روزه در عصر اضطراب
http://img.tebyan.net/big/1389/04/12...5415815179.jpg
یكى از تعالیم بسیار شگفتانگیز اسلام كه جنبههاى گوناگون آثار و بركات آن به تدریج براى بشر آشكار مىشود، وجوب یك ماهه «روزه» با آداب و شرایط خاص است كه هر ساله مسلمانان از فواید جسمى، روحى و روانى، و اجتماعى آن بهره مند مىشوند.
در آیات و روایات و متون اسلامى به برخى از آثار روزه، تحت عنوان علت یا حكمت وجوب روزه اشاره شده است. در اینجا پس از نقل چند روایت مشهور كه به تأثیر روزه درسلامت روانى انسان اشاره دارد، به معرفى سه عامل عمده ناراحتىهاى روانى شایع در جامعه امروز (اضطراب، وسواس و افسردگى) و بیان چگونگى تأثیر روزه در درمان یا پیشگیرى از موارد مذكور مىپردازیم.
روایات
1. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: اگر دوست دارى كه ناآرامى سینهات كاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بگیر.12. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: روزه ماه رمضان و سه روز روزه در هر ماه، ناآرامى سینه را از بین مىبرد.2
3. حضرت علی(علیه‌السلام) روزه سه روز در هر ماه، پنج شنبه اول و آخر و چهارشنبه وسط ماه و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانىهاى دل را مىبرد.3
مسئله اضطراب
از نگاه روانشناسان، اضطراب در حد معقول و عادى آن كه در همه افراد وجود دارد، نه تنها مضرّ نیست، بلكه مىتواند موجب احساس مسئولیت، جدّى بودن در كار، بروز مكانیزمهاى سازش روانى و خلاقیت گردد.4 آنچه معمولاً از شنیدن واژه اضطراب به ذهن مىآید، نوع بیمارى اضطراب است كه بیش از حد و مداوم است و با از بین بردن امكانات روانى فرد، موجب ناكامى و درماندگى وى و ایجاد اختلال‌هاى گوناگون مىشود. مهمترین عاملى كه براساس نظریه تحلیل روانى، علت همه بیمارىهاى روانى محسوب مىشود، همین اضطراب است.
برخى، قرن گذشته را قرن اضطراب و تنیدگى نامیدهاند.5 امّا در قرن بیست و یكم نیز همچنان توجه به معنویات جاى خود را به رقابتهاى افراطى و جلوههاى خیره كننده زندگى صنعتى داده و اضطراب بشر كنونى را عمیقتر ساخته است؛ تغییرات سریع اجتماعى، از دست دادن ارزشها و اعتقادات سنتى، و از همه مهمتر سست شدن اعتقادات و نداشتن دین و ایمان تسلى بخش كه همگى مىتواند پشتیبان و حامى بشر در برابر مسائل و مشكلات باشد، اضطراب و ناراحتى بشر را افزایش داده است.6
روزه و كاهش اضطراب
افراد متدیّن، به شهادت آزمونهاى تجربى7 و تجارب فردى، فشارهاى روانى و اضطراب‌هاى كمترى را در زندگى تحمل مىكنند؛ دینداران هم به لحاظ نوع نگرش منسجم و عاقبت نگرانهاى كه نسبت به زندگى و مرگ دارند، و هم به دلیل آنكه از حمایت اجتماعى و روانى صمیمانهترى در جامعه مذهبى خود برخوردار مىشوند، توانایى روانى بیشترى در مقابله با ناگوارىها و مشكلات زندگى از خود نشان مىدهند.نقش امید به آینده و اعتقاد به عادلانه وهدفمند بودن نظام خلقت، در جلوگیرى از بسیارى بدبینىها و ناامیدىهاى شدید كه گریبانگیر افراد و جوامع غیر دینى است، انكار ناپذیر است. مفاهیم و آموزههاى دینى، همچون توكل، تقدیر الهى و... فرد دیندار را در دو راهىها و تصمیمگیرىهاى مشكل، از استرسها و اضطراب‌هاى بیمارىزا دور نگه مىدارد.
علاوه بر این، تأثیر هر یك از اعمال عبادى از قبیل نماز، روزه، حج و... در تقویت اراده و بالا بردن سطح اعتماد به نفس، و در نتیجه حفظ آرامش و سلامت روانى فرد و جامعه قابل توجّه است. امّا اینكه چگونه روزه به صورت خاص، در كاهش اضطراب و ناراحتىهاى درونى فرد تأثیر گذار است، به تحقیقات مستقل نیاز دارد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: اگر دوست دارى كه ناآرامى سینهات كاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بگیر
وسواس چیست؟
یكى از بیمارىهاى رایج كه در ادبیات روانشناسى امروز، از اختلالات اضطرابى به شمار مىآید، وسواس فكرى و عملى است، وسواسهاى فكرى شامل اندیشهها، تكانهها، و عقاید ناخواسته و مداومى هستند كه شخص احساس مىكند، نمىتواند از آنها دورى كند، اما وسواسهاى عملى رفتارهاى آشكارا نامعقولى را در بر مىگیرد كه به صورتى ثابت و تكرارىانجام مىشوند.8 در مواردى كه فرد تشخیص مىدهد وسواسهاى فكرى و عملى غیر منطقى هستند، ممكن است تمایل یا كوشش براى مقاومت در برابر آنها داشته باشد، [امّا] هنگام تلاش براى پیشگیرى از یك وسواس عملى، فرد ممكن است احساس اضطراب یا تنش شدید داشته باشد كه غالباً با تسلیم در برابر وسواس عملى از آن رها مىشود.9
روزه و درمان وسواس
براى درمان وسواسهاى فكرى و عملى، شیوههاى متعددى چون دارو درمانى (كه تنها مىتواند به طور موقت و براى زمینهسازى درمان اصلى مورد استفاده قرار گیرد)، روان درمانىهاى شناختى، روان تحلیلى و... ارائه شده است. در اینجا مىتوان تأثیر روزه در مقابله با بروز یا پیشرفت وسواس را از دو جهت مورد ملاحظه قرار داد: 1. كاهش اضطراب
http://img.tebyan.net/big/1388/06/28...8487129142.jpg
بسیارى از وسواسها در نتیجه استقرار اضطرابى مزمن در روان فرد پدید مىآید و تشدید مىشود؛ حال با توجه به نقش دیندارى و به خصوص اعمال عبادى در كاهش اضطرابها ـ چنان كه ذكر شد ـ مىتوان از روزهدارى، این انتظار را داشت كه تأثیر مثبتى بر كاهش یا پیشگیرى از وسواسها داشته باشد؛ البته كشف تجربى تأثیر روزهدارى بر كاهش وسواس، به تحقیق آزمایشى مستقل نیاز دارد.
2. تقویت اراده
همانطور كه در توضیح اختلال وسواس گفته شد، یكى از عوامل اصلى در تداوم عمل وسواسى، ناتوانى فرد در مقابله و مقاومت در برابر اضطراب ناشى از ترك عمل وسواسى خویش است؛ به گونهاى كه فرد تصور مىكند، هیچ گاه نمىتواند آن را ترك نماید؛ بنابراین، به هر طریق كه ممكن است قدرت اراده و اعتماد به نفس شخص را تقویت نمود، مىتوان به درمان واقعى و اساسى وسواس كمك نمود.
در فرهنگهاى مختلف، عناصرى وجود دارد كه مىتواند با فراهم آوردن زمینههاى مناسب، به شكوفایى و تقویت نیروىاراده كمك كند، یا با از بین بردن زمینههاى مناسب و ایجاد شرایط محیطى نامناسب، رشد و شكوفایى آن را به تأخیر بیندازد. این عناصر فرهنگى به شكل برنامههاى تربیتى، دستورالعملهاى اخلاقى و حقوقى، و آداب و رسوم اجتماعى، در جوامع مختلف به صورت‌هاى گوناگون ظهور مىیابد.
فرهنگ اسلام مشحون از مباحث نظرى و برنامههاى تربیتى و اخلاقى است كه بر محور اختیار و اراده انسان استوار است؛ به علاوه بعضى فرایض مذهبى چون روزه كه ماهیت آنها خوددارى از ارضاى فورى برخى تمایلات و نیازهاى سطح پایین است، به تقویت این نیرو كمك مىرساند.10 روزهدارى را مىتوان به عنوان یك روش روان درمانى از نوع رفتار درمانىقلمداد كرد كه براى تقویت اراده و ایجاد تغییر در رفتارها، روش تمرین عملى روزانه در طى یك برنامه مستمر یك ماهه را بكار گرفته است.11
حضرت علی(علیه‌السلام) روزه سه روز در هر ماه، پنج شنبه اول و آخر و چهارشنبه وسط ماه و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانىهاى دل را مىبرد
افسردگىها
اختلالات افسردگى از جمله شایعترین اختلالات روانى است كه در بیماران به صورت‌هاى مختلف با شدّت و ضعف وجود دارد؛ اختلالات مهم افسردگى را مىتوان به دو نوع زیر تقسیم نمود: 1. افسردگى شدید؛ افرادى كه دستخوش یك یا چند حمله افسردگى عمیق، بدون وجود حملههاى مانى مىشوند، تحت عنوان افسردگى شدید معرفى شدهاند. به نحوى كه تخمین زده شده است، درصد بالایى از بیماران روانى بسترى نشده در بیمارستان را بیماران افسرده [شدید] تشكیل مىدهند.12 از مهمترین نشانههاى افسردگى شدید، به بىخوابىشدید، كاهش سطح انگیزه و انرژى، احساس بىارزشى، مشكل در تفكر و تمركز، احساس مداوم اندوه و ناامیدى و... است.
2. افسردگى دو‌قطبى: اختلال افسردگى دو قطبى بر اساس نامى كه براى آن انتخاب شده است، هم شامل حمله "مانى" و هم حملات افسردگى است. حمله مانى نوعى تغییر خلق ناگهانى است؛ به طورى كه فرد مبتلا، ناگهان شادى بىحد و حصرى نسبت به آنچه انجام مىدهد یا در فكر انجام دادن آن است، احساس مىكند. این شادى افراطى معمولاً با تحریكپذیرى شدید همراه است و غالباً با پرگویى، بیش فعالى، پرش اندیشه، بىخوابى، حواس‌پرتى و رفتار بىملاحظه و بىپروا همراه مىشود.
روزه و مداواى افسردگى
http://img.tebyan.net/big/1388/06/16...9616847255.jpg
قرائن و شواهدى وجود دارد كه نشان مىدهد، روزهدارى در تسریع امر بهبود بیماران مبتلا به اختلال افسردگىاساسى، نقش كلیدى دارد.13 دكتر ایوب مالك در كتاب روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشكى، دو ویژگى درمانى كه در روزه دارى مسلمانها وجود دارد و مىتواند به بهبود بیماران افسردگى كمك نماید، اینگونه معرفى كرده است:
1. تغییر برنامه خواب بیدارى
«گزارش شده كه جلو كشیدن زمان خواب بیمار به مدت 3 تا 5 ساعت در طى 2 تا 4 روز، مىتواند آثار ضد افسردگى ایجاد كند. ...بیدار شدن براى سحرى و انجام فرائض عبادى در سحرگاهان در روزهدارى اسلامى، مىتواند بر مبناى تغییر برنامه خواب در طول یك ماه، تأثیرات ضد افسردگى خود را اعمال نماید كه اگر تا مدتى دوام یابد، و در صورتى كه با سایر توصیههاى اسلام در زمینه خواب و بیدارى در طول ماههاى دیگر سال توأم شود، موجب استمرار آثار حاصل شده مىگردد؛ ...به ویژه وقتى كه به عنوان یك عامل كمكى، با دارو درمانى، مورد استفاده قرار گیرد.»14
2. مسأله محرومیت از خواب
«امروزه یكى از روشهاى درمانى در بیماران افسرده، محرومیت از خواب است، كه مىتواند به دو شكلِ محرومیت كامل از خواب و محرومیت از خواب رِمْ REM)) صورت گیرد؛ بیش از 61 گزارش (با بررسى 1700 بیمار) ثابت كرده است كه محرومیت كامل یا نسبى از خواب، منجر به بهبود قابل ملاحظهاى در 30 تا 50 درصد بیماران افسرده شدید مىگردد؛ اگرچه تأثیرات حاصله ممكن است موقتى باشد.»15 «بیدارى سحرگاهان در روزهدارى براى سحرى خوردن و انجام فرائض عبادىكه ساعاتى را به خود اختصاص مىدهد، در اصل نوعى محرومیت از خواب رِمْ به شمار مىآید، كه ادامه آن در طول یك ماه، مىتواند تأثیرات بارز ضد افسردگى داشته باشد».16
علیرضا شیخشعاعى
منبع: نشریه پگاه حوزه، شماره 146
هدهدی - گروه دین و اندیشه تبیان
1. " قال الرَّسول صلى الله علیه و آله: مَن سَرَّهُ أن یَذهَبَ كثیرٌ مِنْ وَحَرِ صَدرِهِ فلیَصُمْ شَهْرَ الصَّبرِ وَ ثلاثة أیَّام مِنْ كُلِِّ شَهْرٍ "(المحمدىالرى شهرى، محمد؛ میزانالحكمه، مركز النشر مكتب الاعلام الاسلامى، قم، 1371، ج4، حدیث10670).
2. " قالَ الرَّسولُ صلى الله علیه و آله: صَوْمُ شَهْرِ الصَّبرِ وَ ثلاثة أیَّام مِن كُلِّ شَهر، یُذهِبْنَ وَحَرَ الصَّدر " (میزانالحكمه، ج4، حدیث10671).
3. " قالَ أمیرُالمُوءمِنینَ علیه السلام: صَوْمُ ثلاثة أیَّام فِى كُلِِّ شَهْر وَ صَْومُ شَعْبانَ یَذهَبُ بِوَسواسِ الصَّدر وَ بَلابِلِِ القلبِ "(الحرانى، ابو محمد حسن بن على بن الحسین بن شعبه؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه محمد باقر كمرهاى، انتشارات كتابچى، تهران 1378، ص96).
4. دادستان، پریرخ؛ روانشناسى مرضى تحوّلى، سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانى دانشگاهها (سمت)، تهران، چاپ چهارم، 1380، ص60.
5. آقا یوسفى، علیرضا؛ روان درمانگری‌ها، انتشارات شهریار، قم، 1378، ص 203.
6. آزاد، همان، ص32.
7. مرور مقالاتى كه در طول ده سال بین سال‌هاى 1989 1978 در زمینه ارتباط ایمان و تعهد مذهبى با سلامت روانى منتشر گردیده، در اكثریت موارد رابطه مثبتى را نشان داده است. به ویژه در افرادى كه صرفاً به وابستگى صورى و ظاهرى به مذهب اكتفا ننمودهاند و جلوههاى ویژه رفتارى مذهب در زندگىشان آشكار بوده است. (مالك، ایوب؛ روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشكى، موءسسه فرهنگى انتشاراتى فن و هنر، چاپ اول، تهران، 1380، ص 35).
8. همان، ص161.
9. متن تجدید نظر شده راهنماى تشخیص و آمارى اختلال‌هاى روانى، ترجمه محمدرضا نیكخو و هامایاك آوادیس یانس، انتشارات سخن، تهران، 1381، صص 687 و 688.
10. مصباح، على، و دیگران؛ روانشناسى رشد(1)، با نگرش منابع اسلامى، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه قم، 1374، صص 257 259.
11. مالك، ایوب؛ روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشكى، موءسسه فرهنگى انتشاراتى فن و هنر، چاپ اول، تهران، 1380، ص41.
12. آزاد، همان، ص329.
13. همان، ص46.
14. همان، ص47.
15. همان، صص48غ47.
16. همان، ص49.
