معماری مدارس اقلیم «گرم و مرطوب» و «سرد» الگو سازی شد
معماری مدارس اقلیم «گرم و مرطوب» و «سرد» الگو سازی شد که به عنوان نمونه ارتفاع کلاس در مناطق سردسیر حداکثر 3 متر و در مناطق گرمسیری به 50/3 متر می‌رسد.
بر اساس تحقیق دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی در جهت الگو سازی طراحی مدارس برای اقلیم «گرم و مرطوب» و «سرد» فضاهاى آموزشی مدارس ابتدایى و راهنمایى به دو گروه فضاهاى بسته و فضاهاى باز تقسیم‌بندى شده‌اند که فضاهاى بسته در مدارس ابتدایى شامل فضاهاى تدریس کلاس‌هاى نظرى، تجربى و فضاهاى پرورشى است.
فضای پرورشی مدارسی که تعداد کلاس‌هایشان از 10 کلاس پایین‌تر باشد شامل نمازخانه و سالن چند منظوره اجتماعات، سخنرانى، امتحانات، فیلم و ورزش است و سالن‌های ورزش، کتابخانه، پرورشى و اتاق مشاوره برای مدارس دارای 10 کلاس به بالا در نظر گرفته می‌شود.
فضاهاى رفاهى و خدماتى در داخل ساختمان مدرسه شامل خانه معلم، موتورخانه در مدارس شهرى، انبار اصلى، انبار وسایل نظافت و سرویس‌هاى بهداشتى کارکنان می‌شود و امکانات رفاهی دانش‌آموزان در محوطه شامل سرایدارى در مدارس شهرى، بوفه، اتاق تغذیه و آبدارخانه است.
فضاهاى ادارى شامل اتاق‌هاى مدیر، معاونان، دفترداران، بایگانى و آموزگاران می‌شود و فضاهاى ارتباطى شامل راهروها و پله‌هاست.
فضاهای اصلی آموزشی کلاس درس از اهمیت ویژ‌ه‌ا‌ی برخوردار بوده و انعطاف، مهمترین خاصیت فضاهاى اصلى آموزشى کلاس درس است و از طرف دیگر وجود کلاس درس به عنوان مکانى ثابت که کودکان، هویت مکانى خود را از طریق آن تشخیص می‌دهند، در جهت ایجاد احساس امنیت در کودکان الزامى است. بنابراین بهتر است فضاى کلاس را به صورت فضاى چند عملکردى در نظر گرفته شود.
کلاس درس باید در آرام‌ترین مکان ممکن قرار گیرد و از سر و صداى بیرون به دور باشد تا دسترسى مناسب و سریع به سایر فضاهاى آموزشى از قبیل کتابخانه، کارگاه‌ها و کلاس‌هاى ویژه براى کلاس درس فراهم شود ضمن اینکه باید دسترسى مناسب به امکانات مخصوص، خارج از واحدهاى آموزشى نیز براى آن فراهم باشد.
* وجود کلاس درس نزدیک در اصلی ورودی به پایه‌اولی‌ها احساس امنیت می‌دهد
کلاس‌هاى کودکان در سال‌هاى اول و دوم دبستان بهتر است نزدیک ورودى اصلى باشند و دسترسى سریع به حیاط و فضاى باز براى آن فراهم باشد تا کودکان به راحتى کلاس خود را پیدا کنند و احساس اطمینان و امنیت در آنها ایجاد شود.
کلاس‌هاى درس سال‌هاى اول و دوم دبستان بهتر است از سال‌هاى سوم، چهارم و پنجم جدا شود؛ فضاى کلاس‌هاى پایین نسبت به کلاس‌هاى بالاتر در جهت آرامش کودکان کوچکتر بوده و کودکان مى‌توانند در فضاى که به آنها اختصاص داده شده با کودکان هم سن و سال خود راحت‌تر باشند.
فضای بسته مدارس راهنمایی شامل فضای تحصیلی، کلاس‌های نظری، کارگاه‌های حرفه و فن برای پسران و کلاس خیاطی و خانه‌داری برای دختران است که به صورت سمعی و بصری و آزمایشگاه ایجاد می‌شود.
فضاهای پرورشی شامل نمازخانه، سالن چند منظوره اجتماعات، سخنرانی، امتحانات، نمایش فیلم، سالن ورزش، اتاق بهداشت و کمک‌های اولیه است؛ حداقل عرض مفید کلاس با توجه به اینکه برای فعالیت‌های مختلف درسی قابلیت اجرای فراهم شود برابر 5/6 متر و اندازه بهینه آن 7 تا 8 متر است باید بیشتر از یک سمت کلاس پنجره وجود داشته باشد.
حداقل طول کلاس 7 متر و اندازه بهینه آن 8 تا 9 متر است و ارتفاع کلاس 3 متر در مناطق سردسیر بوده و این حداکثر در مناطق گرمسیری از 20/3 تا 50/3 متر افزایش پیدا می‌کند.
علاوه بر طراحی کلاس دروس عمومی باید یکسری کلاس ویژه به منظور اجرای فعالیت خاص آموزشی و پرورشی در مقطع دبستان طراحی شوند تا آن دسته از فعالیت‌های دانش‌آموزان که نیازمند فضای ویژه هستند، فراهم باشد.
در مقطع راهنمایی، کارگاه‌های حرفه و فن به صورت کارگاه عملی، سمعی و بصری برگزار می‌شوند و آموزش این درس در مدارس پسرانه به صورت کارگاه عملی و در مدارس دخترانه شامل خانه‌داری و خیاطی است.
فعالیت آزمایشگاه‌ها در این کارگاه‌ها باید طوری ساماندهی شود که فرصت زیادی به منظور مشاهده و پرسش فراهم شود؛ آزمایشگاه باید به نحوی طرح‌ریزی شده که برای کارهای گروهی یا انفرادی مناسب باشد و مکان آزمایشگاه نیز باید به گونه‌ای طراحی شود که در کنار کلاس‌های درسی یک پایه تحصیلی قرار گرفته تا بتواند جوابگوی فعالیت ویژه در ارتباط با هر پایه باشد.
* کتابخانه قلب فضای آموزشی است
از نظر فیزیکی و آموزشی، کتابخانه باید مانند مرکز و قلب فضاهای آموزشی عمل کرده تا به طور یکسان در محدوده کلاس درس، آزمایشگاه، کارگاه‌ها و اتاق‌های اداری قرار گرفته و به سهولت قابل دسترسی باشد.
* سالن چند منظوره بازده مدارس را بالا می‌برد
سالن چند منظوره برای اجرای فعالیت‌های متنوع آموزشی طراحی می‌شود تا علاوه بر برگزاری جلس‌های امتحان، فعالیت عمومی مدارس و فعالیت‌های فوق برنامه نیز در آن سالن برگزار شود تا این امر موجب بالا رفتن بازده و کارایی فضای مدارس شود.
مهمترین ویژگی سالن چند منظوره خاصیت انعطاف‌پذیری آن است تا فضای مناسبی برای تغییر عملکردها فراهم شود.
هال عمومی، فضای سرپوشیده بسته یا نیمه بسته با مساحت کافی است که جهت فعالیت اجتماعی، تفریحی و ورزشی و بازی کودکان در زنگ‌های تفریح و همچنین در هنگام نامناسب بودن اوضاع جوی استفاده می‌شود.
سالن عمومی مدارس استفاده چند منظوره دارد. در زمستان و تحت شرایط هوای نامناسب برای تفریح کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد و برای تشکیل اجتماعات، غذاخوری دانش‌آموزان، آشنایی و تشکیل گروه‌ها و برقراری ارتباطات بیشتر و مکانی برای همبستگی بیشتر گروه‌های سنی به شمار می‌آید.
مهمترین راه ایجاد سالن عمومی، استفاده چندمنظوره از مکان‌های مرکزی مانند سالن ورودی، فضای مکث و تقسیم راهرو و سرسراها و سالن است.
* گنجایش نمازخانه هر مدرسه 30 درصد کل جمعیت مدرسه است
برای دانش‌آموزان دختر که از کلاس سوم به حد تکلیف رسیده‌اند یا مدارس پسرانه در مواقع خاصی باید نمازخانه‌ای در نظر گرفت؛ گنجایش نمازخانه باید به میزان 30 درصدی تعداد کل دانش‌آموزان در نظر گرفته شود.
مکان نمازخانه بهتر است در مجاورت دیگر فضای پرورشی، مخصوصا سالن چندمنظوره در نظر گرفته شود.
فضای مشاوره باید دارای ورودی جداگانه‌ای بوده و دسترسی سریع به این فضا از ورودی اصلی مجموعه به راحتی فراهم باشد و والدین و دیگر مراجعه کنندگان به راحتی به فضا دسترسی داشته باشند.
فضای مشاوره باید نزدیک فضای اداری ولی جدا از آن قرار گیرد تا از طریق بایگانی اداری دسترسی به مدارک و خدمات دفتری برای آن ممکن باشد؛ این فضا همچنین باید با ورودی مستقیم از راهرو قابل دسترس باشد.
ارتباط بوفه و فضای باز با فضای سبز مدرسه به بهتر شدن فضای مدرسه کمک می‌کند. تلفیق فضای تغذیه با فضای استراحت با ایجاد سکوها و صندلی به راحتی بیشتر دانش‌آموزان منجر می‌شود و همچنین ایجاد فضای سرپوشیده و آلاچیق و تراس باز در این فضا ممکن است بر کارآیی و کیفیت این فضا بیفزاید.
* هر 15دانش‌آموز باید یک سرویس بهداشتی داشته باشند
هر 20 دانش‌آموز یک آبخوری، هر 15 نفر یک چشمه توالت و هر 40 نفر یک دستشویی نیاز دارند که به استاندارد نزدیک است و از تجمع دانش‌آموزان جلوگیری به عمل می‌آورد.
امروزه در ایران سرویس دانش‌آموزان به علل بهداشتی در خارج از ساختمان اصلی و در محوطه ساخته می‌شوند و به طور کلی این فضاها باید در محلی قرار گیرند که در عین دسترسی سریع از فضاهای پر رفت و آمد دور بوده و کنترل آنها نیز راحت باشد و همچنین لازم است سرویس‌های بهداشتی کارکنان در داخل ساختمان اصلی و نزدیک قسمت اداری جدا از سرویس دانش‌آموزان ساخته شود.
فضای کوچکی متناسب با تعداد پرسنل جهت پذیرایی از کارکنان در طبقات باید پیش‌بینی شود؛ از این فضا خدمتگزاران مدرسه نیز جهت استراحت استفاده می‌کنند.
انبارها شامل انبار مدرسه و وسایل نظافت است که انبار نظافت در کنار سرویس بهداشتی و به میزان سه مترمربع در نظر گرفته و با افزایش تعداد دانش‌آموزان بر تعداد انبارهای نظافت افزوده می‌شود.
به جهت لوازم و تجهیزات مصرفی مثل میز و نیمکت‌های مستعمل، نجاری و قطعات یدکی لازم است مساحت موردنظر با توجه به ظرفیت هر مدرسه در حدود 2 متر مربع برای هر کلاس پیشنهاد شود و فضای موتورخانه با توجه تأسیسات و عوامل اقلیمی میزان فضای مورد نیاز متفاوت خواهد بود.
* فضای ارتباطی افقی راهرو باید حدود 30 متر باشد
فضای اداری در یک مدرسه به عنوان مرکز کنترل، نظارت مدرسه و نقطه ارتباط والدین با دانش‌آموزان و معلمان به شمار می‌آید و در این فضا مدارک مدرسه نگهداری، بودجه‌ها محاسبه شده و کتاب‌ها و وسایل نگهداری می‌شوند و این فضاها شامل دفتر مدیر مدرسه، اتاق‌های معلمان، معاونان و اتاق اداری و اتاق کنفرانس است.
فضای ارتباطی افقی از نظر ایمنی طول راهرو یا حداکثر فاصله هر کلاس تا خروجی ساختمان یا راه‌پله در حدود 30 متر است.
حداقل عرض راهرو در حالتی که فقط یک طرف آن کلاس باشد 5/2 متر است و در حالتی که دو طرف آن کلاس باشد این اندازه به 30/3 تا چهار متر می‌رسد و حداقل عرض راهرو در فضای اداری دو متر و حداقل ارتفاع راهرو 6/2 متر است.
* فضای ارتباطی عمومی
در صورتی که فضاها در طبقات طراحی شده باشند حداکثر 8 کلاس می‌توانند از یک راه‌پله استفاده کنند.
حیاط مدرسه نخستین محل برخورد کودک با مدرسه است که اگر حیاط مدرسه مناسب با ضوابط اصول فنی محوطه بازسازی شده باشد؛ باید وسایل تفریحی و ورزشی مناسبی در آن تعبیه شده تا دلنشین و زیبا دیده شود تا از این طریق به رفع خستگی کودک به ویژه در زنگ تفریح بینجامد و تخلیه انرژی دانش‌آموزان و تجدید قوا ذهنی و بدن آنها را برای حضور در کلاس بعدی آماده سازد تا در نتیجه بازدهی آنان افزایش یابد.
این فضاها شامل محل تجمع و صف، فضای سبز، زمین‌های ورزشی، پارکینگ وسایل نقلیه و راه‌های ارتباطی است.
*مناسب‌ترین تراکم در کلاس‌های درس دبستانی 24 نفر است
مناسب‌ترین تعداد در هر کلاس درس از 22 تا 24 نفر در کلاس‌های دبستانی و در نهایت تعداد 28 تا 30 نفر است و این تعداد در کلاس‌های راهنمایی به 23 تا 25 نفر و در نهایت 28 تا 30 نفر در هر کلاس درس است.
تنظیم شرایط محیط آموزشی مناسب با ترکیب درست نور، صدا و تهویه و دما به دست می‌آید که این شرایط جزء مهمترین اصول و لازمه آموزش و پرورش صحیح است چون تا زمانی که شرایط محیطی لازم در هر فضای آموزشی برقرار نشود، آموزش و پرورش درست در آن فضا نمی‌تواند شکل گیرد و بهتر است فضای آموزشی از طریق پنجره‌ها دارای دید مناسب به خارج و فضای بیرون باشند تا بهداشت روانی کودک تأمین شود و به جهت تأمین نور کافی در فضای آموزشی، علاوه بر نور طبیعی استفاده از نور مصنوعی نیز الزامی است.
میزان روشنایی مناسب برای محیط های آموزشی بین «300 تا 500 » لوکس است که از طریق نورپردازی می‌توان در فضا تنوع ایجاد کرد و یا در جهت تأکید در فضا از نور بهره جست.
شنیدن درست از مهمترین اصول آموزش است چون دانش‌آموز بر اثر سر و صدا نمی‌تواند به خوبی تمرکز کند؛ در کلاس درس تراز «50 دی‌سی‌بل» صدای زمینه عادی است ولی اگر سر و صدا به حد «60 دی‌سی‌بل» یا بیشتر برسد، باعث حواس‌پرتی دانش‌آموز می‌شود.
موقعیت مکانی مدارس و همجواری نادرست آنها با مناطق پر سر و صدا موجب کاهش بازدهی آموزشی در کلاس درس می‌شود بنابراین در مکان‌یابی مدارس باید تدابیر لازم به منظور کنترل سر و صداهای داخلی از طریق گروه‌بندی فضاهای مدرسه و پرهیز از همجواری فضاهای نیازمند آرامش با زمین بازی شود.
