نقش فن‌آوری اطلاعات در بازار سرمایه ایران
هدف این مقاله بهبود درک مفاهیم فناوری، داد و ستد سنتی و الکترونیکی سهام در بازار بورس ایران می باشد. این مقاله، تاثیر فناوری اطلاعات در توسعه بازار سرمایه را مورد بررسی قرار می دهد. بکار گیری صحیح این فناوری موجب توسعه فرایند دادوستد الکترونیک سهام خواهد بود. بدون شک فرهنگ سازی و درک مفاهیم تکنولوژی اطلاعات و بکار گیری آن در زمینه فوق الذکر موجبات افزایش کارایی بازار بورس را فراهم می آورد
● مقدمه
از سال ۱۴۰۹ میلادی میدانهای مبادله کالا، پول و سایر وسایل پرداخت در «بورژ»[۱]مرکز فنلاند بوجود آمد. صرافان همه روزه در میدان « توبوئرس»[۲] در مقابل خانه ی بازرگان معروف «واندر بورس» برای دادوستد پول و جمع می شدند به همین مناسبت این گروهها اختصارا نام بورس را گرفتند. اولین بورس واقعی در سال ۱۴۶۰ در بلژیک راه اندازی شد و پس از آن در سایر کشورها نیز راه اندازی شد. بورس اوراق بهادار تهران در سال ۱۳۴۶ تاسیس گردید، این سازمان از پانزدهم بهمن ماه آن سال فعالیت خود را با انجام چند معامله بر روی سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی آغاز کرد. و در نهایت داد و ستد الکترونیک سهام در ایران در تاریخ ۲۴/۹/۸۲ توسط بانک توسعه صادرات به اجرا درآمد تا فاصله بین ما و تکنولوژی روز را کمتر نماید.[۲]
● سهام
سهم به معنای بخشی از دارایی های یک شرکت یا کارخانه است. دارنده سهم به همان نسبتی که سهام در اختیار دارد در مالکیت شرکت یا بنگاه تولیدی شریک است. [۲]
● بورس
در واقع بورس اوراق بهادار یک بازار رسمی است که دارندگان پس اندازهای راکد می‌توانند محل نسبتا مناسبی را برای سرمایه گذاری جستجو کنند.خرید و فروش سهام تنها از طریق کارگزاران بورس اوراق بهادار امکان پذیر است این افراد واسطه که خبره بازار هستند به نوعی به سرمایه گذاران خدمات مشاوره ارائه می دهند که توام با هوشمندی، سرعت عمل، صداقت و امانت داری است. در این میان سود سهام به دوصورت کوتاه مدت و بلند مدت عاید مشتری می شود که سود کوتاه مدت از طریق خرید سهام و فروش به موقع آن و سود بلند مدت پس از پایان سال مالی شرکت و طبق قانون تجارت حداکثر ۸ ماه پس از تاریخ مجمع به مشتری تعلق می گیرد. در بازار بورس قیمت سهام تحت تآثیر عوامل درونی یعنی وضعیت شرکت هایی که سهام آنها در بورس مورد معامله قرار می گیرد مانند تغییرات در وضعیت هیآت مدیره، وضعیت مالی شرکت و سیاست های مالی همچنین عوامل بیرونی مانند عوامل اقتصادی و سیاسی کشور قرار می گیرد. [۲]
● بررسی وضعیت به کار گیری فن آوری اطلاعات در برخی از بورس های جهان
الف) بورس توکیو
معاملات سهام در بورس توکیو به دو روش
۱) معامله سهام در تالار بورس
۲) از طریق سیستم معاملات کامپیوتری ( cores)[۳] انجام می شود.
روش اول دقیقاً همانند روش سنتی دادو ستد سهام در بورس تهران می باشد که در ادامه به شرح آن می پردازیم.در روش دوم که از طریق سیستم معاملات کامپیوتری می باشد شرکتهای کارگزاری عضو در دفتر مرکزی خود یک ایستگاه مرتبط در اختیار دارند.این ایستگاهها برای فرستادن دستورات فروش و خرید و دریافت نتیجه معاملات و اخذ پاسخ در خصوص موقعیت دستورات و معاملات به کار برده می شوند. کارگزار در اطاق معاملات سهام در بورس توکیو با استفاده ازکامپیوتر دستورات خرید و فروش را بر روی صفحه نمایش مقابله می نمایند. در اینجا نیز کارکنان بورس از طریق ایستگاه کامپیوتر ی خودشان که در اطاق معاملات سهام قرار دارد با استفاده از کامپیوتر معاملات را مورد نظارت قرار می دهند. این سیستم بطور قابل ملاحظه ای زمان بین دریافت دستور و گزارش معامله را کاهش داده و موجب سهولت معاملات و افزایش قابل ملاحظه خدمات ارایه شده به مشتریان گردیده است.
قابل ذکر است مشتریان درخواست خرید یا فروش خود را از طریق اینترنت به کارگزاران خود اعلام می کنند.
ب)بورس کره
در بورس کره دو نوع روش برای معاملات اوراق بهادار وجود دارد که ۹۵% معاملات به روش کامپیوتری و ۵% به روش سنتی انجام می گیرد.
۱) در روش کامپیوتری وقتی مشتری دستور خود را صادر می کند کارگزار اطلاعات را به کامپیوتری که به بورس و همچنین به کامپیوتر مرکزی موسسه کارگزاری متصل است می دهدو دقایق بعد دستورات انجام شده و معامله ثبت می شود و کارگزار نیز این امر را به اطلاع مشتری می رساند.
۲) در روش سنتی که برای معاملات کوچک هنوز از این روش استفاده می شود وقتی دستور مشتری به کارگزار می رسد موسسه کارگزاری این دستور را به نماینده خود در سالن معاملات توسط کامپیوتر اطلاع می دهد به محض وصول دستور نماینده در سالن این دستور را به کارمند بورس می برد و اوپس از ممهور نمودن ساعت رسید آنرا روی برگ سفارش ثبت می نماید بعد از این کارمند بورس تمام سفارشات رسیده را دستی بر مبنای اصول حراج تطبیق می نماید. [۶ ]
ج) بورس سنگاپور
در سیستم معاملات بورس سنگاپور(Clob )که در سال ۱۹۸۹ بکار گرفته شد سفارشات سرمایه گذاران توسط کارگزاران آنها به ترمینالهای تحت سیستم کامپیوتری مایکروکامپیوتر که به سیستم کامپیوتر مرکزی بورس وصل می باشد منتقل می شود سفارشات دراین سیستم تطبیق داده می شود و تایید به صورت اتوماتیک به کارگزاران ارسال می گردد.
این سیستم برای هر شرکت که سهام آنها معامله می شود یک دفتر سفارشات نگهداری می کند و سفارشات خرید و فروش را تطبیق می دهد. هر سفارش در دفتر سفارشات یک قیمت محدود دارد این قیمت برای خرید بالاترین و برای فروش پایین ترین که در آن معامله صورت می گیرد می باشد.سفارشات در این سیستم بر مبنای قیمت و سپس اولویت زمانی نگهداری می شوند. [۶ ]
● بازار بورس ایران از داد وستد سنتی تا داد و ستد الکترونیکی
الف) داد و ستد سنتی سهام در ایران
داد و ستد سنتی سهام در ایران از سال ۱۳۴۶ در بورس تهران آغاز شد.[۱]در این روش فرد متقاضی خرید پس از انتخاب سهم مورد نظر خود و همچنین کارگزار مورد اطمینان خود به هر میزانی که می خواهد سهم خریداری کند به شماره حساب اعلام شده توسط کارگزار مربوطه پول واریز می کند. درصورتیکه فرد برای اولین باراست که برای خرید سهام اقدام می کند و قبلا کدی برای وی در سازمان بورس باز نشده است کارگزار فتوکپی شناسنامه او را جهت تهیه کد مطالبه کرده و سپس فرم خرید سهام را در اختیار وی قرار می دهد.از این پس فرد مربوطه با کد مورد نظر شناخته می شود. کار گزار پس از آماده شدن کد در اولین فرصت دستور خرید را در سیستم معاملات سازمان بورس وارد می کند. دستور خرید در قسمت خرید سهام انتخاب شده درج خواهد شد. توجه نمایید که ثبت دستور خرید در سیستم معاملات به معنای انجام معامله نیست بلکه تنها تقاضای خرید را در سیستم مشخص می کند و انجام معامله با توجه به تقاضا یا تقاضاهای فروش انجام خواهد شد، در صورتیکه اولا سهام مورد نظر دارای تقاضا برای فروش باشد و ثانیا توافق بر قیمت هر سهم بین خریدار و فروشنده حاصل شود معامله به صورت خودکار توسط کامپیوتر انجام می شود در غیر این صورت معامله انجام نخواهد شد.
در صورتیکه درصوتیکه معامله انجام پذیرفته باشد اعلامیه خرید که در آن جزئیات معامله انجام شده، شامل تعداد سهم خریداری شده، قیمت هر سهم و کسور مربوطه مشخص شده است صادر می گردد. در معامله خرید کسور مربوطه مجموعا ۷۵/۰ %(هفتادو پنج صدم درصد) می باشد که ۵/۰% آن کارمزد کارگزار و۲۵/۰% آن مربوط به تسهیلات سازمان بورس می باشد.و مرحله آخر دریافت گواهی سهام پس از انجام معامله ازکارگزار مربوطه است.[ ۲ ]
ب) بهره گیری از فناوری اطلاعات در بازار بورس ایران
فناوری اطلاعات شاخه ای از فناوری است که با استفاده از سخت افزار، نرم افزار و شبکه‌افزار مطالعه و کاربرد داده و پردازش آن را در زمینه های ذخیره سازی، دستکاری، انتقال،مدیریت،کنترل و داده آمایی خودکار امکانپزیر می سازد.گسترش و بکارگیری این فناوری نیازمند رویکردی راهبردی و مدیریتی در عرصه سازمانهای عمومی و خصوصی کشور می باشد. تربیت نیروهای متخصص که ضمن آشنایی با اصول و کاربردهای فناوری نگرشی راهبردی و سیستمی به مقوله فناوری اطلاعات داشته باشند لازمه گسترش به کارگیری فناوری اطلاعات در عرصه اجتماع می باشد.یکی از کاربردهای فناوری اطلاعات داد و ستد الکترونیک سهام می باشدکه با توجه به فعالیت رو به گسترش بورس در کشورمان بسیار حائز اهمیت می‌باشد.
داد و ستد الکترونیکی سهام در ایران در تاریخ ۲۴/۹/۸۲توسط بانک توسعه صادرات به اجرا در آمد.
مراحل خرید و فروش اینترنتی سهام در بانک توسعه صادرات شامل افتتاح حساب نزد هریک از شعب بانک توسعه صادرات ایران، دریافت کد شناسایی و کلمه عبور از شعبه مربوطه و سپس اقدام از طریق سایت اینترنتی عملیات خرید می تواند کاملا غیر حضوری انجام گیرد و کارگزار پس از انجام عملیات درخواست شده توسط مشتری اطلاعیه الکترونیکی خرید را به آدرس پست الکترونیکی خریدار ارسال می کند.
برای فروش نیز در صورتی که برگه های سهام متقاضی نزد کارگزاری مربوطه باشد وی می تواند با مراجعه به سایت www.edbi.ir درخواست فروش را برای کارگزار ارسال نماید.بر این اساس کارگزاری پس از دریافت درخواست مربوطه به فروش سهام مورد نظر اقدام می نماید.
برای این منظورمتقاضی فرم الکترونیکی فروش سهام را پر کرده و درخواست خود را از طریق اینترنت ارسال می نماید.کارگزار پس از فروش سهام مبلغ مربوطه را به شماره حساب اعلام شده توسط مشتری واریز می نماید و اعلامیه فروش سهام به طور خودکار به آدرس پست الکترونیکی متقاضی ارسال می شود. [ ۵ ]
● امنیت اطلاعات
بحث امنیت اطلاعات در داد و ستد الکترونیکی سهام بسیار حایز اهمیت است و سهامداران همواره در مورد حفظ اطلاعات محرمانه خود در زمینه داد و ستد نگرانی دارند.در ایران بانک توسعه صادرات با بهره گیری از "گواهینامه دیجیتال" بین المللی کانال انتقال اطلاعات مشتریان را از طریق رمزکردن، تصدیق اصالت و کدهای تصدیق پیام حفظ می‌کند و لذا مشتریان می توانند، براحتی با برقراری "ارتباط امن" و اطمینان از حفظ محرمانگی اطلاعات خود، از خدمات الکترونیکی بانک توسعه صادرات ایران، استفاده نمایند. [ ۵ ]
● SSL
در بحث دادوستد الکترونیک مباحث زیر بسیار حائز اهمیت است :
▪ ارتباطات امن
▪ محافظت از اطلاعات محرمانه
▪ تعیین هویت وتصدیق اصالت موفقیت آمیز
▪ ایجاد زیرساختهای امنیتی
پروتکل[۴] SSL جهت ایجاد امنیت و محرمانگی اطلاعات برروی اینترنت توسعه یافته است. این پروتکل که از تایید هویت سمت سرویس‌دهنده و سرویس‌گیرنده پشتیبانی می‌کند، امنیت و تمامیت کانال انتقال را با استفاده از رمزکردن، تصدیق اصالت و کدهای تصدیق پیام حفظ می‌کند. هنگامیکه مشتری بخواهد از طریق وب سایت بانک داد و ستد سهام را انجام دهد، نام کاربری و کلمه عبور او از طریق اینترنت و با استفاده از تکنولوژی SSL به سایت بانک ارسال میشود، پروتکل SSL قبل از اینکه اطلاعات شخصی مشتری از کامپیوتر او خارج شود آنها را رمزنگاری کرده تا این اطمینان برای مشتری حاصل شود که هنگام ارسال و دریافت اطلاعات هیچ شخص دیگری نمی تواند اطلاعات را خوانده و یا آنها را تغییر دهد. [ ۵ ]
● راهکارهای توسعه فناوری اطلاعات در بازار بورس ایران
نو پا بودن صنعت فناوری اطلاعات در ایران و وجود پتانسیل بسیار بالا از متخصصان و همچنین سازمانها و موسسات بزرگ اقتصادی در کشور زمینه مناسبی را برای توجه جدی به توسعه تخصص ها و زیرساختهای فناوری اطلاعات فراهم کرده است. با توجه به این موضوع که امروزه سلامت اقتصادی ملتها ارتباط مستقیمی با سطح مهارتهای آنها در فناوری اطلاعات و ارتباطات شناخته می شود لذا به جاست که با گسترش بستر های علمی و تحقیقاتی زمینه های فکری و فرهنگی توسعه فناوری اطلاعات را فراهم کنیم.. توسعه زیر ساختهای فناوری اطلاعات امری است که به مرور به وقوع خواهد پیوست و در این میان مسائلی چون توسعه آموزشی وتوسعه فرهنگی که هر دو از لوازم جوامع دانش مدار هستند جای توجه و تعمق بسیار دارند. فناوری اطلاعات به عنوان دانش و به عنوان صنعت از درجه کار آفرینی بالایی برخوردار است و در نتیجه بهره گیری مناسب و توسعه مدیریت شده آن در ایران می تواند اثرات سودمندی در پیکره اقتصادی کشور ما داشته باشد. [۳]
بحث فرهنگ سازی در زمینه آشنایی سهامداران با روشهای نوین داد و ستد( داد و ستد الکترونیک) جایگاهی ویژه دارد.و به کار گیری و توجه به این روشها امری اجتناب ناپذیر و در خور توجه در جهت توسعه بازار سرمایه می باشدو این امکان پذیر نیست مگر با گسترش فرهنگ داد و ستد اینترنتی و اطمینان بخشیدن به سرمایه گذاران در رابطه با امنیت اطلاعات و اموالشان.
در این راستا بدون تردید اعمال هر گونه تغییر و نوآوری در روشها و مکانیزمهای اجرایی و عرضه خدمات جدید در بورس تهران مستلزم انجام بررسی های دقیق کارشناسانه می باشد لکن با توجه به مشاهدات و مقایسه اجمالی بین روشهای داد و ستد سهام در بورس تهران و سه بورس توکیو کره و سنگاپور پیشنهادات میشود با توجه به نقش حساس و تعیین کننده موسسات کارگزاری در بازارهای سرمایه و خدمات عدیده و ارزنده ای که این گونه موسسات می توانند ارایه نمایند ضرورت دارد اقدامات جدی و پیگیر در جهت ایجاد و حمایت از این گونه موسسات در جهت کامپیوتریزه کردن سیستمهای معاملات والکترونیکی کردن کلیه فرایند داد و ستد بعمل آید چرا که با بررسی موردی بورس های دنیا این نکته بر می اید که اگر چه ایران در زمینه خرید و فروش سهامداران از طریق اینترنت گامهایی را برداشته است اما قسمت اعظم انجام معاملات ما دستی می باشد در صورتی که امروزه خارج از بحث خرید و فروش از طریق اینترنت کلیه سیستمهای معاملات نیز کامپیوتری می باشد. در این راستا بحث مدیران مجرب جایگاه ویژه ای دارد. در زمینه مدیریت تردیدی نیست که از نیروهای با تجربه و ارزنده ای برخورداریم لیکن با توجه به سرعت رشد اقتصادی کشور در بخش عمومی و خصوصی و ورود به زمینه های برخوردار از تکنولوژی روز و ضرورت رقابت در صحنه جهانی قطعا با مشکل مدیریت روبرو هستیم.هر چند سرمایه گذاری نسبتا بالایی ظرف سالهای اخیر در آموزش مدیران شده است لیکن پرورش مدیر امری تدریجی – تکاملی است و با شرکت در یک دوره دو ساله و چند سمینار و با مطالعه چند کتاب و نشریه نمی توان این شکاف را پر کرد.
در زمینه رشد روشهای نوین در بازار سرمایه ایران نیز ما قطعا به مدیرانی روشن فکر و آشنا با فناوری روز ومباحث تکنولوژی اطلاعات نیازمندیم.چه خوب است به موازات مدیران ارشد سازمان بورس با تخصصهای بازرگانی،اقتصاد و حسابداری مدیران فناوری اطلاعات نیز فعالیت داشته باشند، جایگاهی که تا به امروز در این سازمان نادیده انگاشته شده است.
● نتیجه‌گیری و پینشهادات
با توجه به تحقیقات انجام شده پیشروی کند روند داد و ستد الکترونیک سهام در ایران را شاهد هستیم که می تواند به دلایل عدم فرهنگ مناسب برای این شیوه دادو ستد، عدم اطمینان و اعتماد سرمایه گذاران به این شیوه داد و ستد و نهایتا ضعف مدیریت باشد که به ترتیب پیشنهادات زیر ارائه میگردد.
۱) فرهنگ سازی در زمینه خرید و فروش الکترونیکی سهام با ایجاد واحدی تحت عنوان اطلاع رسانی در رابطه با خرید و فروش الکترونیک سهام برای ارائه اطلاعات صحیح، دقیق و به روز به سرمایه گذاران در سازمان بورس و همچنین برگزاری کلاسهای آموزشی، انتشار بروشور، جزوه و سی دی های آموزشی در این زمینه.
۲) اطمینان بخشیدن به سهامداران در زمینه تبعیت از استانداردهای روز، امنیت اطلاعات، حفظ هویت و مشخصات خریداران و تشریح سیستمهای امنیتی به کار رفته در سیستم معاملات.
۳) فعالیت مدیران فن آوری اطلاعات به موازات دیگر مدیران ارشد سازمان و اجازه انجام اقدامات نو آورانه در این زمینه به آنها.
در آخر این نکته قابل ذکر است که این سازمان بایستی گروهی آماده و مستعد برای بررسی شیوه های نوین و استفاده از فناوری روز در داد و ستد را به صورت متناوب به بورس های مطرح جهان اعزام دارد چرا که گزارشات دقیق و کارشناسانه این افراد بی شک ما را در این مهم یاری خواهد داد.
منابع و مآخذ:
۱- [online] available at : www.irbourse.com - ۱۳۸۳/۱۲/۱
۲- [online] available at :www.isfahanbourse.com -۱۳۸۳/۱۲/۱
۳-[online] available at : www.itmanagement.com -۱۳۸۴/۲/۲۶
۴-[online] available at :www.tsesc.com -۱۳۸۳/۱۲/۱
۵-[online] available at :www.edbi.com -۱۳۸۳/۱۲/۱
۶- سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران - گزارش تحقیقی در مورد بورس کشورهای ژاپن- کره و سنگاپور-سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران - بهمن ۱۳۷۹.
۷- سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران- گزارش تحقیقی در مورد بورس توکیو- سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران - آبان ۱۳۸۱.
۸- حسن فهیمی راد- اکبر زرگانی نژاد - گزارش تحقیقی در مورد بورس ژاپن - سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران- مرداد ۱۳۷۰.
۱- مرکز فنلاند
۲- میدان معروفی در مرکز فنلاند
[۳] - Computer assisted order routing and execution system
[۴] - Secure Socket Layer
سایت حسابیران
