-
تفسیر جامع سوره ی قدر
http://img.tebyan.net/big/1384/07/19...9242172177.jpg
سوره قدر مكى است و پنج آیه دارد :
بسم الله الرحمن الرحیم انا انزلناه فى لیلة القدر (1) و ما ادراك ما لیلة القدر (2) لیلة القدر خیر من الف شهر (3) تنزل الملئكة و الروح فیها باذن ربهم من كل امر (4) سلام هى حتى مطلع الفجر (5).
ترجمه آیات
به نام خداوند رحمان و رحیم.ما این قرآن عظیم الشان را(كه رحمت واسع و حكمت جامع است) در شب قدر نازل كردیم(1).
و تو چه مىدانى شب قدر چیست؟(2).
شب قدر(در مقام و مرتبه)از هزار ماه بهتر و بالاتر است(3).
در این شب فرشتگان و روح(یعنى جبرئیل)به اذن خدا از هر فرمان(و دستور الهى و سرنوشتخلق) نازل مىشوند(4).
این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه(5).
http://img.tebyan.net/big/1384/07/25...0522016946.jpg
بیان آیات
این سوره نزول قرآن در شب قدر را بیان مىكند، و آن شب را تعظیم نموده از هزار ماه بالاتر مىداند، چون در آن شب ملائكه و روح نازل مىشوند، و این سوره، هم احتمال مكى بودن را دارد، و هم مىتواند مدنى باشد، و روایاتى كه درباره سبب نزول آن از امامان اهل بیت (علیهم السلام) و از دیگران رسیده خالى از تایید مدنى بودن آن نیست، و آن روایاتى است كه دلالت دارد بر اینكه این سوره بعد از خوابى بود كه رسول خدا(ص)دید، و آن خواب این بود كه دید بنى امیه بر منبر او بالا مىروند، و سخت اندوهناك شد، و خداى تعالى براى تسلیتش این سوره را نازل كرد(و در آن فرمود شب قدر بهتر از هزار ماه حكومتبنى امیه است).
"انا انزلناه فى لیلة القدر"
ضمیر در"انزلناه"به قرآن برمىگردد، و ظاهرش این است كه: مىخواهد بفرماید همه قرآن را در شب قدر نازل كرده، نه بعضى از آیات آن را، مؤیدش هم این است كه تعبیر به انزال كرده، كه ظاهر در اعتبار یكپارچگى است، نه تنزیل كه ظاهر در نازل كردن تدریجى است.
و در معناى آیه مورد بحث آیه زیر است كه مىفرماید: "و الكتاب المبین انا انزلناه فى لیلة مباركة" (1) ، كه صریحا فرموده همه كتاب را در آن شب نازل كرده، چون ظاهرش این است كه نخستسوگند به همه كتاب خورده، بعد فرموده این كتاب را كه به حرمتش سوگند خوردیم، در یك شب و یكپارچه نازل كردیم.
پس مدلول آیات این مىشود كه قرآن كریم دو جور نازل شده، یكى یكپارچه در یك شب معین، و یكى هم به تدریج در طول بیست و سه سال نبوت كه آیه شریفه"و قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مكث و نزلناه تنزیلا" (2) ، نزول تدریجى آن را بیان مىكند، و همچنین آیه زیر كه مىفرماید: "و قال الذین كفروا لو لا نزل علیه القرآن جملة واحدة كذلك لنثبتبه فؤادك و رتلناه ترتیلا" (3) .
http://img.tebyan.net/big/1384/07/10...2232226151.jpg
و بنا بر این، دیگر نباید به گفته بعضى (4) اعتنا كرد كه گفتهاند: معناى آیه"انزلناه" این است كه شروع به انزال آن كردیم، و منظور از انزال هم انزال چند آیه از قرآن است، كه در آن شب یكباره نازل شد نه همه آن.
و در كلام خداى تعالى آیهاى كه بیان كند لیله مذكور چه شبى بوده دیده نمىشود بجز آیه"شهر رمضان الذى انزل فیه القرآن" (5) كه مىفرماید: قرآن یكپارچه در ماه رمضان نازل شده، و با انضمام آن به آیه مورد بحث معلوم مىشود شب قدر یكى از شبهاى ماه رمضان است، و اما اینكه كدامیك از شبهاى آن است در قرآن چیزى كه بر آن دلالت كند نیامده، تنها از اخبار استفاده مىشود، كه ان شاء الله در بحث روایتى آینده بعضى از آنها از نظر خواننده مىگذرد.
در این سوره آن شبى كه قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهرا مراد از قدر تقدیر و اندازهگیرى است، پس شب قدر شب اندازهگیرى است، خداى تعالى در آن شب حوادث یك سال را یعنى از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر مىكند، زندگى، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایى دیگر از این قبیل را مقدر مىسازد، آیه سوره دخان هم كه در وصف شب قدر استبر این معنا دلالت دارد: "فیها یفرق كل امر حكیم امرا من عندنا انا كنا مرسلین رحمة من ربك" (6) ، چون"فرق"، به معناى جدا سازى و مشخص كردن دو چیز از یكدیگر است، و فرق هر امر حكیم جز این معنا ندارد كه آن امر و آن واقعهاى كه باید رخ دهد را با تقدیر و اندازهگیرى مشخص سازند.
و از این استفاده مىشود كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى كه قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلكه با تكرر سنوات، آن شب هم مكرر مىشود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، كه در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه گیرى و مقدر مىشود.
براى اینكه این فرض امكان دارد كه در یكى از شبهاى قدر چهارده قرن گذشته قرآن یكپارچه نازل شده باشد، ولى این فرض معنا ندارد كه در آن شب حوادث تمامى قرون گذشته و آینده تعیین گردد. علاوه بر این، كلمه"یفرق"به خاطر اینكه فعل مضارع است استمرار را مىرساند، در سوره مورد بحث هم كه فرموده: "شب قدر از هزار ماه بهتر است"و نیز فرموده: "ملائكه در آن شب نازل مىشوند"مؤید این معنا است.
پس وجهى براى تفسیر زیر نیست كه بعضى (7) كرده و گفتهاند: شب قدر در تمام دهر فقط یك شب بود، و آن شبى بود كه قرآن در آن نازل گردید، و دیگر تكرار نمىشود.و همچنین تفسیر دیگرى كه بعضى (8) كرده و گفتهاند: تا رسول خدا(ص) زنده بود شب قدر در هر سال تكرار مىشد، و بعد از رحلت آن جناب خدا شب قدر را هم از بین برد.و نیز سخن آن مفسر (9) دیگر كه گفته: شب قدر تنها یك شب معین در تمام سال است نه در ماه رمضان.و نیز سخن آن مفسر (10) دیگر كه گفته: شب قدر شبى است در تمام سال، ولى در هر سال یك شب نامعلومى است، در سال بعثت در ماه رمضان بوده در سالهاى دیگر در ماههاى دیگر، مثلا شعبان یا ذى القعده واقع مىشود، هیچ یك از این اقوال درست نیست.
بعضى (11) دیگر گفتهاند: كلمه"قدر"به معناى منزلت است، و اگر شب نزول قرآن را شب قدر خوانده به خاطر اهتمامى بوده كه به مقام و منزلت آن شب داشته، و یا عنایتى كه به عبادت متعبدین در آن شب داشته.
بعضى (12) دیگر گفتهاند: كلمه"قدر"به معناى ضیق و تنگى است، و شب قدر را بدان جهت قدر خواندهاند كه زمین با نزول ملائكه تنگ مىگردد. و این دو وجه به طورى كه ملاحظه مىكنید چنگى به دل نمىزند.
پس حاصل آیات مورد بحث به طورى كه ملاحظه كردید این شد كه شب قدر بعینه یكى از شبهاى ماه مبارك رمضان از هر سال است، و در هر سال در آن شب همه امور احكام مىشود، البته منظورمان" احكام"از جهت اندازهگیرى است، خواهید گفت پس هیچ امرى از آن صورت كه در شب قدر تقدیر شده باشد در جاى خودش با هیچ عاملى دگرگون نمىشود؟ در پاسخ مىگوییم: نه، هیچ منافاتى ندارد كه در شب قدر مقدر بشود ولى در ظرف تحققش طورى دیگر محقق شود، چون كیفیت موجود شدن مقدر، امرى است، و دگرگونى در تقدیر، امرى دیگر است، همچنان كه هیچ منافاتى ندارد كه حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولى مشیت الهى آن را تغییر دهد، همچنان كه در قرآن كریم آمده: " یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الكتاب" (13) .
علاوه بر این، استحكام امور به حسب تحققش مراتبى دارد، بعضى از امور شرایط تحققش موجود است، و بعضىها ناقص است، و احتمال دارد كه در شب قدر بعضى از مراتب احكام تقدیر بشود، و بعضى دیگرش به وقت دیگر موكول گردد، اما آنچه از روایات بر مىآید و به زودى روایاتش از نظر خواننده خواهد گذشتبا این وجه سازگار نیست.
-
"و ما ادریك ما لیلة القدر"
این جمله كنایه است از جلالت قدر آن شب و عظمت منزلتش، چون با اینكه ممكن بود در نوبت دوم ضمیر لیلة القدر را بیاورد، خود آن را تكرار كرد.واضحتر بگویم، با اینكه مىتوانستبفرماید: "و ما ادریك ما هى، هى خیر من الف شهر"براى بار دوم و بار سوم خود كلمه را آورد و فرمود: "و ما ادریك ما لیلة القدر لیلة القدر خیر من الف شهر".
"لیلة القدر خیر من الف شهر"
این جمله به طور اجمال آنچه را كه در جمله"و ما ادریك ما لیلة القدر"بدان اشاره شده بود، یعنى عظمت آن شب را بیان مىكند، و مىفرماید: بدین جهت گفتیم آن شب مقامى ارجمند دارد كه از هزار شب بهتر است.
و منظور از بهتر بودنش از هزار شب به طورى كه مفسرین تفسیر كردهاند بهتر بودنش از حیث فضیلت عبادت است، و مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است، چون همه عنایت قرآن در این است كه مردم را به سوى خدا نزدیك، و به وسیله عبادت زنده كند، و زندهدارى آن شب با عبادت بهتر است از عبادت هزار شب.و ممكن است همین معنا را از آیه سوره دخان نیز استفاده كرد، چون در آنجا شب قدر را پر بركتخوانده، و فرموده: "انا انزلناه فى لیلة مباركة" (14) .البته در این میان معناى دیگرى نیز هست، كه ان شاء الله در بحث روایتى آینده خواهد آمد.
"تنزل الملئكة و الروح فیها باذن ربهم من كل امر"
كلمه"تنزل"در اصل تتنزل بوده، و ظاهرا مراد از روح آن روحى است كه از عالم امر است و خداى تعالى در بارهاش فرموده: "قل الروح من امر ربى" (15) ، و اذن در هر چیز به معناى رخصت دادن در آن است، و یا به عبارت دیگر اعلام این معنا است كه مانعى از این كار نیست.
و كلمه"من"در جمله"من كل امر"به گفته بعضى (16) از مفسرین به معناى باء است.
بعضى (17) دیگر گفتهاند: به معناى خودش است، یعنى ابتداى غایت، ولى سببیت را هم مىرساند، و آیه را چنین معنا مىدهد: "ملائكه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان و به سبب هر امرى الهى نازل مىشوند".
بعضى (18) دیگر گفتهاند: باء براى تعلیل به غایت است، و معنایش این است"ملائكه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل مىشوند، براى خاطر اینكه هر امرى را تدبیر كنند".
لیكن حق مطلب این است كه: مراد از امر، اگر آن امر الهى باشد كه آیه"انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له كن فیكون" (19) تفسیرش كرده، حرف"من"براى ابتدا خواهد بود، و در عین حال سببیت را هم مىرساند، و به آیه چنین معنا مىدهد: "ملائكه و روح در شب قدر به اذن پروردگارشان نازل مىشوند، در حالى كه نزولشان را ابتدا مىكنند و هر امر الهى را صادر مىنمایند".
و اگر منظور از امر مذكور هر امر كونى و حادثهاى باشد كه باید واقع گردد، در این صورت حرف"من" به معناى لام تعلیل خواهد بود، و آیه را چنین معنا مىدهد: ملائكه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل مىشوند براى خاطر تدبیر امرى از امور عالم.
-
"سلام هى حتى مطلع الفجر"
در مفردات گفته: كلمه"سلام"و"سلامت"به معناى عارى بودن از آفات ظاهرى و باطنى است (20) .
پس جمله"سلام هى"اشاره استبه اینكه عنایت الهى تعلق گرفته استبه اینكه رحمتش شامل همه آن بندگانى بشود كه به سوى او روى مىآورند، و نیز به اینكه در خصوص شب قدر باب نقمتش و عذابش بسته باشد، به این معنا كه عذابى جدید نفرستد.و لازمه این معنا آن است كه طبعا در آن شب كید شیطانها هم مؤثر واقع نشود، همچنان كه در بعضى از روایات هم به این معنا اشاره رفته است.
ولى بعضى (21) از مفسرین گفتهاند: مراد از كلمه"سلام"این است كه: در آن شب ملائكه از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند سلام مىدهند.برگشت این معنا هم به همان معناى اول است و این دو آیه یعنى آیه"تنزل الملئكة و الروح"تا آخر سوره در معناى تفسیرى استبراى آیه قبلى كه مىفرمود"لیلة القدر خیر من الف شهر".
بحث روایتى
در تفسیر برهان از شیخ طوسى از ابوذر روایت آورده كه گفت: به رسول خدا(ص) عرضه داشتم یا رسول الله آیا شب قدر شبى است كه در عهد انبیاء بوده و امر بر آنان نازل مىشده و چون از دنیا مىرفتند نزول امر در آن شب تعطیل مىشده است؟فرمود: نه بلكه شب قدر تا قیامت هست (22) .
مؤلف: در این معنا روایات زیادى از طرق اهل سنت نیز آمده (23) .
و در مجمع البیان است كه از حماد بن عثمان از حسان ابن ابى على نقل شده كه گفت: از امام صادق(ع)از شب قدر پرسیدم، فرمود در نوزدهم رمضان و بیست و یكم و بیست و سوم جستجویش كن (24) .
مؤلف: در معناى این روایات روایاتى دیگر نیز هست، و در بعضى از اخبار تردید بین دو شب شده، یكى بیست و یكم و دیگرى بیست و سوم، مانند روایتى كه عیاشى از عبد الواحد از امام باقر(ع)روایت كرده (25) . و از روایاتى دیگر استفاده مىشود كه شب قدر خصوص بیست و سوم است، و اگر معینش نكردهاند به منظور تعظیم امر آن بوده، تا بندگان خدا با گناهان خود به امر آن اهانت نكنند (26) .
و نیز در تفسیر عیاشى در روایت عبد الله بن بكیر از زراره از یكى از دو امام باقر و صادق(ع)آمده كه فرمود: شب بیست و سوم همان شب جهنى است، و حدیث جهنى این است كه گفت: به رسول خدا(ص) عرضه داشتم: منزل من از مدینه دور است، دستورم بده در شب معینى داخل مدینه شوم فرمود: شب بیست و سوم داخل شو (27).
مؤلف: حدیث جهنى كه نامش عبد الله بن انیس انصارى بود، از طرق اهل سنت نیز روایتشده، و سیوطى آن را در الدر المنثور از مالك و بیهقى نقل كرده (28) .
و در كافى به سند خود از زراره روایت كرده كه گفت: امام صادق(ع) فرمود: تقدیر در نوزدهم و ابرام در شب بیست و یكم و امضا در شب بیست و سوم است (29) .
مؤلف: در این معنا هم روایات دیگرى هست (30) .
پس معلوم شد آنچه همه روایات مختلفى كه از ائمه اهل بیت(ع)وارد شده در آن اتفاق دارند این است كه: شب قدر تا روز قیامتباقى است، و همهساله تكرار مىشود، و نیز لیلة القدر شبى از شبهاى رمضان، و نیز یكى از سه شب نوزده و بیست و یك و بیست و سه است.
و اما از طرق اهل سنت روایات به طور عجیبى اختلاف دارند كه به هیچ وجه نمىشود بین آنها را جمع كرد، ولى معروف بین اهل سنت این است كه شب بیست و هفتم است، و در آن شب بوده كه قرآن نازل شده.از خوانندگان محترم هر كه بخواهد آن روایات را ببیند باید به تفسیر الدر المنثور و سایر جوامع حدیث مراجعه كند.
و در الدر المنثور است كه خطیب از ابن مسیب روایت كرده كه گفت: رسول خدا (ص)فرمود: در خواب به من نشان دادند كه بنى امیه بر منبرم بالا مىروند، و این معنا بر من سخت گران آمد و خداى تعالى در این مناسبتسوره"انا انزلناه فى لیلة القدر"را نازل كرد (31) .
مؤلف: نظیر این روایت را خطیب هم در تاریخ خود از ابن عباس آورده.و ترمذى و ابن جریر، طبرانى، ابن مردویه و بیهقى هم روایتى در معناى آن از حسن بن على نقل كردهاند (32) .و در این میان روایات بسیارى در این معنا از طرق شیعه از ائمه اهل بیت(ع) نقل شده، و در آنها آمده كه خداى تعالى لیلة القدر را كه بهتر از هزار ماه سلطنتبنى امیه استبه عنوان تسلیتبه رسول خدا(ص)عطا فرمود (33) .
و در كافى به سند خود از ابن ابى عمیر از عدهاى راویان از امام صادق(ع) روایت آورده كه گفت: بعضى از اصحاب ما امامیه كه به نظرم مىآید سعید بن سمان بود از آن جناب پرسید: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟(با اینكه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یك شب قدر است)، فرمود عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهى كه در آن شب قدر نباشد (34) .
و در همان كتاب به سند خود از فضیل، زراره و محمد بن مسلم از حمران روایت كرده كه از امام باقر(ع)از معناى آیه"انا انزلناه فى لیلة مباركة"سؤال كرد، فرمود بله شب قدر كه همهساله در ماه رمضان در دهه آخرش تجدید مىشود شبى است كه قرآن جز در آن شب نازل نشده، و آن شبى است كه خداى تعالى در بارهاش فرموده: "فیها یفرق كل امر حكیم".
آنگاه فرمود: در آن شب هر حادثهاى كه باید در طول آن سال واقع گردد تقدیر مىشود، چه خیر و چه شر، چه طاعت و چه معصیت، و چه فرزندى كه قرار است متولد شود، و یا اجلى كه بنا است فرا رسد، و یا رزقى كه قرار است(تنگ و یا وسیع)برسد، پس آنچه در این شب مقدر شود، و قضایش رانده شود قضایى استحتمى، ولى در عین حال مشیتخداى تعالى در آنها محفوظ است(و خدا با حتمى كردن مقدرات، العیاذ بالله به دستخود دستبند نمىزند).
حمران مىگوید: پرسیدم منظور خداى تعالى از اینكه فرمود"شب قدر بهتر است از هزار شب"چیست؟ فرمود عمل صالح از نماز و زكات و انواع خیرات در آن شب بهتر است از همان اعمال در هزار ماهى كه در آن شب قدر نباشد، و اگر خداى تعالى جزاى اعمال خیر مؤمنین را مضاعف نمىكرد، مؤمنین بجایى نمىرسیدند، ولى خدا پاداش حسنات ایشان را مضاعف مىكند (35) .
مؤلف: منظور امام از اینكه فرمود: "ولى در عین حال مشیتخداى تعالى در آنها محفوظ است"، این است كه قدرت خداى تعالى همیشه مطلق است، او هر زمان هر كارى را بخواهد مىكند، هر چند قبلا خلاف آن را حتمى كرده باشد، و خلاصه حتمى كردن یك مقدر قدرت مطلقه او را مقید نمىكند، او مىتواند قضاى حتمى خود را هم نقض نماید هر چند كه هیچ وقت چنین كارى را نمىكند.
و در مجمع است كه از ابن عباس از رسول خدا(ص)روایت شده كه فرمود: وقتى شب قدر مىشود ملائكهاى كه ساكن در سدرة المنتهى هستند و جبرئیل یكى از ایشان است نازل مىشوند، در حالى كه جبرئیل به اتفاق سایر سكان نامبرده پرچمهایى را به همراه دارند، یك پرچم بالاى قبر من، و یكى بر بالاى بیت المقدس، و پرچمى در مسجد الحرام و پرچمى بر طور سینا نصب مىكنند، و هیچ مؤمن و مؤمنهاى در این نقاط نمىماند مگر آنكه جبرئیل به او سلام مىكند، مگر كسى كه دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت خوك و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد (36) .
و در تفسیر برهان از سعد بن عبد الله روایت كرده كه به سند خود از ابى بصیر روایت كرده كه گفت: با امام صادق(ع)بودم كه سخن از پارهاى خصائص امام در هنگام ولادت به میان آمد، فرمود: وقتى شب قدر مىشود امام مستوجب روح بیشترى مىگردد.عرضه داشتم فدایتشوم مگر روح همان جبرئیل نیست؟فرمود: روح از جبرئیل بزرگتر است، و جبرئیل از سنخ ملائكه است، و روح از آن سنخ نیست، مگر نمىبینى خداى تعالى فرموده: "تنزل الملئكة و الروح"پس معلوم مىشود روح غیر از ملائكه است (37) .
مؤلف: روایات در معنا و خصائص و فضائل شب قدر بسیار زیاد است، (كه ما در اینجا مختصرى از آن را آوردیم)، و در بعضى از آن روایات علامتهایى براى شب قدر ذكر شده، از قبیل این كه: صبح شب قدر آفتاب بدون شعاع طلوع مىكند، هوا در صبح آن شب معتدل است، و لیكن چون این علامتها نه دائمى است و نه اغلب چنین است، لذا از ذكر آن روایات خوددارى نمودیم.
-
پىنوشتها:
1- سوگند به كتاب مبین، ما آن را در شبى مبارك نازل كردیم.سوره دخان، آیه 3.
2- ما قرآنى بر تو نازل كردیم كه به صورت آیات جدا از هم مىباشد، تا آن را تدریجا و با آرامش بر مردم بخوانى.و به طور قطع این قرآن را ما نازل كردیم.سوره اسراء، آیه 106.
3- آنانكه كافر شدند گفتند: چرا قرآن یكباره بر او نازل نشد، بله یكباره نازل نكردیم، تا قلب تو را ثبات و آرامش بخشیم، و بدین منظور آیه آیهاش كردیم.سوره فرقان، آیه 32.
4- مجمع البیان، ج 10، ص 518.
5- سوره بقره، آیه 185.
6- در آن شب هر حادثهاى كه باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود مىگردد، این امرى ستخلف ناپذیر، امرى است از ناحیه ما كه این ماییم فرستنده رحمتى از ناحیه پروردگارت.سوره دخان، آیه 6.
7- تفسیر قرطبى، ج 20، ص 135.
8- مجمع البیان، ج 10، ص 518.
9- تفسیر قرطبى، ج 20، ص 135.
10- روح المعانى، ج 30، ص 190.
11 و 12- مجمع البیان، ج 10، ص 518.
13- خدا هر چه را كه از مقدرات بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات مىكند، و كتاب تغییر ناپذیر نزد او است.سوره رعد، آیه 39.
14- ما آن را در شب مباركى نازل كردیم.سوره دخان، آیه 3.
15- بگو روح از امر پروردگار من است.سوره اسراء، آیه 85.
16 و 17 و 18- روح المعانى، ج 30، ص 196.
19- فرمان نافذ خدا(در عالم)چنین است كه وقتى اراده خلقت چیزى را بكند به محض اینكه بگوید باش، موجود مىشود.سوره یس، آیه 82.
20- مفردات راغب، ماده"سلم".
21- روح المعانى، ج 30، ص 197.
22- تفسیر البرهان، ج 4، ص 488، ح 26.
23- الدر المنثور، ج 6، ص 371.
24 و 25 و 26 و 27- مجمع البیان، ج 10، ص 519.
28- الدر المنثور، ج 6، ص 373.
29- فروع كافى، ج 4، ص 159، ح 9.
30- نور الثقلین، ج 5، ص 627.
31- الدر المنثور، ج 6، ص 371.
32- الدر المنثور، ج 6، ص 371.
33- نور الثقلین، ج 5، ص 621 - 623.
34- فروع كافى، ج 4، ص 157، ح 4.
35- فروع كافى، ج 4، ص 157، ح 6.
36- مجمع البیان، ج 10، ص 520.
37- تفسیر برهان، ج 4، ص 481، ح 1.
تفسیر المیزان جلد 20 صفحه 559
علامه سید محمد حسین طباطبائى
سایت امام علی(ع)
-
● ترجمه آیات
به نام خداوند رحمان و رحیم.ما این قرآن عظیم الشان را(كه رحمت واسع و حكمت جامع است) در شب قدر نازل كردیم(۱).
و تو چه میدانی شب قدر چیست؟(۲).
شب قدر(در مقام و مرتبه)از هزار ماه بهتر و بالاتر است(۳).
در این شب فرشتگان و روح(یعنی جبرئیل)به اذن خدا از هر فرمان(و دستور الهی و سرنوشتخلق) نازل میشوند(۴).
این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه(۵).
● بیان آیات
این سوره نزول قرآن در شب قدر را بیان میكند، و آن شب را تعظیم نموده از هزار ماه بالاتر میداند، چون در آن شب ملائكه و روح نازل میشوند، و این سوره، هم احتمال مكی بودن را دارد، و هم میتواند مدنی باشد، و روایاتی كه درباره سبب نزول آن از امامان اهل بیت (علیهم السلام) و از دیگران رسیده خالی از تایید مدنی بودن آن نیست، و آن روایاتی است كه دلالت دارد بر اینكه این سوره بعد از خوابی بود كه رسول خدا(ص)دید، و آن خواب این بود كه دید بنی امیه بر منبر او بالا میروند، و سخت اندوهناك شد، و خدای تعالی برای تسلیتش این سوره را نازل كرد(و در آن فرمود شب قدر بهتر از هزار ماه حكومتبنی امیه است).
"انا انزلناه فی لیلهٔ القدر"
ضمیر در"انزلناه"به قرآن برمیگردد، و ظاهرش این است كه: میخواهد بفرماید همه قرآن را در شب قدر نازل كرده، نه بعضی از آیات آن را، مؤیدش هم این است كه تعبیر به انزال كرده، كه ظاهر در اعتبار یكپارچگی است، نه تنزیل كه ظاهر در نازل كردن تدریجی است.
و در معنای آیه مورد بحث آیه زیر است كه میفرماید: "و الكتاب المبین انا انزلناه فی لیلهٔ مباركهٔ"، كه صریحا فرموده همه كتاب را در آن شب نازل كرده، چون ظاهرش این است كه نخستسوگند به همه كتاب خورده، بعد فرموده این كتاب را كه به حرمتش سوگند خوردیم، در یك شب و یكپارچه نازل كردیم.
پس مدلول آیات این میشود كه قرآن كریم دو جور نازل شده، یكی یكپارچه در یك شب معین، و یكی هم به تدریج در طول بیست و سه سال نبوت كه آیه شریفه"و قرآنا فرقناه لتقراه علی الناس علی مكث و نزلناه تنزیلا"، نزول تدریجی آن را بیان میكند، و همچنین آیه زیر كه میفرماید: "و قال الذین كفروا لو لا نزل علیه القرآن جملهٔ واحدهٔ كذلك لنثبتبه فؤادك و رتلناه ترتیلا".
و بنا بر این، دیگر نباید به گفته بعضی اعتنا كرد كه گفتهاند: معنای آیه"انزلناه" این است كه شروع به انزال آن كردیم، و منظور از انزال هم انزال چند آیه از قرآن است، كه در آن شب یكباره نازل شد نه همه آن.
و در كلام خدای تعالی آیهای كه بیان كند لیله مذكور چه شبی بوده دیده نمیشود بجز آیه"شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن" كه میفرماید: قرآن یكپارچه در ماه رمضان نازل شده، و با انضمام آن به آیه مورد بحث معلوم میشود شب قدر یكی از شبهای ماه رمضان است، و اما اینكه كدامیك از شبهای آن است در قرآن چیزی كه بر آن دلالت كند نیامده، تنها از اخبار استفاده میشود، كه ان شاء الله در بحث روایتی آینده بعضی از آنها از نظر خواننده میگذرد.
در این سوره آن شبی كه قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهرا مراد از قدر تقدیر و اندازهگیری است، پس شب قدر شب اندازهگیری است، خدای تعالی در آن شب حوادث یك سال را یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر میكند، زندگی، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایی دیگر از این قبیل را مقدر میسازد، آیه سوره دخان هم كه در وصف شب قدر استبر این معنا دلالت دارد: "فیها یفرق كل امر حكیم امرا من عندنا انا كنا مرسلین رحمهٔ من ربك"، چون"فرق"، به معنای جدا سازی و مشخص كردن دو چیز از یكدیگر است، و فرق هر امر حكیم جز این معنا ندارد كه آن امر و آن واقعهای كه باید رخ دهد را با تقدیر و اندازهگیری مشخص سازند.
و از این استفاده میشود كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی كه قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلكه با تكرر سنوات، آن شب هم مكرر میشود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدری هست، كه در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه گیری و مقدر میشود.
برای اینكه این فرض امكان دارد كه در یكی از شبهای قدر چهارده قرن گذشته قرآن یكپارچه نازل شده باشد، ولی این فرض معنا ندارد كه در آن شب حوادث تمامی قرون گذشته و آینده تعیین گردد. علاوه بر این، كلمه"یفرق"به خاطر اینكه فعل مضارع است استمرار را میرساند، در سوره مورد بحث هم كه فرموده: "شب قدر از هزار ماه بهتر است"و نیز فرموده: "ملائكه در آن شب نازل میشوند"مؤید این معنا است.
پس وجهی برای تفسیر زیر نیست كه بعضی كرده و گفتهاند: شب قدر در تمام دهر فقط یك شب بود، و آن شبی بود كه قرآن در آن نازل گردید، و دیگر تكرار نمیشود.و همچنین تفسیر دیگری كه بعضی كرده و گفتهاند: تا رسول خدا(ص) زنده بود شب قدر در هر سال تكرار میشد، و بعد از رحلت آن جناب خدا شب قدر را هم از بین برد.و نیز سخن آن مفسر دیگر كه گفته: شب قدر تنها یك شب معین در تمام سال است نه در ماه رمضان.و نیز سخن آن مفسر دیگر كه گفته: شب قدر شبی است در تمام سال، ولی در هر سال یك شب نامعلومی است، در سال بعثت در ماه رمضان بوده در سالهای دیگر در ماههای دیگر، مثلا شعبان یا ذی القعده واقع میشود، هیچ یك از این اقوال درست نیست.
بعضی دیگر گفتهاند: كلمه"قدر"به معنای منزلت است، و اگر شب نزول قرآن را شب قدر خوانده به خاطر اهتمامی بوده كه به مقام و منزلت آن شب داشته، و یا عنایتی كه به عبادت متعبدین در آن شب داشته.
بعضی دیگر گفتهاند: كلمه"قدر"به معنای ضیق و تنگی است، و شب قدر را بدان جهت قدر خواندهاند كه زمین با نزول ملائكه تنگ میگردد.و این دو وجه به طوری كه ملاحظه میكنید چنگی به دل نمیزند.
پس حاصل آیات مورد بحثبه طوری كه ملاحظه كردید این شد كه شب قدر بعینه یكی از شبهای ماه مبارك رمضان از هر سال است، و در هر سال در آن شب همه امور احكام میشود، البته منظورمان" احكام"از جهت اندازهگیری است، خواهید گفت پس هیچ امری از آن صورت كه در شب قدر تقدیر شده باشد در جای خودش با هیچ عاملی دگرگون نمیشود؟ در پاسخ میگوییم: نه، هیچ منافاتی ندارد كه در شب قدر مقدر بشود ولی در ظرف تحققش طوری دیگر محقق شود، چون كیفیت موجود شدن مقدر، امری است، و دگرگونی در تقدیر، امری دیگر است، همچنان كه هیچ منافاتی ندارد كه حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولی مشیت الهی آن را تغییر دهد، همچنان كه در قرآن كریم آمده: " یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الكتاب".
علاوه بر این، استحكام امور به حسب تحققش مراتبی دارد، بعضی از امور شرایط تحققش موجود است، و بعضیها ناقص است، و احتمال دارد كه در شب قدر بعضی از مراتب احكام تقدیر بشود، و بعضی دیگرش به وقت دیگر موكول گردد، اما آنچه از روایات بر میآید و به زودی روایاتش از نظر خواننده خواهد گذشتبا این وجه سازگار نیست.
"و ما ادریك ما لیلهٔ القدر" این جمله كنایه است از جلالت قدر آن شب و عظمت منزلتش، چون با اینكه ممكن بود در نوبت دوم ضمیر لیلهٔ القدر را بیاورد، خود آن را تكرار كرد.واضحتر بگویم، با اینكه میتوانستبفرماید: "و ما ادریك ما هی، هی خیر من الف شهر"برای بار دوم و بار سوم خود كلمه را آورد و فرمود: "و ما ادریك ما لیلهٔ القدر لیلهٔ القدر خیر من الف شهر".
"لیلهٔ القدر خیر من الف شهر" این جمله به طور اجمال آنچه را كه در جمله"و ما ادریك ما لیلهٔ القدر"بدان اشاره شده بود، یعنی عظمت آن شب را بیان میكند، و میفرماید: بدین جهت گفتیم آن شب مقامی ارجمند دارد كه از هزار شب بهتر است.
و منظور از بهتر بودنش از هزار شب به طوری كه مفسرین تفسیر كردهاند بهتر بودنش از حیث فضیلت عبادت است، و مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است، چون همه عنایت قرآن در این است كه مردم را به سوی خدا نزدیك، و به وسیله عبادت زنده كند، و زندهداری آن شب با عبادت بهتر است از عبادت هزار شب.و ممكن است همین معنا را از آیه سوره دخان نیز استفاده كرد، چون در آنجا شب قدر را پر بركتخوانده، و فرموده: "انا انزلناه فی لیلهٔ مباركهٔ" .البته در این میان معنای دیگری نیز هست، كه ان شاء الله در بحث روایتی آینده خواهد آمد.
"تنزل الملئكهٔ و الروح فیها باذن ربهم من كل امر"كلمه"تنزل"در اصل تتنزل بوده، و ظاهرا مراد از روح آن روحی است كه از عالم امر است و خدای تعالی در بارهاش فرموده: "قل الروح من امر ربی"، و اذن در هر چیز به معنای رخصت دادن در آن است، و یا به عبارت دیگر اعلام این معنا است كه مانعی از این كار نیست.
و كلمه"من"در جمله"من كل امر"به گفته بعضی از مفسرین به معنای باء است.
بعضی دیگر گفتهاند: به معنای خودش است، یعنی ابتدای غایت، ولی سببیت را هم میرساند، و آیه را چنین معنا میدهد: "ملائكه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان و به سبب هر امری الهی نازل میشوند".
بعضی دیگر گفتهاند: باء برای تعلیل به غایت است، و معنایش این است"ملائكه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل میشوند، برای خاطر اینكه هر امری را تدبیر كنند".
لیكن حق مطلب این است كه: مراد از امر، اگر آن امر الهی باشد كه آیه"انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له كن فیكون" تفسیرش كرده، حرف"من"برای ابتدا خواهد بود، و در عین حال سببیت را هم میرساند، و به آیه چنین معنا میدهد: "ملائكه و روح در شب قدر به اذن پروردگارشان نازل میشوند، در حالی كه نزولشان را ابتدا میكنند و هر امر الهی را صادر مینمایند".
و اگر منظور از امر مذكور هر امر كونی و حادثهای باشد كه باید واقع گردد، در این صورت حرف"من" به معنای لام تعلیل خواهد بود، و آیه را چنین معنا میدهد: ملائكه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل میشوند برای خاطر تدبیر امری از امور عالم.
"سلام هی حتی مطلع الفجر" در مفردات گفته: كلمه"سلام"و"سلامت"به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است .
پس جمله"سلام هی"اشاره استبه اینكه عنایت الهی تعلق گرفته استبه اینكه رحمتش شامل همه آن بندگانی بشود كه به سوی او روی میآورند، و نیز به اینكه در خصوص شب قدر باب نقمتش و عذابش بسته باشد، به این معنا كه عذابی جدید نفرستد.و لازمه این معنا آن است كه طبعا در آن شب كید شیطانها هم مؤثر واقع نشود، همچنان كه در بعضی از روایات هم به این معنا اشاره رفته است.
ولی بعضی از مفسرین گفتهاند: مراد از كلمه"سلام"این است كه: در آن شب ملائكه از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند سلام میدهند.برگشت این معنا هم به همان معنای اول است و این دو آیه یعنی آیه"تنزل الملئكهٔ و الروح"تا آخر سوره در معنای تفسیری استبرای آیه قبلی كه میفرمود"لیلهٔ القدر خیر من الف شهر
