مروري بر چهره‌هاي برجسته زنان فضانورد
در سال 1957 كه ماهواره كوچك اسپوتنيك 1 در مدار زمين قرار گرفت، عصر فضا با اميدهاي فراواني آغاز شد؛ اميدهايي كه به دوران كودكي بشر بازمي‌گشت و انسان در نيمه قرن بيستم خود را در آستانه دروازه‌هاي فضا مي‌ديد. يوري گاگارين زماني كه به سلامت از مدار زمين به سياره مادريش برگشت، همگان تسيلوفسكي را به ياد آوردند كه مي‌گفت: «زمين گهواره بشريت است، اما هيچ انساني را نمي‌توان در گهواره نگاه داشت.» و احساس كردند كه زمان سفر از سياره مادري فرا رسيده است.
اما راه سفر به فراسوي مرزهاي فضا، راه آساني نيست و انسان بهاي مادي و معنوي فراواني را براي تحقق اين رويا پرداخته است. در اين ميان زنان راه دشوارتري براي سفر به فضا را سپري كردند. اگرچه در شوروي خيلي زود والنتينا ترشكوا به مدار زمين رفت، اما در ايالات متحده 20 سال پس از ترشكوا بود كه سالي رايد به عنوان اولين زن فضانورد امريكايي به فضا رفت. برخي از مردم گمان مي‌كنند زنان براي ورود به عرصه فضا در ديگر كشورها و بخصوص در ايالات متحده راه آساني را پشت سر گذاشته‌اند.
اما شايد جالب باشد بدانيد در قوانين فضانوردي آمريكا، مرد بودن يكي از شرايط اصلي فضانورد شدن بود و مبارزه‌اي طولاني از سوي زنان صورت گرفت تا سرانجام امكان و بعدها ضرورت سفر فضانوردان زن به فراسوي مدار زمين پذيرفته شود. اين سفر اگر چه براي نوع بشر بسيار دشوار بوده است، اما زنان دشواري مضاعفي را در اين راه سپري كردند. راه ورود زنان به فضا راهي ناهموار بود كه با موفقيت سپري شد و زنان نه‌تنها توانستند توانايي‌هاي جسماني و فيزيكي خود را ثابت كنند كه توانستند نگاه موجود در آن دوران به زنان را تغيير دهند تا مجوز سفر به فضا را بگيرند.
امسال چهل و پنجمين سالگرد پرواز والنتينا ترشكوا، نخستين فضانورد زن جهان و بيست و پنجمين سالگرد پرواز سالي رايد، نخستين فضانورد زن آمريكايي به مدار زمين است. در اين مدت حدود 40 فضانورد زن به مدار زمين رفته‌اند و برخي از آنها مدتي طولاني را در فضا سپري كرده و تا به دست آوردن سمت فرماندهي ايستگاه بين‌المللي فضايي نيز پيش رفته‌اند، اما همان‌طور كه انسان تازه در آغاز عصر رازهاي فضايي است، زنان نيز در ابتداي راه دشوار فتح فضا هستند.
والنتينا ترشكوا - آغازگر سفر زنان به فضا
والنتينا ولادمير ترشكوا، در 6 مارس 1937 در روستاي كوچكي در غرب اتحاد جماهير شوروي به دنيا آمد. پدر او راننده تراكتور و مادرش كارگر يك كارخانه پارچه بافي بود. والنتينا از بچگي عاشق چتر بازي بود و در نزديكي محل زندگي خود تمرين‌هايي كرد و سال 1959 اولين پرش خود را انجام داد. والنتينا تحصيل خود را تمام نكرده بود، اما تقدير بر اين بود كه برگ پرافتخاري از تاريخ به نام او ثبت شود. زماني كه شوروي، برنامه فضايي خود را با پرتاب اسپوتنيك 1 و سپس اسپوتنيك 2 كه حامل سگي به نام لايكا كه اولين موجود زنده زميني مسافر فضا بود، به رخ غرب كشاند.
در سال 1961 گام بلند بعدي را برداشت و يوري گاكارين را به فضا فرستاد تا اولين بار انساني قدم به فضاي بيرون زمين بگذارد و عصر سفرهاي فضايي انسان آغاز شود. برنامه فضايي شوروي از سوي مغز متفكري به نام سرگئي كورولوف، هدايت مي‌شد. او پس از موفقيت پرواز گاگارين تصميم گرفت تا افتخار اعزام نخستين بانوي فضانورد را نيز به خود اختصاص دهد و به همين دليل شروع به انتخاب داوطلب‌هايي براي اين كار كرد و والنتينا نيز يكي از اين داوطلبان بود. بعد از تحقيقات فراوان از بين چند صد نفر، سرانجام 5 نفر وارد برنامه فضايي شوروي شدند و در بين آنها والنتيناي ريز نقش برنده اين رقابت بود.
او با توجه به تجربه پرش با چتر، قد كوتاهتر از 170 سانتي‌متر و وزن كمتر از 70 كيلوگرم، بهترين گزينه ممكن بود. از آن پس تمرين‌هاي فشرده والنتينا آغاز شد. پس از سپري شدن دوره‌هاي مختلف تمريني، قرار شد در اولين پرواز همزمان با فضا پيماهاي وستوك 5 و وستوك 6، ترشكوا خلباني وستوك 6 را به عهده بگيرد. بامداد 16 ژوئن 1963 ترشكوا به سكوي پرتاب وستوك 6 رسيد و با نام رمز چايكا ( به معني مرغ دريايي) پرواز تاريخي خود به فضا را آغاز كرد. ترشكوا 2 روز و 22 دقيقه را در فضا سپري كرد، 48 بار به دور زمين سفر كرد و به زمين بازگشت تا براي اولين بار در تاريخ بانويي از زمين از مرزهاي فضا عبور كند. ترشكوا پس از بازگشت تحصيلات خود را به پايان رساند.
او پس از سفر خود به نمادي از شوروي تبديل شد و تلاش‌هاي زيادي را براي زنان انجام داد و جوايز زيادي را از آن خود كرد و اكنون در سن 71 سالگي در روسيه زندگي مي‌كند. او در مراسم عبور مشعل المپيك بازي‌هاي 2008 پكن يكي از نمايندگان روسيه بود كه در ميدان سنت پترزبورگ مشعل المپيك را حمل كرد. ترشكوا بتازگي در گفتگويي مطبوعاتي گفته است آرزو دارم به مريخ سفر كنم حتي اگر اين سفر، سفري يك طرفه باشد. رقباي آمريكايي شوروي‌ها، 20 سال پس از ترشكوا، سالي رايد را به فضا فرستادند اما تا آن موقع روس‌ها نخستين راهپيمايي فضايي براي زنان خود را نيز تدارك ديده بودند.
اسويتلنا ساويتكايا - نخستين پياده روي زنانه در فضا
اسويتلنا، در 18 آگوست 1948 در مسكو به دنيا آمد. او 15 ساله بود كه مردم زمين پرواز والنتينا ترشكوا به مدار زمين را جشن گرفتند. اسويتلنا كه آموزش‌هاي خلباني ديده بود، در سال 1980 وارد برنامه فضايي شوروي شد و در 34 سالگي از مرزهاي فضا گذشت. او اگرچه 19 سال پس از والنتينا به مدار مي‌رفت، اما دومين فضانورد زن شوروي‌ها به شمار مي‌رفت و شايد هيچ‌گاه خود او هم زماني كه پرواز ترشكوا را تماشا مي‌كرد تصور نمي‌كرد عنوان دومين كيهان‌نورد زن شوروي را از آن خود كند.
او اولين پرواز خود را با سايوز 7 t در سال 1982 انجام داد؛ اما بر خلاف ترشكوا باز هم عازم فضا شد. اسويتلنا در 25 جولاي سال 1984 و در حالي كه در ايستگاه فضايي ساليوت حضور داشت، لباس فضايي خود را به تن كرد تا نام خود را در كتاب تاريخ عصر فضا ثبت كند. زماني كه محفظه‌هاي هوابند باز شدند، اسويتلنا ساويتكايا نخستين زن زميني شد كه در فضا راهپيمايي مي‌كرد. او 3 ساعت و 35 دقيقه را بيرون از ساليوت سپري كرد و در كل ماموريت‌هايش 19 روز و 17 ساعت و 6 دقيقه را در فضا سپري كرد. همتاي امريكايي او كاترين دواير سوليوان بود كه در سال 1984 نخستين زن آمريكايي لقب گرفت كه در فضا راهپيمايي نمود.
سالي رايد - زنان آمريكايي را به فضا مي‌برد
سالي كريتين رايد در 26 مي 1951 به دنيا آمد و در رشته فيزيك تحصيلات عالي خود را انجام داد. زماني كه ناسا سرانجام تسليم مبارزات زنان براي مشاركت در برنامه‌هاي فضايي شده بود، سالي يكي از 8 هزار و 900 نفري بود كه به دعوت ناسا براي برنامه فضايي زنان پاسخ داد و پس از چندين مرحله آزمون‌هاي مختلف در سال 1978 به ناسا پيوست. پس از طي دوره‌هاي تمريني فشرده، سالي رايد آماده بود تا در برنامه فضايي شركت كند. در دومين و سومين پرواز شاتل هاف سالي مسوول ارتباطات با شاتل‌ها در مركز كنترل پرواز بود و سرانجام در روز 18 ژوئن 1983 او قدم به كابين شاتل فضايي چلنجر گذاشت تا در هفتمين پرواز شاتل‌هاي فضايي عنوان نخستين زن فضانورد آمريكايي و سومين زن فضانورد جهان را از آن خود كند.
جالب اين است كه در 2 دهه‌اي كه تا آن زمان از حضور زنان در فضا مي‌گذشت، تنها 2 زن پيش از سالي به فضا رفته بودند. اما پرواز سالي رايد با شاتل‌هاي فضايي و باز شدن درهاي برنامه فضايي ناسا به روي زنان اين روند را سرعت بخشيد به طوري كه در 25 سال بعد 37 زن ديگر به فضا سفر كردند. سالي رايد در مجموع 2 ماموريتي كه به فضا سفر كرد 14 روز و 7 ساعت و 46 دقيقه را در مدار زمين به سر برد.
ايلين كالينز - فرمانده پيشگام
ايلين ماريا كالينز در 19 نوامبر 1956 در نيويورك به دنيا آمد. او يكي از پرافتخارترين زنان فضانورد تاريخ به شمار مي‌رود. ايلين نه‌تنها نخستين زن خلبان شاتل‌هاي فضايي و فرمانده ماموريت‌هاي شاتل بود كه پس از تراژدي سقوط شاتل فضايي كلمبيا و در حالي كه ناسا حدود 2 سال پرواز شاتل‌ها را به حالت تعليق درآورده بود، براي فرماندهي ماموريت بازگشت شاتل‌ها به مدار زمين انتخاب شد تا نه‌تنها او نخستين فرمانده زن شاتل‌هاي فضايي شود كه يكي از مهم‌ترين و پيچيده‌ترين ماموريت‌هاي فضايي تاريخ ناسا را فرماندهي كند؛ ماموريتي كه در تمام مدت چتري از تشويش و دلهره و اضطراب بر آن سايه انداخته بود چراكه شاتل‌ها پس از تغييرات زياد پس از 2 سال به فضا مي‌رفتند و برخورد قطعه‌اي از پوشش تانك اصلي سوخت به زير بال شاتل در تمام مدت ماموريت، احتمال تكرار حادثه مشابه كلمبيا را افزايش مي‌داد؛ ولي ايلين كالينز، توانست ماموريت را با موفقيت رهبري كند.
ايلين كالينز براي نخستين بار در سال 1995 در ماموريت63 sts- و با شاتل فضايي ديسكاوري به فضا رفت و در همين ماموريت خلباني شاتل را به عهده گرفت. در اين ماموريت شاتل به ايستگاه فضايي مير ملحق شد. در ماموريت84 sts-، بار ديگر ايلين كالينز خلبان شاتل شد و سرانجام در ماموريت 93sts- فرماندهي شاتل فضايي كلمبيا را قبول كرد كه طي آن تلسكوپ فضايي پرتو x چاندرا در مدار زمين قرار گرفت.
او در آخرين پروازش فرماندهي ماموريت بازگشت به پرواز شاتل‌هاي ناسا را در ماموريت114 sts- به عهده گرفت و پس از پايان آن از ناسا استعفا كرد تا بيشتر به فعاليت‌هاي اجتماعي و خانواده‌اش بپردازد. كالينز علاوه بر دريافت عالي‌ترين نشان‌هاي افتخار، در كل مدت 38 روز و 8 ساعت و 10 دقيقه را در فضا سپري كرد. او در آخرين پروازش در ارتباط ويديويي مستقيم با نخست‌وزير ژاپن، به او گفت: آقاي نخست‌وزير از بار اولي كه فضا آمده‌ام تا امروز چهره سياره ما دگرگون شده است. اگر امروز فكري به حال سياره‌مان نكنيم، آينده‌اي نخواهيم داشت.
پگي ويتسون - فرمانده جزيره تنها
پگي آنت ويتسون، كه متولد 9 فوريه 1960 است، يكي از بيشترين ركوردهاي اقامت در فضا را در كارنامه دارد. پگي براي بار نخست به عنوان يكي از خدمه پنجم ايستگاه بين‌المللي فضايي به مدار زمين رفت و در ايستگاه بين‌المللي فضايي ساكن شد؛ اما تجربه بالاي او و ركورد طولاني او در راهپيمايي‌هاي فضايي و مهارت‌هايش باعث شد تا بار ديگر همراه خدمه 16 ام ايستگاه فضايي به مدار زمين برود و بتواند فرماندهي ايستگاه فضايي را به عهده بگيرد و اين، اولين باري بود كه فرماندهي اين ايستگاه به عهده يك زن قرار گرفت. طي ماموريت120 sts- و در حالي كه شاتل فضايي با فرماندهي پام ملروي رهبري مي‌شد، براي اولين بار در تاريخ، همزمان فرماندهي ايستگاه و شاتل به عهده زنان بود.
انوشه انصاري - ايراني صاحب نام در فضا
انوشه انصاري نه‌تنها به اين دليل در اين فهرست قرار مي‌گيرد كه نخستين ايراني و نخستين زن ايراني است كه به فضا رفته است، بلكه به اين دليل كه نخستين زني است كه به عنوان توريست و گردشگر فضايي به ايستگاه فضايي رفت. انوشه انصاري، كارآفرين برجسته ايراني آمريكايي است كه پس از پايان تحصيلاتش در آمريكا وارد فعاليت‌هاي حوزه مخابرات شد و بزودي توانست به همراهي همسرش به يكي از فعالان اقتصادي برجسته جهان بدل شود. او كه علاقه فراواني به فعاليت‌ها و كاوش‌هاي فضايي داشت، عضو هيات مديره جايزه جهاني x شد و از جايزه انصاري x براي انجام اولين پرواز فضايي خصوصي حمايت كرد تا عصر جديد پروازهاي خصوصي در جهان آغاز شود.
او سپس با ثبت‌نام در برنامه اعزام جهانگردان به ايستگاه بين‌المللي فضايي كه از سوي بنياد اسپيس ادونچر طراحي شده بود با راكت‌هاي سايوز به ايستگاه فضايي رفت. عملكرد او باعث شد تا همراهان فضانوردش از رفتار حرفه‌اي او تمجيد كنند. او نه‌تنها فيلم‌هاي آموزشي در پرواز خود تهيه كرد كه ارتباطات راديويي با مراكز علمي و دانشجويي برقرار كرد و براي اولين بار مرزهاي وبلاگ‌نويسي را از زمين به فضا برد.سفر او با توجه وسيع رسانه‌ها همراه بود و بسياري از مردم ايران پرواز او از فراز آسمان ايران را رصد كردند. انوشه در كل 10 روز و 21 ساعت و 4 دقيقه را در فضا سپري كرده است.
قربانيان زن فضا
راه فتح فضا هيچ گاه راه همواري نبوده است. هزينه‌هاي مادي، معنوي فراواني خرج شده است تا انسان بتواند به فراسوي مدار زمين برود. زنان هم سهم عمده‌اي در اين هزينه‌ها پرداخته‌اند. 2 شاتل فضايي چلنجر و كلمبيا، يكي چند ثانيه پس از پرتاب و ديگري چند ثانيه پيش از فرود در برابر چشم مردم جهان منفجر و نابود شدند و هر بار 7 نفر از بهترين فضانوردان را به كام مرگ كشيدند.
هنگام حادثه انفجار چلنجر كريستن مك آليف 37 ساله و جوديت رزنيك كه او هم 37 سال سن داشت در برابر چشمان خانواده‌هاي خود به مشتي از خاكستر تبديل شدند. كريستن مك آليف يك معلم بود كه از ميان 11 هزار معلمي كه داوطلب شركت در برنامه معلمان در فضا بودند، براي سفر به فضا و ترويج سفرهاي فضايي پس از بازگشتش انتخاب شده بود، اما در انفجار سال 1986 جان خود را از دست داد.
17 سال پس از آن تاريخ و زماني كه شاتل فضايي كلمبيا آماده مي‌شد تا پس از ماموريتي 2 هفته‌اي فرود آيد، به دليل نقصي كه هنگام پرتاب در بال چپ ايجاد شده بود، شاتل منفجر شد و 7 فضانورد آن درگذشتند. در ميان آنها لائورا كلارك 41 ساله و كالپانا كاوال 41 ساله و هندي‌الاصل هم حضور داشتند كه هر دو از متخصصان و تكنيسين‌هاي اصلي ماموريت بودند.
اگرچه اين افراد جان خود را در راه فتح فضا و گسترش دايره دانسته‌هاي ما از جهان اطراف از دست دادند، اما در عين حال زندگي و مرگ آنها نشان از هدف والايي داشت. آنها و ديگر فضانوردان زن، نمونه‌هايي از زنان و مردماني هستند كه براي فتح جهان ناشناخته‌ها لحظه‌اي متوقف نمي‌شوند و اجازه نمي‌دهند هيچ مانعي آنها را متوقف كند.
