-
مفاهيم دعاهاي ماه رمضان
مقدمه
ادعيه اسلامي, دريايي از معارف بلند است كه از زبان معصومين(ع) در اين قالب بيان شده است.
براي كساني كه در پي ارتقاي سطح خواسته‌هاي خويش از پيشگاه خداي متعالند, مناسب است كه در مضمون دعاها دقت بيشتري كنند. براي مبلّغان عزيز نيز شايسته است كه يكي از محورهاي تبليغي خويش را در زمينه معارف ديني و مسائل تربيتي و سازنده, مضامين ادعيه و شرح و تبيين آنها قرار دهند, چه به صورت انتخاب يك يا چند دعا و شرح و توضيح فقراتِ آن و چه به صورت تحليل موضوعيِ مفاهيم دعاها.در اين مختصر, مجال دسته‌بندي همه محتويات ادعيه نيست. به عنوان نمونه به چند محور و مبحث اشاره مي‌شود:
1ـ آمرزش خواهي
ماه رمضان طبق روايات بسيار و ادعيه, ماه آمرزش و مغفرت الهي است.
به تناسب همين معنا بخش عمده‌اي از خواسته‌هاي ما در دعاها, طلب آمرزش از درگاه خداوند است و اين كه از گناهان درگذرد و مبادا اين ماه سپري شود و هم‌چنان بار گناهانِ نابخشوده برگردن ما سنگيني كند.
از دعاهاي هر شب اين است:
«اَعوذُ بجلال وجهك الكريم اَن ينقضي عنّي شهر رمضان...»
اين مضمون در بسياري از دعاها و مناجات‌هاي اين ماه ديده مي‌شود و راستي هم بدون آن, انسان از بركات اين ماه محروم مي‌ماند.
2ـ حج و زيارت خانه خدا
انجام حج و اعمال مناسك آن و تعظيم شعائر, زمينه‌اي براي شمول مغفرتِ الهي است. در دعاهاي متعدد اين ماه, توفيق زيارت خانه خدا و حرم پيامبر خواسته شده است و چون شب‌هاي قدر طبق خواسته‌ها و عمل‌هاي ما و مشيّت الهي, شب‌هاي تعيين سرنوشت و مقدّرات است, با اصرار از خدا خواسته شده كه در مقدّرات حتمي اين ماه, ناممان را جزء زائران بيت‌الله الحرام ثبت كند.
در دعاي هر شب است:
«... و أنْ تَجْعَلَ لي في عامي هذا إلي بَيْتِكَ الحرامِ سَبيلاً حِجَّةً مَبرورةً ...».
در دعاي هر شب است (پس از دعاي افتتاح):
«... أن تَكْتُبَني مِن حُجّاج بَيتكَ الحرامِ المَبرورُ حَجُّهم ...».
در اعمال شب نوزدهم است:
«اَللّهمَ اجْعَل فيما تَقْضي و تقدّرُ مِن الأمرِ المَحْتومِ ...».
و موارد متعدد ديگر از جمله دعاي پس از افتتاح.
3ـ شهادت طلبي
از ارزش‌هاي مهم مكتبي, شهادت طلبي و آرزوي كشته شدن در راه خداست. اميرالمؤمنين(ع) هم سال‌ها در انتظار فوز شهادت بود. شهادت طلبي مرحله والاي وارستگي از تعلّقات دنيوي و دل بستگي به آخرت است.
در اعمال مشتركه ماه رمضان از جمله در دعايي اين خواسته مطرح است:
«أسئَلَك أن تَجْعَلَ وَفاتي قَتلاً في سبيلك تَحتَ رايةِ نبيّك مَعَ اوليائِك ...».
از جمله در دعاي دوازدهم از اعمال شب‌هاي ماه رمضان بعد از دعاي افتتاح مي‌خوانيم:
«وَقَتْلاً في سَبيلِكَ فَوِفِّق لَنا».
4ـ نجات از دوزخ و ورود به بهشت
در آخرت, سرانجامِ همه انسان‌ها روشن مي‌شود. برنده كسي است كه با اعمالش, يا با برخورداري از غفران الهي از عذاب نجات يابد و بهشتي شود.
درخواست نجات از جهنّم و برائت از آتش و همچنين ورود به بهشت و برخورداري از انواع نعمت‌هاي الهي, از خواسته‌هاي ديگر مطرح در دعاهاي اين ماه است. از جمله در دعاي پس از افتتاح مي‌خوانيم:
«و من ثمار مِنَ النّارِ فاكتُبْ لَنا وَ في جَهنَّم فلا تَغُلَّنا...».
در دعاي پس از ابوحمزه ثمالي هم (يا عُدَّتي في شِدَّتي...) اين مضامين مطرح است.
5ـ نعمت‌هاي دنيوي
اسلام, هم دنياي انسان را تأمين مي‌كند و هم سعادت اخروي او را. در دعاهاي اين ماه, هم خواسته‌هاي معنوي و نيازهاي اخروي مطرح است و هم خواسته‌هاي دنيوي و مادّي. و اين جامعيّت اسلام را مي‌رساند.
در دعاي هر روز ماه «اللّهم اَدْخِل علي أهلِ القبور...» از جمله خواسته‌هاي ما بي‌نيازي فقيران, سيري گرسنگان, پوشش بي‌جامگان, اداي قرض بدهكاران, گشايش براي گرفتاران, بازگشت غريبان, آزادي اسيران, اصلاح امور و شفاي بيماري‌ها مطرح است.
در دعاي شب بيست و سوم نيز, در كنار حج و زيارت, طول عمر و وسعت رزق خواسته شده است:
«وَاجْعَل فيما تقضي و تُقّدر اَن تُطيلَ عُمري, تُوسِّعَ عليَّ في رِزقي».
طول عمر در طاعت الهي و وسعت رزق از راه حلال, از بهترين خواسته‌هاي بندگان است.
6ـ اوصاف خدا و درس توحيد
اين محور نه به عنوان يك خواسته, بلكه به صورت توجّه دادن به اوصاف خداوند, در بيشتر دعاهاي اين ماه مطرح است. و درس توحيد را از ادعيه منقوله مي‌توان آموخت.
دعاي جوشن كبير, سراسر نام‌هاي پروردگار و اوصاف اوست. دعاي افتتاح, دعاي ابوحمزه ثمالي, دعاي سحرهاي ماه رمضان «اللهُ إنّي اَسْئَلُكَ مِنْ بَهائِكَ...», «الهي لا تُؤدِّبنْي بِعُقُوبَتِك...», دعاي ششم از اعمال هر شب و روز ماه «يا ذَا الّذي كانَ قبلَ كُلِّ شيء...», دعاي هر روز و بعد از هر نماز «يا عليّ يا عظيم...» و ده‌ها دعاي ديگر, همه مبيّن اوصاف خداست و اين كه او را چگونه بايد بشناسيم همچنين تسبيحات صدگانه پروردگار (دعايي با ده بخش كه هر كدام حاوي ده‌بار «سبحانَ» است) از جمله ادعيه‌اي است كه صفات خدا را مي‌شناساند.
7ـ اهل بيت عصمت(ع)
محور ديگري كه در دعاها مطرح است توجه دادن به مقام, فضيلت, جايگاه و نقش ائمه و عترت پيامبر(ص) است. يادكرد پيوسته و همه روزه آنان,نوعي تجديد عهد با «ولايت» و پيوند با «اهل بيت» است.
در دعاي افتتاح يكايك معصومين ياد مي‌شوند. و نيز در عمل سوم از اعمال روزه‌هاي ماه رمضان, يك به يك با القاب و مشخّصات و ويژگي‌هاي ائمه اطهار نام برده شده است. اين بخش از ادعيه نيز, تقويت كننده مباني اعتقادي امامت و ولايت را تحكيم مي‌كند و پيوند روحي با آنان را استوارتر مي‌سازد.
8ـ نزول قرآن
ماه رمضان, ماه نزول قرآن است. به ويژه شب قدر كه به تصريح سوره قدر در اين شب, قرآن نازل شده است. در دعاها نيز به اين مضمون اشاره شده تا بندگان الهي به فضيلت ماه و وظايف عبادي در تلاوت كلام خدا بيشتر توجه كنند.
در دعاي «يا علي يا عظيم» آمده است:
«الّذي أنزلتَ فيهِ القرآن ...».
در دعاي هر روز آمده است:
«اللّهم هذا شهرُ رمضان الّذي أنزلتَ فيه القرآن...».
در چندين دعاي شب اول رمضان, در دعاي قرآن بر سر گرفتن در شب‌هاي قدر «اَسْئَلُكَ بِكِتابِكَ المُنْزَل فيه» و موارد ديگر به اين حقيقت اشاره شده است. باشد كه مؤمنان, با قرآن بيشتر مأنوس باشند و از فيض تلاوت و تدبّر بهره‌مند شوند.
مضامين دعاي افتتاح
از آن جا كه بيش از دعاهاي ديگر,خواندن دعاي افتتاح در اين ماه متداول است, مناسب است كه محتواي اين دعا براي مردم تشريح شود. با يك نگاه اجمالي مي‌بينيم كه سرفصل‌هاي مهم و مضامين عمده اين دعا اين‌هاست:
1. صفات متعالي خداوند, درس توحيد و معارف اعتقادي؛
2. بيان نعمت‌ها و بزرگواري‌ها و كرامت‌هاي الهي در حق انسان و خطاپوشي او (عبوديّت)؛
3. صلوات بر چهارده معصوم (پيوند ولايي با اهل بيت)؛
4. دعا براي ظهور امام زمان و تشكيل دولت كريمه (بينش سياسي شيعه)؛
5. جايگاه و نقش رهبري و ولايت در جامعه «اللهم به شَعْثَنا ... تا «اله الحق آمين».
6. شكوه به درگاه خدا و التجا براي فرج امام زمان(عج) (بحث انتظار و آينده)؛
مضامين دعاهاي روزانه
از جمله دعاهاي متداول كه همه جا درايام ماه رمضان و پس از نمازها چه به صورت فردي يا گروهي خواسته مي‌شود, دعاهايي است كه براي هر روز ازاين ماه نقل شده است. تشريح مفاهيم هر يك از اين دعاها در يك برنامه روزانه مي‌تواند سودمند باشد؛ هم موضوعاتي مفيد و اخلاقي است, هم كمك مي‌كند كه دعا خوانان, با توجه بيشتر بدانند كه از خداوند چه مي‌خواهند.
در اين جا به عناويني كلّي از خواسته‌هاي اين دعاها اشاره مي‌شود. شرح و بسط آن براي مردم روزه‌دار از بيان مبلّغان عزيز, سودمندتر است.
دعاي روز اول: نماز و روزه راستين و واقعي, بيداري از غفلت, بخشايش جرم.
دعاي روز دوم: خشم و رضاي خدا, قرائت قرآن و تدبّر در آن.
دعاي روز سوم: ذهن باز و حق‌جو, دوري از سفاهت و تزوير, برخورداري از نيكي‌ها.
دعاي روز چهارم: اقامه امر خدا, ياد خدا و ذكر, شكر نعمت‌ها, ستّار بودن خدا.
دعاي روز پنجم: استغفار و توبه, عبد صالح, اولياي الهي.
دعاي روز ششم: گناه, انتقام الهي از مجرمان, دوري از موجبات خشم خدا.
دعاي روز هفتم: امداد الهي براي عبادت, ياد مداوم خدا, توفيق الهي.
دعاي روز هشتم: يتيم نوازي, اطعام و رسيدگي به محرومان, سلام, هم‌نشيني با خوبان.
دعاي روز نهم: در كمين فرصت‌هاي كمياب, زندگي برهاني و عقلاني, تلاش در مسير رضايت الهي.
دعاي روز دهم: مفهوم توكّل, فوز و كاميابي, قرب به خدا در سايه بندگي.
دعاي روز يازدهم: روحيه احسان و نيكوكاري, پرهيز از گناه و توجه به زشتي آن, سرانجام گنه‌كاران جهنم است.
دعاي روز دوازدهم: پوشش و ستر الهي, قناعت و كفاف, عدالت و انصاف, ايمني از عواقب گناه.
دعاي روز سيزدهم: پاكي از گناه, صبر و مقاومت در برابر مشكلات, تقوا و هم‌نشيني با صالحان.
دعاي روز چهاردهم: گناه و توبه, ايمني از بلاهاي الهي, آفت‌شناسي, عزت در سايه بندگي.
دعاي روز پانزدهم: خشوع در طاعت, شرح صدر و ظرفيت داشتن, خدا تكيه‌گاه بندگان.
دعاي روز شانزدهم: هم‌نشيني با نيكان و بدان و تأثير مجالست, آسايش در خانه آخرت.
دعاي روز هفدهم: عمل صالح, خواسته‌ها و آرزوها, علم الهي به ضمير انسان و نيّات او.
دعاي روز هجدهم: سحرخيزي و بركات آن, نورانيت دل, در خدمتِ خدا بودن.
دعاي روز نوزدهم: مفهوم بركت, بركات اين ماه, انجام كار خير, ملاك كارها قبولي خداست.
دعاي روز بيستم: اعمال صالح درهاي بهشت است, گناه از دروازه جهنم است, تلاوت و انس با قرآن, آرامش در سايه ايمان.
دعاي روز بيست و يكم: كسب رضاي الهي, نجات از سلطه شيطان و نفس امّاره, در طلب بهشت بودن.
دعاي روز بيست و دوم: تفضّلات الهي, بركات اين ماه, كار براي رضاي خدا, بهشت پاداش خالصان.
دعاي روز بيست و سوم: توبه از گناهان, پاكي از رذايل اخلاقي, ريشه درونيِ تقوا.
دعاي روز بيست و چهارم: شناخت رضاي الهي, پرهيز از موجبات غضب الهي, طاعت و ترك گناه با توفيق خداست.
دعاي روز بيست و پنجم: نفس محبت در سازندگي, محبوب‌ها چه كساني‌اند؟ ولايت و برائت «تولاّ و تبرّا», الگوگيري از پيامبر.
دعاي روز بيست و ششم: تلاش‌هاي ثمربخش, تلاش براي آمرزش گناهان, ملاك در عمل قبولي آن است, عيب‌پوشي.
دعاي روز بيست و هفتم: مفهوم شب قدر و سرنوشت, نقش اراده انسان در خودسازي, مهمترين خواسته بخشايش گناهان است.
دعاي روز بيست و هشتم: عمل به مستحبات, رسيدن به خواسته‌ها, توسل, التماس به درگاه خدا.
دعاي روز بيست و نهم: برخورداري از رحمت واسعه الهي, توفيق خدا براي ترك گناه, تهمت و بهتان.
دعاي روز سي‌ام: قبولي اعمال, پايانِ خوبِ كارها, رضاي خدا و رسول, توسل و پيوند با آن پيامبر.
مضامين ياد شده در دعاهاي هر روز را مي‌توان به كمك روايات ديگر يا آيات قرآن و آميخته به حكايات و تمثيل‌ها بيان كرد تا خسته نشوند و در دل‌ها بيشتر اثر بگذارد.
در بحث دعا مي‌توان به مباحث زير هم پرداخت:
ـ نقش دعا و نيايش در زندگي؛
ـ پيوند با خدا و توبه از گناه؛
ـ شرايط استجابت دعا و موانع آن؛
ـ چه بخواهيم و چگونه بخواهيم (آداب دعا)؛
ـ توصيه ائمه به دعا و آنچه نقل شده است (ادعيه مأثوره)
