معماري هفت دغنان پنهان در پوشش انبوه گياهان جنگلي
جام جم آنلاين: محوطه هفت دغنان بقايايي از يک شهر وسيع دوره اسلامي است که امروزه در ميان پوشش گياهي انبوه از چشمها دور مانده است.
به گزارش مهر، در چشم اندازهاي اين محوطه، آثاري از برجستگي هاي مربوط به ابنيه قديمي که بقاياي آثار معماري اين شهر تاريخي است، پوشيده از گياهان و درختچه هاي جنگلي، ديده مي شود.
در اين ميان سازه هايي از بقاياي سه پل خشتي که بر روي رودخانه هاي بهمبر ساخته شده، مشاهده مي شود همچنين بقايايي از سازه که در نزد اهالي منطقه به حمام هفت دغنان شهرت دارد از همه بهتر باقي مانده و جزئيات معماري آن قابل تشخيص است.
سازه هاي ديگر که از ابنيه قديمي شهر تاريخي هفت دغنان را تشکيل مي دهند در اثر حفاري هاي غيرمجاز، معماري آنها انکار شده است که نياز به بررسي هاي بيشتر دارند.
جزئيات معماري حمام هفت دغنان بهتر قابل تشخيص است
منطقه تاريخي هفت دغنان در غرب صومعه سرا در بخش مرکزي دهستان ضيابر و روستاي بهمبر واقع شده است. با گذر از روستاي بهمبر و در حد فاصل زمين بهمبر و پونل در دو سمت رودخانه " واويلا " يا " اسکندررود " در لابلاي درختان جنگل هفت دغنان، ويرانه هاي يکي از بزرگترين و وسيعترين شهرهاي تاريخي گيلان پنهان است.
اين منطقه تاريخي تا زمان فتحعلي شاه قاجار منطقه وسيع گسگر شامل زمينهاي گسگر و خاک ماســال، شــانــدرمن و تالــش دولاب مي شد و مرکز حکومت اين سرزمين حاصلخيز شهر گسگر يا گوراب بود که همان هفت دغنان امروزي محسوب مي شود و آثار تاريخي آن نيز در زيــر ريشه هاي درختان جنگلي منطقه هفت دغنان غنوده اند.
هفت دغنان شهري قديمي و تاريخي در منطقه گسگر صومعه سرا و مرکز حکومت گسگر بوده است، ويرانه ها و خرابه هاي آن نشان از يک منطقه باستاني دارد.
حدود نيمي از جنگل هفت دغنان را آثار باروي شهر، حمامها، پلها و معابر و مساکن پوشانده که به همراه آن قطعات سفالهاي ساده و لعابدار منقوش از دوره صفويه و قبل از آن در مقياس وسيع پراکنده است.
از آثار تاريخي بجا مانده در اين ناحيه مي توان حمام خرابه و چند خانه ويران و پل آجري و قلعه کول و پل خشتي و استخر قديمي براي ذخيره آب را نام برد.
همچنين آرامگاه "سيد شرفشاه" عارف بزرگ گيلاني در اين منطقه واقع است که يکي از زيارتگاههاي مهم منطقه به شمار مي آيد. از نظر کشاورزي و دامداري اين منطقه از زمان قديم مرکز پرورش دام و کشت گندم و برنج و انواع ميوهها بوده اين منطقه از زمانهاي قديم به لحاظ داشتن ابريشم و پرورش کرم ابريشم و بافته هاي ابريشمي معروف بوده است.
در حال حاضر تمامي جنگل اين منطقه تاريخي متعلق به شرکت شفارود است و از آثار تاريخي بدست آمده در آن مي توان به انواع مهرها و انگشتر مردانه و سکه هاي از جنس مس و روي و پيه سوزهاي سفالي و چراغهاي روغني و کوزه هاي گلي بزرگ که براي تدفين از آن استفاده مي کردند را نام برد و همچنين در اين منطقه کوزه هاي سفالگري و آجرپزي و کارگاههاي شيشه گري و آهنگر و قبرستانهاي قديمي کشف شده است.
کارگاههاي شيشه گري و آهنگري در منطقه هفت دغنان کشف شده است
اين منطقه با آبادي هاي اطراف حدود 250 سال پيش به دليل شيوع سياه فويتل (طاعون سياه) سکنه اش را از دست داده و به سبب روئيدن درختان به جنگلهاي اطراف متصل و به صورت جنگلي بکر باقي مانده و تا سال 1300 شمسي که جاده اي بين صومعه سرا و رضوانده کشيده شد و روستاهاي کسماء، اباتر، طاهرگوراب، ضيابر، بهمبر و دارسرا و چنگيران در مسيرش قرار گرفت که کم کم تحت مالکيت هفت خان بزرگ منطقه به نام هاي "سليمان پاشــاخــان ساساني"، "امان الله خان"، "فتح الله خان"، "عزيز الله خان" که همه ساساني بودند و همينطور "عميد همايون"، " پاشاخان دهزاء" و "ميرزا يوسف خان شبان" در آمد.
شهر تاريخي يک هزار و 200 ساله هفت دغنان در غرب مرکز شهرستان صومعه سرا، نمادي از تمدن و تاريخ کهن کشور و گيلان است.
نخستين بار در سال 1382 اين شهر تاريخي مورد گمانه زني قرار گرفت، با آغاز کاوش در محوطه باستاني هفت دغنان، شهري تاريخي که 400 سال پيش بر اثر زلزله مدفون شده بود، از زير خاک بيرون آورده شد. هفت دغنان با وسعتي حدود 60 هکتار به شماره 9952 در فهرست ميراث فرهنگي در سال 1382 ثبت شد.
شهر هفت دغنان يکي از بزرگترين شهرهاي صفوي بود
اما کاوشهاي باستان شناسي وسعت آن را به بيش از 120 هکتار رساند که هنوز نيز تعيين حريم اين محوطه تاريخي ادامه دارد. شهر هفت دغنان يکي از بزرگترين شهرهاي صفوي بوده به گونه اي که مي توان گفت طبق متون تاريخي پايتخت ايالت گسکرات از ايالتهاي تابع دولت صفوي بوده است.
پيش از اين تصور مي شد شهر هفت دغنان را زلزله از بين برده است، در متون تاريخي نيز از اتفاقي چون زلزله ياد شده است اما مطالعات بيشتر نشان داد پيش از زلزله، در سال 1308 هجري قمري بيماري "وبا" جان بسياري از مردم شهر هفت دغنان را مي گيرد و از همان دوران نيز اين شهر تاريخي متروک مي شود.
باستان شناسان در نزديکي هفت دغنان با گورستان اسلامي مواجه شده اند که در آن گورهاي دسته جمعي به دست آمد که خود نشان از شتاب در تدفين مردگان دارد. باستان شناسان در محل گورستان اين شهر با تعداد بي شماري گورهاي دسته جمعي مواجه شدند که در هر يک بيش از 20 جسد دفن شده است.
هيئت باستان شناسي در ادامه مطالعات خود با باز کردن ترانشه اي به ابعاد 10 در 10 متر مربع با 12جسد که به شکلي نامنظم دفن شده بودند، مواجه شدند. شواهد گور نشان مي دهد که اتفاق هولناکي موجب مرگ بسياري از اهالي شهر شده است و کساني که زنده مانده بودند، مردگان را با عجله و بدون در نظر گرفتن آداب تدفين دفن کرده اند.
در بقاياي استخواني به دست آمده شکستگي يا خردشدگي استخواني ديده نمي شود و هيئت باستان شناسي احتمال مي دهد اين اجساد در اثر وبايي که در سال 1308 هجري قمري و پيش از زلزله گيلان شيوع پيدا کرده، مرده باشند.
در نخستين فصل بررسي محوطه باستاني هفت دغنان که با گمانه زني همراه بوده، بقاياي دو پل خشتي، ساختمان هاي قديمي، تپه هاي باستاني و حمامي قديمي به همراه خندق و برج و بارو، مسير آبرساني به داخل شهر، جادههاي سنگفرش، انبارهاي متعلق به تنبوشه هاي سفالي و معابر در محدوده 60 هکتاري شهر مدفون هفت دغنان شناسايي شده است.
هدف از آغاز کاوش در شهر هفت دغنان، تعيين حريم اين محوطه باستاني و بيرون آوردن بقاياي به جاي مانده از دوران سکونت شهر بوده است. شواهد باستان شناسي نشان مي دهد که اين شهر در دوره سکونت خود به صورت دايره اي شکل بوده و مناطق مسکوني، ميان دو رودخانه که با دو پل خشتي به هم مربوط مي شدند، قرار داشته است.
تجارت بين هفت دغنان و کشورهاي ارمنستان، چين، باکو و روسيه برقرار بود
نتايج به دست آمده از گمانه زني در سال 82 کشف 17 ظرف سفالي و چيني بود که در عمق سه متري و در يک پيت زباله قرار گرفته بودند. به نظر مي رسد که ساکنان اين شهر پس از ورود ظروف چيني به ايران ظروف سفالي خود را دور انداخته اند. مقايسه ميان اشياي به دست آمده از کاوشهاي باستان شناسي در هفت دغنان با اشياي تاريخي کشف شده هم دوره در ارمنستان، چين، باکو و روسيه نشان از تجارت ميان هفت دغنان با اين کشورها دارد.
باستان شناسان در يکي از گمانه هاي که در مرکز شهر هفت دغنان زده شد با بقاياي زياد دکان و مغازه هاي آهنگري و سنگ فروشي مواجه شدند و در اين محدوده نيز سکه هاي از دوره صفوي به دست آمد. آنها تصور مي کنند محل کشف شده به احتمال قوي بازار اين شهر تاريخي بوده است.
باستان شناسان پس از کشف بازار شهر مدفون هفت دغنان متوجه شدند، کف اين بازار و مغازه ها سنگ فرش بوده است. در کنار اين بازار يک حمام قديمي کشف شده بود که مشخص شد به بازار تعلق دارد.
از آنجائيکه طبق سنت شهرهاي اسلامي، بازارها عموما در کنار مساجد بزرگ با امامزاده ها شکل مي گرفتند، کاوشگران در جستجوي آن هستند تا بقاياي چنين مکانهاي متبرکي را نيز کشف کنند. درباره کسب و کار مردم شهر هفت دغنان مي توان گفت که طبق متون تاريخي شهر هفت دغنان صادرات ابريشم داشته و از اين راه به رونق رسيده است.
ساختمانهاي شهر هفت دغنان بسيار زيبا و مجلل بوده است
همچنين با توجه به آثار به دست آمده از اين شهر که شامل آجر، سفال، شيشه، کاشي، استخوان و فلز است باستان شناسان به اين نتيجه رسيده اند که شهر تخريب شده، در گذشته داراي ساختمانهاي بسيار مجلل و زيبا بوده که در راه توسعه و پيشرفت گام برمي داشته است.
درباره ميزان تخريب بقاياي شهر هفت دغنان مي توان گفت که 40 درصد اين شهر پيش از انقلاب به دليل جاده اي که از سوي شرکت شفارود کشيده شده بود تخريب و 60 در صد باقيمانده آن نيز زير پوشش جنگلي پنهان مانده است همچنين بخش هايي از اين شهر تاريخي بر اثر فعاليت حفاران غيرمجاز تخريب شده است.
از آنجائيکه همواره کاوشهاي باستان شناسي در استان گيلان در مناطق کوهستاني بوده است، جلگه هاي اين استان کمتر مورد کاوش قرار گرفته و کاوش در شهر هفت دغنان مي تواند به بسياري از سئوالات باستان شناسان درباره دوره اسلامي استان گيلان پاسخ دهد.
همچنين شناسايي معماري و شهرسازي هفت دغنان مي تواند به باستان شناسان براي کشف شيوه هاي معماري و شهرسازي دوره ها کمک فراواني کند.
