●http://vista.ir/include/articles/ima...a01f42b84f.jpg
کارگاه لوزالمعده‌شناسی
«جزایر لانگرهانس، دقیقاً کجا واقع شده؟» این از آن سؤال‌های مورد علاقه مرحوم نوذری بود در مسابقه هفته. او در دورانی که اجرای این مسابقه هفتگی را به عهده داشت، این سؤال را زیاد می‌پرسید و از جواب‌های بعضاً پرت‌وپلای شرکت‌کنندگان، دستمایه‌ای می‌ساخت برای تأمین طنز و خنده آن برنامه. جواب آن سؤالِ ظاهراً سخت، ساده بود: لوزالمعده؛ همان غده‌ای که تمام شرکت‌کنندگان آن مسابقه توی شکمشان داشتند و خوب نمی‌شناختندش. شما لوزالمعده‌تان را خوب می‌شناسید؟
،دقیقاً کجا واقع شده؟» این از آن سؤال‌های مورد علاقه مرحوم نوذری بود در مسابقه هفته. او در دورانی که اجرای این مسابقه هفتگی را به عهده داشت، این سؤال را زیاد می‌پرسید و از جواب‌های بعضاً پرت‌وپلای شرکت‌کنندگان، دستمایه‌ای می‌ساخت برای تأمین طنز و خنده آن برنامه. جواب آن سؤالِ ظاهراً سخت، ساده بود: لوزالمعده؛ همان غده‌ای که تمام شرکت‌کنندگان آن مسابقه توی شکمشان داشتند و خوب نمی‌شناختندش. شما لوزالمعده‌تان را خوب می‌شناسید؟
● مرا به اسم پانکراس صدا بزن
پزشکان به لوزالمعده می‌گویند: «پانکراس»؛ که یک لغت یونانی است متشکل از دو بخش: «پان» به معنای تمام و «کِرِآس» به معنای گوشت. می‌گویند پانکراس را یک آناتومیست و جراح یونانی به نام هروفیلوس در حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح کشف کرده و چند سال پس از او، یکی دیگر از دانشمندان هموطن او با نام روفوس، این اسم را برای آن عضو انتخاب کرده است: پانکراس.
لوزالمعده، جایش سمت چپ و بالای شکم است؛ دقیقاً در پشت معده و در فضای بین قوس دوازدهه روده باریک و طحال. قیافه‌اش هم شبیه یک برگ است، برگی که آناتومیست‌ها به بخش پهن‌ترش می‌گویند «سر» و به بخش باریک‌تر و تیزترش می‌گویند «دم». آن‌چه بین این دو بخش قرار می‌گیردنیز «تنه» نامیده می‌شود. با این حساب، این عضو برگی‌شکل از نظر آناتومیست‌ها سه قسمت دارد: سر، تنه و دم.
● غده ضمیمه
لوزالمعده یکی از غدد ضمیمه دستگاه گوارش است که ترشحات مهمی دارد و این ترشحات مهم را به ناحیه دوازدهه روده کوچک می‌ریزد. این غده، یک غده مختلط (برون‌ریز و درون‌ریز) است که از بیرون، توسط کپسولی از بافت همبند پوشیده می‌شود. استطاله‌هایی از این کپسول نیز به درون غده نفوذ می‌کند و این باعث می‌شود لوزالمعده به لبول‌های نامشخصی تقسیم شود.
پانکراس همان‌طور که گفته شد، یک غده مختلط است؛ یعنی هم شیره گوارشی ترشح می‌کند (تا هضم غذا آسان‌تر شود) و هم سازنده هورمون‌های مهمی از جمله انسولین است. شیره گوارشی از طریق مجرای پانکراسی به درون دوازدهه روده باریک می‌ریزد. مجرای صفراوی مشترک نیز که ترشحات صفرا و کبد را به روده باریک می‌آورد، در انتهای مسیرش به این مجرای پانکراسی می‌پیوندد و این دو مجرا، محتویاتشان را با هم به روده باریک می‌ریزند.
● شرح وظایف
▪ غده لوزالمعده، عضوی از اعضای دستگاه گوارش است که دو وظیفه مهم دارد:
۱) تولید شیره گوارشی
۲) تولید انسولین و چند هورمون دیگر
وظیفه اول، به بخش برون‌ریز (اگزوکرین) این غده مربوط می‌شود و وظیفه دوم، به بخش برون‌ریزِ (اندوکرین). وقتی غذا یکی دو ساعت در معده می‌ماند و فعل و انفعالات گوارشی وی آن انجام می‌شود، کم‌کم آماده می‌شود برای ورود به روده کوچک. دقیقاً در همین موقع، لوزالمعده هم شروع می‌کند به ترشح شیره گوارشی به درون روده کوچک. شیره گوارشی که حاوی آنزیم‌های متعدد است، با غذا مخلوط می‌شود و محتویات مواد غذایی را به صورت قطعات بسیار ریزی می‌شکند.
پانکراس همچنین انسولین را می‌‌سازد که هورمونی بسیار مهم و کلیدی برای تثبیت قندخون است. آن‌هایی که انسولین خونشان به میزان کافی ترشح نمی‌شود، قند خونشان بالا می‌رود و به دیابت دچار میشوند. وقتی قند خون بالا می‌رود، لوزالمعده به طور خودکار شروع می‌کند به افزایش ترشح انسولین تا قند را پایین بیاورد ؛ و برعکس: وقتی قند خون پایین می‌آید، لوزالمعده ترشح انسولین را کاهش می‌دهد تا قند خون، بیش از پیش افت نکند.
● زندگی بدون لوزالمعده
حتی اگر بخشی از لوزالمعده‌تان را از دست بدهید، باز هم لوزالمعده می‌تواند گلیم خودش را از آب بیرون بکشد اما در چنین شرایطی توصیه می‌شود که حتماً تحت نظر پزشک باشید تا جلوی ابتلایتان به دیابت گرفته شود.
اگر بخشی از لوزالمعده‌تان دچار مشکل شود، اگرچه میزان تولید و ترشح شیره گوارشی کاهش پیدامی‌کند اما از این نظر، مشکل چندانی به وجود نخواهد آمد چرا که با استفاده از مکمل‌های دارویی، می‌توانید این کمبود را جبران کنید.
جالب این‌که، حتی اگر لوزالمعده‌تان را به طور کامل از دست بدهید، باز هم به کمک مکمل‌های گوارشی، می‌توانید کمبود آنزیم‌های گوارشی را جبران کنید اما مشکل اصلی در تنظیم میزان انسولین بدن است. در چنین شرایطی به دلیل افت شدید انسولین، احتمال ابتلایتان به دیابت به شدت افزایش پیدا می‌کند و به همین دلیل، نیازتان به تزریق انسولین برای پیشگیری از بیماری دیابت و عوارضش، صد درصد است.
● شایع‌ترین اختلالات لوزالمعده
۱) التهاب لوزالمعده (پانکراتیت):
لوزالمعده گاهی اوقات ممکن است متورم شود. التهاب زمن لوزالمعده باعث درد شدید در قسمت بالای شکم می‌شود که اغلب این درد در پشت بدن هم انعکاس پیدا می‌کند. تشخیص التهاب لوزالمعده صرفاً از طریق درد شکم، بسیار مشکل است اما سنجش مقدار آنزیم آمیلاز برای تشخیص، کمک‌کننده است.
۲) سرطان لوزالمعده:
این بیماری در اغلب اوقات باعث کاهش وزن شدید می‌شود و ممکن است با درد ناحیه پشت همراه باشد. اگر رشد سرطان در محلی از سر لوزالمعده باشد، باعث مسدود شدن مجرای صفراوی می‌شود. معالجه سرطان لوزالمعده ممکن است از طریق عمل جراحی امکان‌پذیر باشد.
● دست‌پخت بخش درون‌ریز لوزالمعده
انسولین، گلوکاگن و سوماتواستاتین مهم‌ترین هورمون‌هایی هستند که توسط بخش درون‌ریز لوزالمعده تولید و ترشح میشوند و همگی (و به ویژه انسولین) نقش مهمی در سوخت‌وساز مواد غذایی را در داخل بدن ایفا می‌کنند.
● انسولین
انسولین در سال ۱۹۲۱ در عصاره جداشده از جزایر لانگرهانس کشف و به سرعت، اثراتش در کاهش قند خون شناسایی شد. پس از مدت کوتاهی، انسولین گاو و خوک نیز در درمان بیماری دیابت در انسان مورد استفاده قرار گرفت. انسولین نخستین پروتئینی بود که خواص هورمونی‌اش شناخته و به صورت کاملاً خالص و متبلور تهیه شد. انسولین اولین پروتئینی بود که به کمک روش‌های تولید DNA نوترکیب (Recombinant DNA) و برای مصارف تجاری تهیه شد.
افزایش قند خون، مهم‌ترین عامل فیزیولوژیک تنظیم‌کننده ترشح این هورمون است. غلظت گلوکز خون (قند خون) در حالت ناشتا بین ۷۰ تا ۱۱۰ میلی‌گرم درصد است و تجاوز از این میزان، با تحریک ترشح انسولین همراه می‌شود. بیشترین اثر محرک گلوکز زمانی حاصل می‌شود که غلظت آن در خون به حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌گرم درصد برسد.
نقش مهم انسولین در رشد و نمو اندام‌ها را در دوران جنینی می‌توان با بررسی نوزادان غیر طبیعی مبتلا به سندرم لپرشونیسم ارزیابی کرد. در این نوزادان، وزن بدن کمتر از حد طبیعی، رشد عضلات ناقص و مقدار چربی زیر پوست کم و عمر نوزاد بسیار کوتاه است. این نوزادان در برابر انسولین مقاوم هستند و با این‌که مقدار این هورمون در خون زیاد است ولی به دلیل نداشتن پروتئین پذیرنده انسولین، قادر به استفاده از آن نیستند.
از نظر ساختار شیمیایی نیز، انسولین یک هورمون پروتئینی است که از سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود و ساختمانش از دو زنجیره پلی‌پپتیدی B و A
● ساکنان جزایر لانگرهانس
بخش درون‌ریزِ لوزالمعده که وظیفه‌اش ترشح هورمون‌های مختلف است، تشکیل شده از مجموعه‌های تخم‌مرغی‌شکلی که اسم عجیبی دارند: جزایر لانگرهانس. این جزایر که به تعداد فراوان (بیش از یک میلیون) و به صورت توده‌هایی روشن در بین آسینی‌ها وجود دارند، با میکروسکوپ‌های نوری قابل مشاهده‌اند. جزایر لانگرهانس، متشکل از طناب‌های سلولی و مویرگ‌های منفذداری در بین آن‌ها هستند که مجموعاً توسط الیاف مشبک احاطه میشوند. سلول‌ها و رگ‌ها در جزایر لانگرهانس به وسیله رشته‌های عصبی سمپاتیک، عصب‌دهی شده‌اند. انواع و اقسام سلول‌هایی را که در این جزایر وجود دارند را می‌توانید در جدول روبه‌رو ببینید:
ساخته شده که با پیوندهای دی‌سولفور به یکدیگر متصل شده‌اند. انسولین در ابتدا به صورت یک پیش‌هورمون ساخته می‌شود و پس از تغییر و تحولاتی که بر روی ساختمانش صورت می‌گیرد به شکل یک هورمون بالغ در می‌آید.
▪ مهم‌ترین وظایف انسولین
ـ فعال‌کننده تجزیه گلوکز
ـ مهارکننده تجزیه گلیکوژن
ـ مهارکننده ساخت گلوکز از مواد غیر قندی
ـ افزایش ساخت اسیدهای چرب
ـ فعال‌کننده ساخت چربی و پروتئین و . . .
● گلوکاگن
گلوکاگن هورمونی است که از سلول‌های آلفای جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود. این هورمون نیز مانند انسولین در ابتدا به صورت یک پیش‌ساز هورمونی ساخته و پس از تغییر و تحولات ویژه‌ای به هورمون بالغ تبدیل می‌شود. ترشح آن به دنبال کاهش قند خون تحریک و به دنبال افزایش قند خون، مهار می‌شود. موارد دیگری نیز وجود دارند که باعث افزایش و کاهش ترشح این هورمون میشوند. به عنوان نمونه، کاهش برخی اسیدهای آمینه موجب افزایش ترشح این هورمون و افزایش اسیدهای چرب و اجسام کتونی به مهار تولید و ترشح این هورمون می‌انجامد.
● سوماتواستاتین
این هورمون علاوه بر غده هیپوتالاموس، توسط سلول‌های دلتای جزایر لانگرهانس نیز ترشح می‌شود. سوماتواستاتین، ترشحات لوزالمعده را مهار می‌کند. این هورمون نیز در ابتدا به صورت یک پیش‌ساز هورمونی ترشح و بعد از گذراندن تغییراتی به هورمون بالغ تبدیل می‌شود. هورمون سوماتواستاتین، ترشح و آزاد شدن هورمون رشد را مهار می‌کند و نیمه عمرش فقط چند دقیقه است.
