون كردن جونده استفاده مي شود. حذف باقيمانده هاي محصول بعد از برداشت سبب خواهد شد جونده براي غذا به جاي ديگر برود و ممكن است در مورد غلات، بوسيلة چراي چهارپايان اهلي بطور موقتي يا سوزاندن به شكلي كه ذكر شده در مورد مزارع نيشكر انجام شود. همچنين شخم عميق بعد از برداشت شرايطي ايجاد خواهد كرد كه باقيمانده هاي محصول كمتر دردسترس جوندگان قرار گيرد.
در بيشتر موارد در شرايطي كه جوندگان، تهديدي اصلي براي محصولات كشاورزي مي باشند، طعمه مسموم بايد علاوه بر روشهاي ذكر شده در بالا براي ايجاد كنترل مناسب، استفاده شود. قبل از شروع يك برنامة طعمه گذاري، گزينه هاي دردسترس و نقاط قوت و ضعف شان مي بايد ارزيابي شوند.
امروزه 3 رده اصلي از سموم جونده كش وجود دارد. قديمي ترين آنها، سموم حاد هستند كه شامل تركيباتي مانند آرسنيك، استركنين، فسفيد روي، مونوفلوئوراستات سديم و غيره مي باشد. از بين اين تركيبات فسفيد روي ايمن ترين است و تنها سمي است كه هنوز در تعدادي از كشورهاي توسعه يافته استفاده اش مجاز مي باشد. از زمان قديم، سموم حاد براي خريد در فرم فعال تكنيكال دردسترس بوده اند و بطور قانوني يا به شكلي ديگر بوسيلة استفاده كنندگان نهايي براي مخلوط كردن با مواد غذايي متفاوت و ساخت طعمه هاي مورد نياز خود استفاده مي شده است. مسئله عمومي سموم حاد اين است كه بسيار سريع عمل مي كنند و جونده ظرف مدت كوتاهي بعد از خوردن طعمه آسيب خواهد ديد و پس از آن ديگر طعمه مسموم را نخواهد خورد. اين اثر به طعمه گريزي معروف مي باشد و در تمام سموم حاد رخ مي دهد.
اگر موش به ميزان كافي طعمه مسموم را در اولين تغذيه نخورد، در مرحله بعد طعمه را دوباره نخواهد خورد و درنتيجه منجر به مرگش نمي شود. به دليل وجود اثر طعمه گريزي در سموم حاد، طعمه نبايستي در كمتر از 60 روز مجددا استفاده شود و حتي با وجود اين شرايط به 100 درصد كنترل در مزرعه منتج نخواهد شد. به علت اثر طعمه گريزي و اغلب كيفيت نسبتا پايين فرمولاسيون "خانگي" نتايج كنترل با طعمه هاي حاد خانگي تا حدودي اندك هستند.
امروزه در آمريكا، فسفيد روي به علت عدم وجود مشكلات باقيمانده محصول و اثرات خطر ثانويه اش (حيوانات شكارچي ممكن است از جوندگاني كه در اثر سم از بين رفته اند، استفاده كنند و اين مورد موجب مرگ حيوانات شكارچي شود) تنها جونده كش مجاز براي طعمه گذاري در زمين هاي زير كشت است. در آمريكا فرمولاسيون پلت هاي آمادة فسفيد روي، بسيار مطبوع و خوشايند براي جوندگان هستند و براي استفاده نسبتا ايمن و ضد آب مي باشند. پلت هاي آمادة فسفيد روي براي طعمه گذاري در مزارعي مانند مزارع نيشكر بسيار مناسب هستند. اينچنين فرمولاسيوني هنوز براي استفاده كاملا اقتصادي و مقرون به صرفه هستند و به شكل هوايي قابل پاشيدن در زمين هاي كشاورزي هستند. به هر حال به علت طعمه گريزي، عموما رسيدن به 100 درصد كنترل با طعمه حاد غير ممكن است.
دومين و فراوانترين رده از جونده كش ها، سموم ضد انعقادي هستند كه با ايجاد خونريزي داخلي سبب مرگ جونده مي شوند. اين سموم جزء سموم مزمن و انباشتي هستند كه چندين روز براي كشتن وقت صرف مي شود. به علت اثر تأخيري، جونده هرگز نمي داند سم در حال مريض كردن او است، بنابراين اثر طعمه گريزي رخ نمي دهد. اين طرز عمل تأخيري و وجود يك پادزهر مؤثر (ويتامين K1) و آماده، اين گروه از تركيبات را از زمان عرضه شان در سال 1950 بطور باور نكردني عمومي و موفق ساخته است. به هر حال يك جنبة منفي با سموم ضد انعقادي وجود دارد. بدين علت كه گروهي از تركيبات اوليه كه به عنوان "سموم ضد انعقادي نسل اول" شناخته مي شوند از جمله وارفارين، كوماتتراليل، دي فاسينون، كلروفاسينون، كوماكلر و غيره گسترش يافتند. اين تركيبات بعد از استفاده مكرر در برخي مناطق غيرمؤثر بودند. اين اثر كه در آن جوندگان مقدار كشنده اي از سم را مي خوردند اما به علت مقاومت ژنتيكي و وراثتي به سم، نمي مردند. استفاده مكرر سم در يك منطقه مي تواند مقاومت و توليد مثل جوندگان را تغيير دهد. بنابراين تداخل مقاومت در ميان اولين نسل از سموم رخ داد و استفاده از دو سم متفاوت از سموم ضد انعقادي نسل اول مشكل مقاومت به اين سموم را حل نكرده است. به هر حال گفته مي شود كه هنوز سموم ضد انعقادي نسل اول در بيشتر مناطق جهان به خصوص در كشورهاي در حال توسعه كاملا مؤثر هستند.
از اواسط تا اواخر سال 1970، يك گروه از تركيبات شناخته شدند كه به عنوان "سموم ضد انعقادي نسل دوم" گسترش يافتند. اين تركيبات شامل بروماديالون، دي فناكوم، برودي فاكم (كلرات)، فلوكومافن و دي فتيالون هستند كه بطور قابل توجهي سمي ترند و جوندگاني را كه به سموم ضد انعقادي نسل اول مقاوم هستند از بين مي برند. با وجود اين تركيبات جوندگان ممكن است به اندازة كافي طعمة مسموم را در يك روز و يا در بعضي موارد در يك بار تغذيه بخورند، اما هنوز چندين روز براي تلف شدن وقت صرف شود. زماني كه اين تركيبات بسيار موفق و به ميزان وسيعي استفاده شدند، سميت بالايي براي حيوانات غيرهدف. اين دسته از سموم بعضي از مزيت هاي سموم ضد انعقادي نسل اول را ندارند. همچنين مقاومت كمي نسبت به سموم ضد انعقادي نسل دوم در برخي مناطق به اثبات رسيده است.
سومين و آخرين رده از جونده كش ها كه در حال حاضر در سطح وسيعي استفاده نمي شوند سموم نيمه مزمن هستند كه شامل كالسيفرول (ويتامين D) و برومتالين مي باشد. اين سموم نسبت به سموم ضد انعقادي سريعتر عمل مي كنند و كاملا حاد نيستند و چنان كه انتظار مي رود 1 تا 3 روز براي كشتن وقت صرف مي شود. مزيت اين تركيبات اين است كه جوندگان مقاوم به سموم ضد انعقادي را خواهند كشت، اما از آنجايي كه اينها كاملا حاد نيستند، مشكل طعمه گريزي را ندارند. همچنين اين سموم پتانسيل بسيار پاييني براي ايجاد خطرات و عوارض ثانويه دارند و عمل "توقف –تغذيه" در جوندگاني كه به ندرت بيشتر از دوز كشنده خواهند خورد، نشان مي دهند. يكي از جنبه هاي منفي اين سموم عدم وجود پادزهر براي درمان مسموميت ها و جنبة منفي ديگر آن قيمت بالاي اين سموم مي باشد. طعمه هاي ساخته شده از اين سموم به شكل سنتي تهيه مي شوند كه براي جونده نسبت به طعمه هاي سموم ضد انعقادي كمتر خوشايند تر بوده، اگر چه مسئله خوشايند بودن بيشتر وابسته به فرمولاسيون ويژه است. از طرف ديگر نوع سم به ثبت رسيده و ساير ويژگيها به ميزان زيادي در تعيين اثر بخشي يك طعمه مهم هستند. قابليت خوشايندي بسيار مهم است زيرا براي ايجاد اثر كشندگي سم، جونده بايد با وجود منبع غذايي كه ممكن است در اطرافش فراوان باشد، طعمه را با ميل و با يك نظمي بخورد براي مثال، در انبار غلات يا در يك مزرعه با محصول رسيده. همچنين طعمه ها بايد قابل پاشيدن باشند، زيرا اغلب در محيط هاي مرطوب طعمه ها مي بايد خوشايندي شان را براي مؤثر بودن حفظ كنند. بالاخره، طعمه آماده فرموله شده، تاريخ مصرفي دارد كه در طي اين زمان قابليت خوشايندي و اثر طعمه براي دوره اي كمتر از يك يا دو سال حفظ مي شود. طعمه با فرمولاسيون پيشرفته، به صورت پلت يا مكعب هاي قالب ريزي شده كاملا مقاوم به تغيير شكل در معرض هوا ساخته مي شود و چنانچه انتظار مي رود بهترين گزينه را در چارچوب قابليت خوشايندي، قابليت تغيير شكل در معرض هوا و تاريخ مصرف فراهم مي كند.
يك راهبرد عملي كنترل جوندگان در اطراف انبارها علاوه بر اقدامات جلوگيري كننده اي كه قبلا بحث شده است برنامه طعمه گذاري مي باشد. وقتي بحث طغيان جوندگان در ميان است، نحوه گذاشتن طعمه بسيار مهم است: انتظار نمي رود جوندگان بيايند و طعمه را پيدا كنند. براي مثال طعمه گذاري مستقيم در سوراخ ها براي موش قهوه اي (Rattus norvegicus) بسيار مؤثر است. همچنين براي موش سياه (Rattus rattus) و موش خانگي (Mus musculus) طعمه ها مي بايد در لانه ها قرار داده شوند و مكعب هاي قالب ريزي شده ممكن است براي جلوگيري از پخش شان با سيم كشيده شوند يا در طول تيرها و گذرگاه ها جايي كه جوندگان در حال رفت و آمد هستند، ميخكوب و ثابت شوند. اگر طعمه بايد در منطقه اي كه قابل دسترس براي چهارپايان اهلي يا كودكان مي باشد، قرار داده شود لازم است از ايستگاههاي طعمه مقاوم به دستكاري استفاده شود و اين ايستگاهها محافظت و محصور شوند. بنابراين با احداث ايستگاههاي طعمه مقاوم به دستكاري، يك برنامه طعمه گذاري دائمي با استفاده از مكعب هاي قالب ريزي شدة طعمه سموم ضد انعقادي هر 10 تا 15 متر در اطراف و بيرون انبارهايي كه مي بايد محافظت شوند، طغيان جوندگان را تحت كنترل قرار مي دهد .
در بيشتر موارد، طعمه ها را بر پاية بروماديالون قرار مي دهند كه بهترين انتخاب را در چارچوب خوشايندي، اثر بخشي و ايمني نشان مي دهد، اگر چه ساير سموم ممكن است چنين اثري داشته باشند. برنامه طعمه گذاري دائمي در دراز مدت بسيار اقتصادي تر از طغيان جوندگان براي مستقر شدن و توليد مثل كردن، مصرف كردن و آلودن محصول انبار و ساير آسيب ها است. براي محصولات زراعي، يك راهبرد طعمه گذاري براي حفاظت از طغيان جوندگان اقتصادي ترين گزينه براي كاهش خسارت محصول است. از نقطه نظر هم اقتصادي و هم مديريت مقاومت به سموم، يك شيوه تلفيقي مي تواند شامل يك برنامه نوبتي طعمه گذاري باشد. تيمار اوليه با يك پلت ضد آب فسفيد روي به عنوان يك تيمار مجاب كننده، كه بوسيلة مكعب هاي قالب ريزي شدة طعمه سموم ضد انعقادي نسل دوم دنبال مي شود، كاملا اقتصادي است. تيمار فسفيد روي بايد به دلايل اقتصادي و براي كمك به حفظ مقاومت سموم ضد انعقادي در فواصل 6 ماهه تكرار شود. براي بارها طعمه گذاري در مزرعه، قرار دادن دستي يا پاشيدن طعمه در سطوح كوچك، مؤثرترين روش ها هستند. فسفيد روي به صورت پلت هاي ضد آب بايد به مقدار 1 تا 2 گرم به ازاي هر سطح، استفاده شود و طعمة سموم ضد انعقادي نسل دوم مي بايد به صورت مكعب هاي كوچك قالب ريزي شده كه بهترين شكل انتخاب بودند به مقدار 4 تا 5 گرم به ازاي هر سطح استفاده شود. از اين گذشته، قابليت تغيير شكل در معرض هوا به ويژه در اقليم هاي گرمسيري بسيار مهم است. طعمه هاي مقاوم به تغيير شكل در معرض هوا براي استفاده اقتصادي تر هستند ولي به همان اندازه به علت تأثير ياد آور شدة اين نوع طعمه ها در مزرعه كمتر براي زمانهاي طولاني نياز مي شوند. زيرا در شرايطي كه مديريتي هماهنگ براي از بين بردن جوندگان زمين هاي زير كشت اجرا شود، نتايج كاملا خوب هستند. در فلوريداي آمريكا پلت هاي ضد آب فسفيد روي منحصرا در مزارع نيشكر براي بيشتر از 10 سال با نتايج عالي استفاده شده است. همچنين پخش طعمه بوسيلة پاشيدن هوايي با نسبت 5 كيلوگرم بر ساعت، بيش از 4 بار به ازاي هر محصول (نيشكر يك محصول يكساله در فلوريدا است)، با آخرين استعمال در كمتر از 50 روز قبل از برداشت استفاده مي شود. نمونه عالي ديگر از نتايج خوب بدست آمده از يك برنامه هماهنگ اجرا شده، باغهاي نخل خرما در مالزي است. در يك زمان 6 ماهه به ازاي هر نخل خرما طعمه هايي به شكل مكعب هاي روغني كه حاوي سموم ضد انعقادي نسل دوم مي باشد، استعمال مي شود. هم در مزارع نيشكر فلوريدا و هم در باغهاي نخل خرماي مالزي، كليد موفقيت در يك برنامه هماهنگ و منظم است، كه در آنجا استعمال ها بطور منظم براساس جدول زمان بندي انجام مي شود و مكانهاي بزرگ در يك زمان تيمار مي شوند. به راستي بزرگترين چالش در كنترل جوندگان، يافتن جونده كش مؤثر نيست، بلكه سازماندهي عملكردها در سطح جامعه است. در مناطقي كه بوسيلة خرده مالك ها اداره مي شود و در شرايطي كه فعاليتها ناهماهنگ هستند، اين مسئله بطور خاص حاد است. اغلب در چنين مواردي، برنامه كنترل واقعي اجرا نمي شود تا اينكه مسئله به سطح بحران مي رسد بطوري كه مجموعه هاي دولتي براي مبارزه در سطوح وسيع وارد عمل خواهند شد. از آنجايي كه اين اقدامات در كوتاه مدت مؤثر هستند، اما اين اقدامات اغلب پشتيباني نمي شوند و چرخه طغيان جوندگان به سادگي و خود به خود تكرار مي شود. اين برنامه هاي كنترل بحران، خود را در چارچوب افزايش مقادير سم مورد نياز و محصول كمتر نمايان خواهد كرد كه اين مورد از لحاظ اقتصادي مقرون به صرفه نخواهد بود. اما اگر برنامة كنترل هماهنگ انجام شود، از رسيدن جوندگان به سطوح بحراني ممانعت مي كند. در هر برنامه كنترل جونده، مهم آن است كه 100 درصد جمعيت كنترل شوند. زيرا به علت توليد مثل سريع جوندگان، حتي كنترل 90 درصد تنها يك اثر كوتاه مدت بر روي كاهش آسيب خواهد داشت و اگر تنها 10 درصد جوندگان باقي بمانند به سرعت توليد مثل مي كنند. مؤثرترين برنامه كنترل، اجراي يك شيوة تلفيقي منظم است كه شامل پيشگيري، ممانعت و انتخاب راهبردي براي دامنه اي از سموم براي بهترين و اقتصادي ترين نتايج است.

منبع: 1. Report on the OECD/FAO/WHO expert consultation on rodent problems, control and research. Working paper 3. Paris 205 May 1978.
2. Spragins, W. Ciss, Advances in IPM rodent control in agriculture, Sustainable Developments International, available online: [www.p2pays.org/ref/22/21999.pdf ]- access at: 17Agu. 2006.
3. Wood, BJ., Rodents in agriculture and forestry, in rodent pests and their control, eds. AP. Buckle and RH. Smith, CAB International, Wallingford, Oxon, UK.