چرخش هنر معماری در بافت مرکزی مشهد

مشهد از نظر قدمت و تاریخ، شهری ۱۲۰۰ ساله است. اما آنچه که در تعریف شهرسازی امروز متداول است، وجود ساختمان های منظم و خیابان های عریض و طویل است و با این معیار هم می توان مشهد را جزو قدیمی ترین شهرهای ایران قرار داد.
این شهر که از ادغام دو قریه نوغان و سناباد چهره شهری آباد را به خود گرفته، شهرت و نام آوریش را مرهون وجود مرقد مطهر حضرت رضا(ع) است.
مشهد تا قبل از شهادت جانگداز حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در توس، نامی در اطلس جغرافیای ایران و اسمی در صفحات تاریخ این سرزمین نداشت، اما هجوم عاشقانه و ارادتمندانه زائران حرم مطهر امام رضا(ع) که از اقصی نقاط کشور برای عتبه بوسی مشرف می شوند، زمینه توسعه و پویایی و شکل گیری شهری تازه را فراهم کرد.
روشن است که در سده های گذشته وجود پراکندگی در محله ها و واحدهای مسکونی مثل همه نقاط مشرق زمین، در مشهد نیز به چشم می خورد. اما براساس شواهد موجود نخستین هسته های مسکونی و تجاری در مشهد در بافت مرکزی این شهر که مضجع شریف امام هشتم(ع) در آن قرار دارد، شکل گرفت. این بافت با توجه به ساخت نخستین خانه ها و مسافرخانه ها در اطراف حرم و فعال سازی مجموعه های پیشه وری و داد و ستد در این محدوده و تداوم آن تا سال های اخیر، بسیار فرسوده بود.
تا یک دهه قبل یعنی سال های تخریب کامل کوچه های اطراف حرم، خانه هایی با قدمت ۱۲۰ سال بسیار زیاد دیده می شد.
● عمر ۵۰ ساله خرابی ها
بحث بازسازی بافت فرسوده محدوده مرکزی شهر مشهد، حدیث تازه ای نیست. فکر ساخت و ساز در این محدوده و تغییر سیمای حریم حرم مطهر رضوی به نیم قرن قبل برمی گردد.
آنهایی که قبل از سال ۱۳۵۵ برای تشرف به حرم علی بن موسی الرضا(ع) به مشهد سفر کرده اند، کوچه های درهم تنیده، تیمچه های ریز و درشت و کاروانسراهای قدیمی را در محدوده طبرسی، نواب صفوی (پایین خیابان ) و شیرازی (بالا خیابان) به یاد دارند.
بازار زنجیر و چهره سنتی آن، بازار سرپوش و خاطره بوی خوش عطر و عنبر و مشک، تیمچه کفاش ها و نمایشگاه هزار سلیقه این بازار از جاودانه های آن دوران هستند که به لودر سپرده شدند و در اندک فرصتی دهها کاروانسرا و محل تجاری و حدود ۵۰۰ هتل و مسافرخانه محو و فضای سبز جایگزین آن شد. در آن مقطع منطقه معروف به <فلکه حضرتی> با همه امکانات و قدمت و لحظه های بیاد ماندنی اش از منظر عام پاک شد.
● گام اول بازسازی
پس از پیروزی انقلاب با استفاده از تمامی امکانات فنی و تخصصی آستان قدس رضوی و صرف افزون بر ۲۰۰۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات این آستان مقدس، مجموعه زمین های مربوط به <فلکه حضرتی> در پروژه بزرگ و ۲۷ ساله به ساخت یک میلیون مترمربع فضای زیارتی، فرهنگی، آموزشی، پژوهشی و عبادی انجامید که رویش کتابخانه بزرگ، رواق های متعدد و صحن های متنوع از جمله آنها است. آستان قدس رضوی این پروژه بزرگ را در سه دهه گذشته مدیریت و هزینه آن را تامین کرد. هم اکنون ظریف کاری پروژه که به <توسعه حریم حرم> مشهور است، توسط استادان چیره دست و هنرمندان خوش ذوق در دست انجام است.
گرچه مقامات آستان قدس سال گذشته از تکمیل این پروژه که مشهد را به داشتن بزرگترین بنای اسلامی و مذهبی در جهان مفتخر کرده است، خبر دادند، اما جنب و جوش کارگران، وجود سنگ و سیمان و ابزار کار و تصویر موجود در همه صحن های تازه تاسیس خبر از ادامه ساخت و ساز در این مجموعه دارد.
● مرحله دوم تخریب
آنهایی که افق مشهد را برای قرن آتی ترسیم می کنند، بر این باور بودند که به موازات توسعه حریم حرم، اطراف این مکان مقدس نیز باید تخریب و با جذب سرمایه های داخلی و خارجی جامعه نو بپوشد. این تفکر در اواخر دهه هفتاد عملیاتی شد و موسسه ای با مشارکت مسکن و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری پا به عرصه کار گذاشت. ماموریت این موسسه خرید خانه های فرسوده و یکپارچه سازی آنها برای ساخت هتل، مراکز خرید، کانون های فرهنگی، محل های عرضه سوغات و واحدهای تامین کننده نیاز مسافران و زائران بود.
در سال های اول کار، خرید و تخریب با سرعت مقبولی ادامه یافت اما بعد از مدتی از سرعت کار کاسته شد تا بخش عمده ای از اطراف حرم مطهر به مکانی برای تردد خلافکاران و تهدید سلامت و بهداشت ساکنان و زائران تبدیل شود. نبود بودجه و کش و قوس های موجود بین مسئولان محل و مقامات کشوری برای تامین ۱۰ هزار میلیارد تومان اعتبار موردنیاز این پروژه کار را دچار وقفه جدی کرد. در این سال ها بحث مالکیت اراضی که بخش عمده آنها وقفی است نیز مطرح و مقرر شد؛ برای سرازیر شدن سرمایه های اتباع مسلمان سایر کشورها هم قوانینی تدوین و اعلام شود.
آنچه هم اکنون محرز است این که کوشش بیشتری برای جمع کردن تپه های پرحجم خاک های اطراف حرم صورت می گیرد و حاشیه خیابان ها نیز در چنبره تیرآهن های قطور و بتون های مسلح اسیر شده اند تا به جای ساختمان های سرشار از سلیقه و پر از نقش و نگار، ساختمان های مرتفع و برج های هزار تو ساخته شود. هم اکنون تمامی رهگذرانی که صبح تا شام در یکی از خیابان های نزدیک حرم مطهر رو به گنبد آقا می ایستند و دست بر سینه سلام می دهند، صدای غرش ماشین های سنگین و تردد کامیون ها و لودرها را می شنوند که با شتاب از کنار آنها سبقت می گیرند تا زودتر بلوکه ای را به کارگران شاغل در یکی از همین عمارت های بلند برسانند.
● وضعیت میدان شهدا
معروف ترین نام در میان خیابان ها و میدان های مشهد قدیم و جدید، میدان شهدا است. هر روز از این میدان یک میلیون تردد صورت می گیرد. میدان شهدا از یکصد سال پیش تاکنون، مرکز اصلی شهر مشهد و نقطه اتصال زائران و مجاوران به حرم مطهر، راه آهن و اتوبوس و در دوره های قبل تر به کاروانسراها و مکان های رفاهی آن دوران بوده است.
در محدوده این میدان هنوز مغازه هایی وجود دارند که هیزم می فروشند، افرادی هستند که به پرنده فروشی مشغولند، زغال عرصه می کنند، انگشتر و تسبیح داد و ستد می کنند، غذای سنتی می پزند و لباس قدیمی می دوزند و به عابران می فروشند.
بازسازی میدان شهدا در سال های اخیر یکی از پردامنه ترین مباحث عمران شهری مشهد بود که در دوره دوم شورای اسلامی شهر، کارهای تحصیل حریم و ساخت و ساز آن آغاز شد.
قرار است ۱۰۰۰ میلیارد تومان توسط شهرداری و بخش خصوصی برای این میدان خرج شود تا آن ساختمان های رنگ پریده و شیروانی های از هم گسسته جای خود را به ساختمان های مدرن بدهد و مردم فرصت پیدا کنند از زیرگذرها برای رسیدن به حرم، جاده آسیایی، رفتن به ییلاقات و رسیدن به مراکز خرید و دانشگاه ها استفاده کنند. آن گونه که مهندس پژمان شهردار مشهد می گوید: سال گذشته ۵۴ میلیارد تومان شهرداری پول داده است تا ساکنان محدوده طرح خانه و مغازه و مسافرخانه خود را در اختیار شهرداری قرار دهند تا پروژه با شتاب لازم پیش برود. البته سال گذشته شهرداری مشهد در یک زمان کوتاه یکی از زیباترین زیرگذرهای تردد خودرو در کشور را هم در این میدان ساخت، اما آنچه عیان است این که، کانون مرکزی میدان همچنان رها شده است و برای بلند شدن دوباره میدان شهدا و عبور و مرور راحت مردم باید مدتها صبر کرد.
● یک یادآوری
تمامی مهندسان شهرسازی و مدیران اجرایی اعتقاد دارند هرگونه اقدامی در مشهد به ویژه در منطقه مرکزی آن باید با سیمای مذهبی و هسته اصلی شهر یعنی بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) هماهنگ باشد. البته این برداشت را می توان در لحن مدیران شهرداری نیز احساس کرد، اما در قد و قامت ساختمان های موجود ردپای این نوع باور را نمی توان دید. اگر شما مسیر خیابان شیرازی را از مقابل بست بالا تا میدان شهدا طی کنید، نظاره گر پروژه های ساختمانی خواهید بود که هر یک با طبقاتی سلیقه ای، نقشه ای متنوع و مصالحی متفاوت در حال اجرا هستند.
اگر در فردای بهره برداری از این ساختمان ها، نسل پیش رو به داوری بنشیند به طور قطع این ناهماهنگی را مورد نقد قرار می دهد.
وجود نماهای متفاوت، رنگ های متعدد و مهندسی گوناگون حکایت از آن دارد که چشمان عابران شیدای مولا، تا قبل از ورود به حرم باید چهره تازه ای از شهرسازی را ببینند و اگر دلشان هوای گل های شنگرفی، کاشی های فیروزه ای، منبت های سبز و لبریز از معنا و مفهوم معنوی را کرد، باید تا رسیدن به رواق های امکان متبرکه صبر کنند.
آن گونه که از روال کار پیداست طرح ضرورت ساخت و ساز در زمین هایی با متراژ بالا نیز منتفی شده و طرح رویارویی ایجاد فضایی باشکوه و روحانی جای خود را به روال معمولی داده است.
البته دولت می تواند برای اصلاح ساختار کنونی وارد میدان شود و با درک سلیقه، خواسته و ارادت مردم به این ارض قدسی، ترتیبی دهید تا سنخیت لازم بین حریم و اطراف حرم بوجود آید. در سال های گذشته دولت و نماینده آن در بازسازی بافت های فرسوده یعنی وزارت مسکن و شهرسازی تلاش هایی داشته اند، اما تقاضای پروژه برای دریافت بودجه، به اندازه ای است که یک وزارتخانه و یا امکانات محلی قطعا نمی تواند پاسخگوی آن باشد.
توقع از دولت نگاه ملی به بافت فرسوده مرکز مشهد و نظارت کارشناسی بر این محدوده با هدف حفظ اصالت ها و باورها و اعتقادهاست.
زائران و مجاوران در مسیر دالان بلند محل اقامت تا حرم مشتاق مشاهده سقاخانه، شنیدن صدای اذان از بناهایی با معماری اسلامی و عبور از بازارهایی هستند که بوی سنت و رنگ دعا داشته باشد.