الماس از پیدایش در زمین تا تولید صنعتی
الماس نام خود را از خاصیت سختی بالای آن و از کلمه یونانی (adamas) به معنی غیر قابل تسخیر (unconquerable) گرفته است هیچ چیز از نظر سختی نمی تواند با الماس رقابت کند سختی الماس (با درجه سختی۱۰) ۱۴۰ بار بیشتر از کرندم با درجه سختی ۹ وگوهر های مربوط به این خانواده یعنی یاقوت قرمز(ruby) و یاقوت کبود(sapphire) می باشد با وجود اینکه سختی الماس در جهت های مختلف کریستالی متفاوت است یک الماس را فقط می توان با یک الماس دیگر یا پودر الماس برش داد.
درخشش(Luster) بی مانند و قوی الماس راهی است برای شناسایی الماس بوسیله یک چشم با تجربه با کانیهای جانشین آن (imitation)،که امروزه این کانیها به وفور در بازار دیده می شوند. الماس معمولا" به واکنشهای شیمیایی غیر حساس است اما نقطه قابل ذکر در مورداین کانی این است که حرارت بالا می تواند باعث سیاه شدن سطوح الماس شود بنابراین در طی حرارت دادن وهویه کردن الماس (در عملیات نصب الماس بر روی فلزات گرانبها) باید دقت خاصی مبذول داشت.
در مقیاس موهو الماس سخت ترین و گرافیک نرم ترین است.حال آنکه اتمهای تشکیل دهنده هر دو کربن است.این تفاوت ناشی از آن است که در الماس اتمهای کربن در یک شبکه سه بعدی به یکدیگر متصل هستند در حالی که در گرافیک ورقه هایی هستند که با پیوند های سست به یکدیگر متصل اند.
برای به دست آوردن تنها ۵ گرم الماس می باید به میزان ۱۰۰۰ کیلو گرم استخراج معدن داشته باشیدکه تنها ۲۰ ذرصد آن کیفیت لازم جواهری را دارد و مابقی در صنعت مورد استفاده قرار می گیرد(که این نوع الماس به عنوان خرده الماس تراش دار یا نوعی الماس کدر (ریزتر) شناخته شده می باشد)
در ۵۰ سال اخیر انواع مختلف الماس با ویژگی ها و رنگهای مختلف شناخته شده اند بطور مثال الماس های تیپ IIa, IIb, Ib, Ia داریم که از نظر تجاری تفاوت زیادی ندارند ولی از نظر طریقه بر ش دادن شناخت این تیپ ها اهمیت فراوان دارد.
خصوصیات نوری ، سختی بالا و کمیابی ، الماس را پادشاه گوهرها نموده است برش های زیر در الماس از شهرت جهانی برخوردارند:
▪ معروفترین برش به نام برلیانت (Brilliant)
▪ برش مارکیز(Marquise)
▪ برش باگت ومعروفترین برش آن برش زمردی (Emerald)
▪ برش اشک (Pear)
▪ برش قلب (Heart Shape)
▪ برش تخم مرغی شکل (Oval)
● مشخصات کلی الماس (Diamond):
▪ فرمول شیمیایی :C کربن ناب
▪ گروه کانی شناسی (شیمیایی): عناصر
▪ رنگ: بیرنگ،زرد،قهوهای،آبی،سبز، قرمزرنگ،سیاه،نارنجی
▪ جلا: شیشه ای
▪ سیستم تبلور: کوبیک
▪ رخ: چهار جهت کامل
▪ شکستگی: صدفی
▪ سختی: ۱۰
▪ رنگ خاکه: ندارد
▪ وزن مخصوص: ۵/۳
▪ ضریب شکست:۴۱۹/۲-۴۱۷/۲
▪ شفافیت: شفاف تا کدر
▪ کانیهای همراه: کانیهای فرامافیک به ویژه اولیوین
▪ نامهای دیگر این کانی : Boart (خرده های الماس) و Booart و Carbonado (الماس کدر)
▪ کانیهای پاراژنز: اکلوژیت،پریدوتیت،گرانولیت ،گارنت،پیروکسن،فلوگوپیت
▪ نامهای دیگر این کانی : Boart (خرده های الماس) و Booart و Carbonado (الماس کدر)
▪ کانیهای پاراژنز: اکلوژیت،پریدوتیت،گرانولیت ،گارنت،پیروکسن،فلوگوپیتشر ایط تشکیل: زمانی که گرافیت( پلیمورف) در شرایط دما و فشار فوق العاده زیاد است سیستم تبلور آن کوبیک و با سختی بسیار بالا.دمای ذوب ۳۸۲۰ درجه کلوین به دلیل اتصال با تمام ظرفیت پیوندی عنصر کربن با سایر کربنها می باشد.
● چگونگی تعین قدمت الماس:
قدمت الماس ها حداقل به ۹۹۰ میلیون سال باز می گردد.بسیاری از آنها متعلق به ۲/۳ میلیارد سال پیش اند.ایا با سن سنجی کربن می توان تعیین سن کرد.این گونه نیست چرا که تنها می توان سن کربن هایی را که قدمت چندانی ندارند تعیین کرد. نشان دار کردن از روشهایی هست که برای تعیین سن میان بارها در الماس ها مورد استفاده قرار می گیرد(برای مثال اورانیم-سرب)میان بارهای مورد استفاده در سن سنجی در حدود ۱۰۰ قطر دارند.
● محل پیدایش:
الماس برای نخستین بار در گالکوندا در هندوستان استخراج شد و شماری اندک از برنئو به دست می آمد. از زمان باستان تا سده هفدهم همین دو سرچشمه شده بود تا این که در این قرن در حفاری برای طلا در برزیل مورد دیگری یافت شد. در آن زمان الماس به عنوان سنگی گرانبها مورد نظر بود و از دید خواست مردم در رده سوم پس از یاقوت سرخ و زمرد قرار داشت. تراش دادن الماس به طوری که از دید صنعتی و بازرگانی مناسب باشد در سده های ۱۴و۱۵ توسعه یافت در قرن ۱۶، Jean Baptiste Jowernier از سفر حماسی خود به خاورزمین شماری الماس به فرانسه آورد. البته مانند تمام سنگهای گرانبها ، الماس نیز به مردم ثروتمند تعلق داشت ، تا زمانیکه نیمه دوم سده نوزدهم فرا رسید و سرچشمه ها و میدانهای غنی در آفریقای جنوبی کشف شدند و الماس به درون توده های میانی نیز راه پیدا کرد. دگرگونی های صنعتی رونقی فراوان به آن بخشید و برای نخستین بار الماس در گستره ای از جامعه وارد گشت.دو مکان عمده که امروزه از آنها بهره برداری می شود به تازگی کشف شده اند. با این که در سده ۱۹ ، استرالیا سرچشمه ای شناخته شده بود. اما تا سال ۱۹۷۰ از تمام استعدادهای این مکان استفاده نمی شد. تا اینکه در این سال در زمینه طرحها و ماشین آلات سرمایه گذاری کافی انجام شد. معادن الماس شوروی پیشین در زمره بزرگترین تأمین کننده سنگهای قیمتی در سراسر جهان اند که شماری از سنگهای ارزشمند با کیفیت را به بازار می فرستند.
الماسها به طور معمول در دو منطقه پیدا می شوند:
کهن ترین و رایجترین مکان در میان ریگ های ته نشین شده بستر رودخانه های کهن است. در این حالت ، الماس ها از فرسایش سنگ ها و تخته سنگهای مادر به وجود آمده اند. تا پیش از کشف سرچشمه های جدیدتر در آفریقا تمامی الماسها از همین مکانها به دست می آمده اند. در مناطق کیمبرلیتی الماسها درون دودکشهای آتشفشانی خاموش یافت میشود. این اولین باری بود که سنگهای قیمتی از میان سنگهای مادر برداشت می شدند. اکنون چنین استخراجهایی از رگه هایی در سیبری ، استرالیا و بوتسوانا انجام می شود
● تشکیل الماس:
کانی های گرانبها با خاستگاه آذرین ساختمانی بلورین دارند و پیدایش آنها در شرایطی آرام و پایدار و غلظتی متناسب و زمانی بسیار دراز انجام می شود. محلول های سازنده اغلب در حالت اشباع نیستند یا دما و فشار آنها را از شرایط اشباع دور می سازد و تغییر شرایط یا در اصل انجام نمی شود ویا به طور کلی تغییر اندک می یابد. در مجموع افت دما نه تنها در پیدایش کانی موثر نیست، بلکه ممکن است حتی بر مرغوبیت آن نیز زیان وارد آورد. آن چه یک بلور بیش از هرچیز بدان نیازدارد، به دست آوردن دمای مناسب و شرایط پایدار در طول ساخت است به گونه ای که کاتیون ها و آنیون ها کم ترین نیروی ربایش- رانش را با یکدیگر داشته باشند.
ماگمای بازیک و اولترابازیک نمونه ای از خاستگاه ماگمایی است که مناسب برای تشکیل الماس می باشد. معمولا شرایط فشار و درجه حرارت موجود همراه با این سنگ ها در حد گوشته بالایی است.یکی از کانی های قیمتی منحصر به این شرایط، الماس است. کربن در پوسته زمین به صورت آزاد به شکل ذغال یا گرافیت است و در ترکیب به صورت سنگ های کربناته و co۲ یافت می شود که در شرایطی خاص به شکل الماس متبلور می گردد. شرایط خاص برای الماس، فشار خیلی بالا می باشد. به همین دلیل الماس منحصر به سنگهایی است که شرایط پیدایش آنها توسط آتشفشان هایی کنترل می شود که تنوره آنها تا گوشته ادامه می یابد، مانند کیمبرلیت ها. فزون بر کیمبرلیت ها، اکلوژیت ها نیز اگر دارای کربن باشند و هنگام تشکیل آنها فشار لیتواستاتیک معادل ۱۰۰ کیلوبار باشد، تشکیل الماس را می دهند (معمولا هنگام تشکیل اکلوژیت، فشار درحد فشار گفته شده است و از طرفی درجه حرارتی کم تر از ژرفای ۱۰۰ کیلومتر دارند که مناسب برای پیدایش و پایداری الماس می باشد). فزون بر الماس،کانی های گرانبهای دیگری نیز مانند برخی از گروناها، یاقوت کبود، یاقوت، اسپینل و الیوین وابسته به سنگهای بازیک و اولترابازیک هستند.
الماس ها از کربن تشکیل می شوند- کربن کاملا سازمان یافته.زمین شناسان تشکیل الماس ها درون کره زمین را از یک تا سه میلیارد سال قبل تخمین می زنند.به بیان ساده مراحل پیدایش و تشکیل الماس این گونه است:
▪ دی اکسید کربن را در ۱۸۰ کیلومتری عمق زمین دفن کنید.
▪ آن را تا بیش از ۱۲۰۰ درجه حرارت دهید.
▪ آن را زیر فشار بیش از ۵۰۰۰۰ کیلوگرم نیرو بر سانتی متر مربع قرار دهید.
▪ به سرعت آن را به سطح زمین بیاورید تا به سرعت سرد شود.
الماس بیشتر در کیمبرلیت یافت می شود کیمبرلیت به سنگهای آذرین فرامافیک غنی از پتاسیم اطلاق می شود اکثر کیمبرلیت ها متعلق به دوره کرتاسه می باشند کیمبرلیتهای مهم در قاره افریقا (به خصوص کشور افریقایی جنوبی ) ، روسیه و آمریکا و هندوستان واقع شده است. تمام کیمبرلیت ها حاوی الماس نیستند عمق و ترکیب شیمیایی مهمترین عوامل در تبلور الماس هستند الماس به صورت پراکنده در زمینه سنگهای کیمبرلیتی یافت می شود عیار الماس در این سنگها بین ۱/۰ تا ۶/۰ گرم در تن است.
بر طبق یافته های جدید الماس می تواند در لامپورئیت ها نیز وجود داشته باشد بطور مثال الماس های یافت شده در معادن لامپورئیت استرالیا از این نمونه هستند دانستن این مطلب از این سو مهم است ، که سنگهای لامپورئیتی در کشورمان ایران نیز وجود دارد بنابراین پژوهش در مورد امکان وجود الماس در ایران بهشت زمین شناسی دنیا، امری ضروری به نظر می رسد.
مطالعه ادخال های سیال (inclusion) در الماس منطقه ای از آفریقا نشان داده است که دمای تبلور الماس حدود ۱۱۰۰ و فشار ۵۰ کیلو بار است.الماسها در عمقی بین ۱۰۰-۲۰۰ کیلومتر زیر سطح زمین تشکیل می شوند.در این اعماق درجه حرارت در حدود ۹۰۰-۱۳۰۰ درجه سانتی گراد و فشار بین ۴۵- ۶۰ کیلو بار است.
▪ ۵۰ کیلوبار=۱۵۰ کیلومتر=۹۰ مایل زیر سطح زمین
▪ ۶۰ کیلو بار=۲۰۰ کیلومتر=۱۲۰ مایل زیر سطح زمین
الماس ها طی فرایند های آتشفشانی به سطح زمین آورده می شوند.مجرای آتشفشانی تحت عنوان مجرای کیمبرلیت یا الماس شناخته شده است.این جواهر سنگها به صورت میان بار در صخره های آتشفشانی به نام کیمبرلیت یافت می شوند.توجه داشته باشید ماگماهای کیمبرلیتی ازمعمولا از الماسهایی که با خود به سطح زمین می آورند اغلب جوانتر اند(ماگمای کیمبرلیت به عنوان یک کمربند حامل عمل می کند).سرعت فوران گدازه های کیمبرلیت حاوی الماس ۱۰-۳۰ کیلومتر در ساعت است. (اگلر ۱۹۸۹) اما در اواخر این فرایند میزان سرعت ممکن است به چندین کیلومتر در ساعت برسد.
کانسارهای جواهر سنگی آبرفتی، با آمدن سنگها به سطح زمین ممکن است جواهر سنگها بر اثر هوازدگی نمودار شوند. جواهر سنگها کانی هایی هستند که غالبا در برابر هوازدگی شیمیایی مقاوم اند. آنها عموما در بستر رودخانه ها و ماسه های ساحلی متمرکز می شوند که به نام کانسارهای آبرفتی شناخته شده اند.
● الماس مصنوعی:
الماسهای مصنوعی از نظر شکل ظاهری شبیه به الماس هستند. بین الماس مصنوعی ( الماس دست ساز بشر که در آن اتم های کربن بر اساس ساختار خاص الماس طبیعی آرایش یافته اند) و الماس بدلی تفاوت وجود دارد.
متداولترین انواع گوهرهای بدلی:
▪ YAG گارنت آلومینیم یوتیرم
▪ GGG گارنت گالیم گادولیم
▪ CZ زیرکون مکعبی
الماس بدلی موسیانیت (کربید سیلیسیم یا کربوراندم) در سال ۱۹۹۸ وارد بازار جواهرات شد، این الماس بدست کمپانی C۳ و Cree Research ساخته شد. طی چند سال اخیر این نوع پایه استاندارد الماسهای بدلی شده است.
الماسهای مصنوعی غالبا زرد رنگ اند به ندرت به عنوان جواهرآلات مورد استفاده قرار می گیرند و بیشتر برای اهداف صنعتی به کار برده می شوند.یک الماس ۵ میلیمتری(۰/۵ قیراط) حدود یک هفته طول می کشد تا بزرگ شود. برای ساخت الماسهای مصنوعی دما و فشار بالا ، نوعی دستگاه خاص مورد نیاز است.گاهی اوقات الماسهای مصنوعی بوسیله میان بارهای گدازآور از الماسهای طبیعی قابل تشخیص هستند.
● روشهای ساخت الماس مصنوعی:
دو روش برای ساخت الماس در آزمایشگاه وجود دارد اولین روش مصنوعی روش "فشار بالا، حرارت بالا" (HPHT) نامیده می شود.این روش بیشترین شباهت را با نحوه تشکیل الماس درون کره زمین دارد و در آن گرافیت تحت فشار و گرمای شدید قرار می گیرد .سندان های کوچک در ماشین HPHT در حالی که الکتریسیته شدید از گرافیت عبور می کند، بر روی آن فشار می آورد، و تنها پس از چند روز یک الماس با کیفیت جواهر به وجود می آورد.البته این الماس ها به اندازه الماس های طبیعی خالص نیستند، زیرا یک محلول فلزی با گرافیت مخلوط می شوند.
روش دیگر تولید الماس- رسوب بخار شیمیایی نامیده می شود-بر مبنای فشار شدید عمل می کند، اما الماس هایی بی نقص تر از طبیعت می تواند تولید کند.یک قطعه الماس در وان یک محفظه کاهش فشار قرار داده می شوند، سپس گاز طبیعی با تابش مایکروو یو به درون این محفظه فرستاده می شود. هنگامی گاز تا تقریبا ۲۰۰۰ درجه حرارت داده می شود، اتم های کربن روی الماس درون محفظه "می بارند" و به آن می چسبند، و غلاف کاملی شبانه دور الماس رشد می کند.این الماس های مصنوعی بیش از هر چیز در صنایع تولید رایانه ها استفاده می شود.در درجه حرارت هایی که در آن تراشه های سیلیکونی ذوب می شوند، غلاف های الماس مصنوعی مثل سنگ سخت باقی می مانند.
● کاربرد الماس در صنعت:
در صنعت قطعات الماس برای بریدن شیشه بکار می رود. پودر دانه ریز الماس برای تراش و صیقلی الماس های بزرگ و جواهرسازی بکار می رود. برای بریدن سنگها و قطعات سخت از تیغه هایی که از الماس است استفاده می شود. در روی مته حفاری از آن استفاده می شود.الماس به صورت جواهرات و سنگهای قیمتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. الماس مهمترین سنگ قیمتی است و ارزش آن به سختی و به تراش آن (برلیان) که به ضریب شکست آن وبه انعکاس نور از سطوح آن بستگی دارد. بطور کلی با ارزش ترین نمونه ها آنهایی است که فاقد ترک یا شکستگی است و بی رنگ و یا سفید متمایل به آبی هستند. رنگ زردی که الماس از خود نشان می دهد از ارزش آن می کاهد.
● ارزش گذاری بر روی الماس:
چهار ویژگی که بر ارزش یک الماس تاثیر می گذارد عبارت است از:رنگ، وضوح،برش و وزن آن به قیراط است.همواره مقدار رنگ زرد را در الماس مد نظر داشته باشید(چرا که این رنگ از ارزش آن می کاهد). سفید مایل به آبی>سفید>نقره ای>زرد
جواهر سنگهای پررنگ که دارای رنگ بسیار قوی اند ارزش و جذابیت مخصوص به خود را دارند.الماسهای رنگی زرد،سبز یا قهوه ای اند یا هاله هایی از رنگ صورتی دارند.الماس های صورتی رنگ بزرگ غالبا نادر اند و در حال حاضر قیمت آنها بسیار بالاست.الماسهای آبی رنگ طبیعی از برن تشکیل شده اندکه این امردر رسانش الماسها تغییر گذار است.در حالی که در ساختمان الماسهای زرنیتروژن وجود دارد.
ترک خوردگی،شکستگی،خراش وشکاف از وضوح الماسها می کاهد. الماسهای فاقد ترک الماسهایی اند که با بزرگنمایی x۱۰فاقد هر گونه میان بار قابل مشاهده و یا ترک خارجی هستند.درجه وضوح را با بزرگنمایی x۱۰ می سنجند.چنانچه اندازه بزرگنمایی مطلوب باشد میان بار ها در هر نوع الماسی دیدده می شوند.
پیکه یک وازه تجاری قدیمی است که توسط استاندارد بین المللی GIA-DEVELOPED ازIF به I۳تغییر کرده است.اولین پیکه میان بار هایی هستند که با بزرگنمایی x۱۰ قابل مشاهده اند. دومین پیکه شامل میان بار هایی هستند که می توان آنها را با چشم غیر مسلح دید.سومین پیکه میان بارهای بسیار بزرگ اند که درخشندگی آنها کاهش یافته است.سطوح برشی جواهر سنگها به گونه ای قرار گرفته اند که به درخشندگی الماسها می افزاید.برش برلیانی (برش تالکوسکی نوعی برش.معمول در الماسهاست.
ارزش یک الماس بر اساس حروف الفبا از D (سفید) تا Y (زرد) رتبه بندی می شود. الماس های Z ، الماس های ”فانتزی” یا الماس های ”پررنگ” هستند. برش الماس به صورتی ست که بیشترین شکست نور سنگ را به دست دهد، بطوریکه برش درخشان ترجیح داده می شود. وضوح الماس به تعداد و اندازه ترک ها و تداخل های سایر کانیها (مانند کوارتز) بستگی دارد. وضوح از FI (بدون ترک) ، IF (بدون ترک در بزرگ نمایی ۱۰) ، سری های رتبه بندی V (ترک های بسیار ریز در بزرگ نمایی ۱۰) ، سری های رتبه بندی S (ترک های ریز در بزرگ نمایی ۱۰) ، تا I۳,I۲,I۱ (دارای تداخل های قابل روئیت با چشم غیر مسلح) رتبه بندی می شود. وزن قیراطی الماس نیز از فاکتورهای مرتبط با وزن الماس مؤثر در ارزش گذاری آن است. (هر قیراط حدود ۲/۰ گرم و ۰۰۷/۰ اونس است). بزرگترین و باارزش ترین الماس ها شامل الماس کولینان (Cullinan) یا ستاره آفریقا به وزن ۲۰/۳۵۰ قیراط، الماس اگزسیور (Exezisior) ، الماس منگول بزرگ (Great mo.gul) که یک الماس هندی ست و گفته می شود ۰/۷۸۷ قیراط وزن داشته ، اما محل آن ناشناخته است، دریای نور ، کوه نور، الماس هپ (Hope diamond) که به نام خریدار آن ، هنری توماس هپ است، می باشند.
● پرتو افکنی:
پرتو افکنی به منظور تغییر رنگ الماس صورت می گیرد و متداولترین نوع رنگی که ایجاد می کند سبز است.اما الماسهایی که در معرض رادیم قرار می گیرندهمچنان رادیو اکتیو باقی می مانند.هرچند ا این مشکل امروزه حل شده است.سنگهایی مانند کیمبرلیت، سنگهای آتشفشانی فورانی هستند که از اعماق پایین جبه به بالا آمده و همراه خود الماس می آورند. عنصر سازنده الماس کربن است. شکل پایدار کربن در سطح زمین گرافیک است. برای آنکه گرافیک به الماس تبدیل شود به دما و فشار بالا نیاز است. لذا تقریبا تمامی الماسها در حدود ۱۰۰ مایل پایین تر از اعماق زمین ایجاد می شوند. تاریخ تشکیل این سنگها مربوط به چند میلیارد سال قبل است. ندرتا الماسها در دما و فشار بسیار بالای سنگهای متامورفیکی ایجاد می شوند.
