مناطق نمونه گردشگري زيستکره توران و رضا آباد
منطقه توران با يک ميليون و 400 هزار هکتار وسعت بزرگترين ذخيره‌گاه زيستکره کشور نام گرفته و گونه‌هاي نادر جانوري و گياهي را در خود جاي داده است.
توران را آفريقاي ايران لقب داده‌اند. اين منطقه بعد از سرنگتي آفريقا واقع در کشور تانزانيا دومين منطقۀ بيوسفر جهان به شمار مي‌رود که در فاصله 140 کيلومتري جنوب شرقي شاهرود و 28 کيلومتري جنوب شرقي شهر بيارجمند و در شمال مرکزي کوير ايران واقع است.
از نقاطي چون بيارجمند و خوارتوران از قرن دهم به بعد بارها به عنوان مناطقي بين استان‌هاي خراسان و قومس نام برده شده است. جاي ترديد نيست «خوار» در محلي بنا شده که زماني سکونتگاه بزرگي بوده است.
در شمال غربي «خوار» امروزي يعني درسمت بادگير، آثاري از شهر گذشته به چشم مي‌خورد که قسمت اعظم آن زير انبوهي از ماسه‌هاي روان فرو رفته است. مجموعه توران از سه قسمت پارک ملي، پناهگاه حيات وحش و منطقۀ حفاظت شده تشکيل شده که پارک ملي 8 درصد، پناهگاه حيات وحش 17درصد و منطقۀ حفاظت شده 75 درصد از کل مساحت منطقه را شامل مي‌شود.
اين منطقه در سال 1351 به عنوان منطقۀ حفاظت شده تحت مديريت سازمان محيط زيست در آمد و در سال 1355 قسمتي از آن به عنوان پناهگاه حيات وحش انتخاب شد. در همان سال مجموعه توران از طرف يونسکو عنوان ذخيره‌گاه زيستکره را نيز دريافت کرد. در سال 1381 قسمت‌هاي مرکزي اين مجموعه به پارک ملي ارتقا يافت.
روستاي رضاآباد تا مرکز شهرستان (شهر شاهرود) 250 کيلومتر و تا مرکز بخش بيارجمند 125 کيلومتر فاصله دارد. ارتفاع روستا از سطح درياي 890 متر است.
طايفۀ چوداري از طوايف ناشناخته کشور است که در قرون اخير از استان هرات افغانستان به منطقۀ توران شاهرود کوچ کرده و عده‌اي از آنها در شهرستان‌هاي سبزوار و فردوس به شيوۀ نيمه کوچندگي روزگار مي‌گذرانند. مرکز چوداري‌ها در استان سمنان، روستاي رضاآباد از توابع دهستان خوارتوران بخش بيارجمند شهرستان شاهرود است.
ظرفيت‌هاي مناطق ذکر شده سبب شد که در دو سفر رياست محترم جمهور به استان سمنان 2 منطقۀ نمونۀ گردشگري شامل زيستکره توران و منطقۀ رضاآباد و نيز 2 روستاي هدف گردشگري قلعه بالا و زمان‌آباد به عنوان مناطق نمونه گردشگري و روستاهاي هدف گردشگري انتخاب شوند.
سيماي طبيعي منطقه
بخش‌هاي وسيعي از مجموعۀ توران را اراضي دشتي، کويري و تپه‌هاي ماسه‌اي تشکيل داده است. چندين رشته کوه نسبتاً کم ارتفاع نيز به صورت پراکنده در منطقه واقع شده‌اند. بلندترين نقطۀ منطقه کوه قلعه بالا واقع در ارتفاعات تير کوه با ارتفاع 2 هزار و 411 متر است که در جنوب شرقي بيارجمند و در منتهي‌اليه شمال غربي توران واقع شده و پست‌ترين نقطه در اراضي کويري جنوب منطقه واقع شده که حدود 700 متر از سطح دريا ارتفاع دارد.
پوشش گياهي
در ذخيره‌گاه زيستکره توران، اشکال مختلفي از اراضي مناطق خشک به چشم مي‌خورد. در مجموعۀ توران، طيف وسيعي از گياهان از جمله گياهان يک ساله، بوته‌اي، درختچه‌اي و درختي را مي‌توان مشاهده کرد.
در جنوب غربي منطقه اراضي نمکي و در شرق و شمال‌شرقي تپه‌هاي ماسه‌اي ديده مي‌شود. اراضي گچي نيز به صورت پراکنده در منطقه وجود دارد که در هر کدام بر اساس شرايط خاص خود محل رويش گياهان خاصي است. در کال‌ها و نزديک چشمه‌ها مي‌توان انواع مختلفي از گياهان رطوبت‌پسند را يافت.
در ارتفاعات منطقه گونه‌هاي درختي از قبيل بنه، بادامشک، تنگرس و افدارا و در قسمت‌هاي دشتي گياهاني از قبيل قيچ، درمنه، کاروان‌کش، خارشتر، گون، گز و تاغ مشاهده مي‌شود.
حيات وحش
از نظر اهميت و ارزش حيات وحش، مجموعۀ توران منحصر به فردترين منطقه تحت حفاظت ايران به شمار مي ود، زيرا توران تنها منطقۀ ايران است که هر سه گونۀ بومي ايران يعني يوزپلنگ آسيايي، گورخر آسيايي و زاغ‌بور را مي‌توان در آن مشاهده کرد. تا کنون 41 گونه پستاندار، 167 گونه پرنده، 42 گونه خزنده و 2 گونه دوزيست در اين مجموعه شناسايي شده است.
جوامع انساني
تعداد روستاها و سکونتگاه‌هاي روستايي واقع در محدوده مجموعه توران 34 روستا است. در منطقۀ خوارتوران طوايف عرب، عجم، سيستاني، چوداري و اقليت بلوچ زندگي مي‌کنند. هر يک از اين طوايف از تيره‌ها و فاميل‌هاي مختلف شکل گرفته‌اند.
دامداري مهمترين مشغله و ممر درآمد خانوارهاي منطقه است و پس از آن زراعت، باغداري، صنايع‌دستي و ديگر فعاليت‌هاي توليدي منبع درآمد خانوارها را تشکيل مي‌دهد.
شترداري يکي ديگر از فعاليت‌هاي مردمان ساکن در توران است. شترها در اغلب ماه‌هاي سال به صورت پراکنده در مراتع منطقه به چرا مشغولند. همه ساله تعداد زيادي دام کوچ رو از اوايل آبان به اين منطقه وارد شده و تا اواسط فروردين درمراتع قشلاقي به سر مي‌برند.
روستاهاي مهم منطقه عبارتند از قلعه‌بالا، احمد‌آباد، رضاآباد، زمان‌آباد، صالح‌آباد، اسب‌کشان، عشقوان، گرماب‌پايين، باغستان و ...
ميراث‌فرهنگي و صنايع‌دستي
از مهمترين آثار تاريخي موجود در اين منطقه مي‌توان به چند تپه تاريخي، آثار قلعه‌هاي دفاعي، مقبرۀ جرجيس پيغمبر، پيررضا‌آباد و ... اشاره کرد.
زنان هنرمند منطقه خوارتوران از جمله بافندگان گليم‌هاي نقش‌برجسته و قالي‌هاي بلوچي پر نقش و نگار هستند. بافته‌هاي پشمينه در انواع سفره آردي، سفرۀ ناني، توبره، گليم سجاده‌اي، خورجين، پلاس و غيره در نقوش مختلف بافته مي‌شود. استفاده از پشم شتر بخصوص در سفره‌هاي آردي و گليم جانمازي بسيار مورد توجه است.
بر روي اين بافته‌ها نقوشي از حيوانات و پرندگان غير اهلي منطقۀ خوارتوران مشاهده مي‌شود. بافندگان اين نقش‌ها را به طور ذهني ايجاد کرده و روند فراگيري هنر بافت و ايجاد نقش از نسلي به نسل ديگر و از مادران به دختران منتقل مي‌شود. زنان طايفه چوداري ساکن رضا آباد از جمله زبردست‌ترين بافندگان گليم و قاليچه‌هاي بلوچي در منطقه به شمار مي‌روند.
بافت پلاس (سياه چادر) از موي بز نيز توسط زنان همين روستا انجام مي‌گيرد. سياه‌چادر مسکن عشاير در کوچ ييلاقي درون منطقه است. سوزن‌دوزي بر روي سفره قند، سرپوش و يا تن‌پوش زنان و پارچه‌هاي پر نقش تزييني سرتاقي از ديگر هنرهاي‌‌دستي زنان منطقه است. در نقوش سوزن‌دوزي خوارتوران مي‌توان نقش‌هاي بلوچ را به وضوح مشاهده کرده و اين امر از قرابت بيشتر اين هنر با سوزن‌دوزي رايج در سيستان و بلوچستان حکايت دارد.
پوشاک
پوشاک يکي از نشانه‌هاي فرهنگي جوامع مختلف انساني است که جلوه‌اي از آداب و رسوم، سنت‌ها، هنجارها و ارزش‌هاي يک قوم را نمايان مي‌سازد. در منطقۀ توران مي‌توان اجزاء پوشاک سنتي زنان و مردان را مشاهده کرد. گرچه در طي دهه‌هاي اخير به دليل ارتباط اهالي با شهرهاي همجوار و نيز تغيير سبک زندگي استفاده از البسه محلي به حداقل ممکن کاهش يافته ليکن هنوز هم مي‌توان در نقاطي چون اسب‌کشان، رضاآباد و برخي روستاهاي منطقه اجزاي پوشاک سنتي اهالي را يافت. پوشيدن البسه محلي در مجالس شادي از جمله عروسي‌ها در بين اهالي دو چندان مي‌شود. کويرنشينان با پوشيدن پوشش نياکان خود شور و صفاي ديگري به مجالس جشن و سرور مي‌بخشند.
ديگر جاذبه‌ها
در کنار آثار تاريخي و ديگر جاذبه‌هاي منطقه آنچه بيش از همه مورد توجه گردشگران قرار مي‌گيرد، شيوۀ سنتي زندگي مردمان خوارتوران است. استفاده از مصالح بومي در ساخت مسکن، روستاي تک خانواري تجور، حفظ ميراث معنوي از جمله آيين‌هاي سنتي ازدواج در کنار معيشت مبتني برکشاورزي، دامداري و شترداري از موارد قابل ذکر در اين ارتباط است. ساکنان کوير به فراصت دريافته‌اند که چگونه در جريان زندگي، خود را با کوير و شرايط حاکم بر آن وفق داده و از منابع موجود حداکثر استفاده را کنند.
