نگاهی تطبیقی به عنصر ستون در معماری هخامنشی و یونان و مصر

در ناحیه جنوبی ایران و در شمال خلیج فارس، ایالتی واقع شده بود که در روزگار باستان ”پارس“ نامیده می شد، که از آغاز دوره اسلامی مرکز آن شهر شیراز بوده است. در این منطقه از ایران سلسله ای به نام هخامنشیان به قدرت رسیدند توانستند سالها بر بخش بسیار مهمی از جهان فرمانروایی کنند. ”هخامنشیان از مهارت هنرمندان و صنعتگران ممالک زیر فرمان خویش بهره می گرفتند. از این جهت در آثار معماری و صنعت این دوره تأثیر سایر ملل نیز دیده می شود. شاهان هخامنشی در مراکز حکومت خود... اقدام به ساختن کاخهای بزرگ و زیبایی کردند که پس از گذشت ۲۵ قرن هنوز بقایای آنها محکم و استوار باقیمانده اند. ستونها و سرستونهای باقیمانده از پایتختهای هخامنشیان نمونه بارزی است که ما را با هنر معماری و حجاری این دوره آشنا می کند. سرستونها غالباً به شکل مجسمه شیر، اسب، گاو، عقاب و حیوانات تلفیقی مانند سر انسان و تن گاو وبال عقاب و گوش گاو هستند.“
در این مقاله سعی شده است تا با نگاهی به یکی از مهم ترین عناصر معماری در بناهای اصلی ساخته شده در طول فرمانروایی سلسله هخامنشی یعنی ستون و زیرستون، و نمونه های مشابه در معماری دوره کلاسیک یونان و مصر باستان عظمت یادگارهای ایران باستان نماینده شود. بنا براین، جریان بررسی آثار از یونان و مصر آغاز شده و با بررسی ستون ها و سرستون های تخت جمشید و مجموعه های مشابه آن و مقایسه مختصر تمام مجموعه پایان می یابد.
● یونان
در دوران معاصر عصر هخامنشی در منطقه ای دورتر، اما مربوط به هخامنشیان، یونانیان نیز تمدن و معماری خاص خود را برپا کرده بودند. یونانی ها در این دوران که عصر کلاسیک هنر و معماری آنها به شمار می رود، معابدی بنا کردند چنان با شکوه و زیبا که هنوز هم مایه الهام معماران معاصر هستند.
”در معماری یونانی ستون عنصر اصلی شمرده می شد، یعنی ستون اصالت و اهمیت کل ساختمان را دارا بوده است.“ مهم ترین آثار معماری یونانی بنای معابد بوده است، زیرا معابد یکی از مراکز مهم در شهرها محسوب می شدند. ”معمولاً معابد بر تپه و یا شالوده ای بلند بنا می گردید تا از سایر ساختمان های شهر متمایز شود.“ این بلندی ها را در زبان یونانی آکروپلیس می نامند. آکروپولیس ها دژهایی بودند که یونانی ها در بلندی می ساختند و کاربردهای متعددی داشته اند: پناهگاه مردم در زمان جنگ، مسکن حکمرانان، و معبد و نیز مرکز عبادی و مرکز تجمع عمومی. آکروپولیس در شهر آتن یکی از مهم ترین آکروپولیس هاست. این مجموعه در حدود ۴۵۰ پیش از میلاد پس از جنگ ایران احداث گردید. ساختمان ها و مجسمه های این منطقه به عنوان بهترین نمونه هنر و معماری یونان باستان به شمار می رود. از جمله ساختمان های مهم این بلندی عبارتند از:
▪ معبد پارتنون (Parthenon): معبدی شکوهمند برای الهه آتن.
▪ ایوان: (دروازه ورودی مرمری) به عنوان ورودی اصلی آکروپولیس
▪ معبد ارکتیوم (Erechtheum): قهرمان، و بنا بر برخی روایات اسطوره ای یکی از خدایان آتن، که جزئیات بسیار دقیقی دارد؛ و
▪ معبد نیکه (Nike): خدای بالدار پیروزی
ستون های یونانی در سه قسمت یا شیوه عمده دسته بندی می شوند: شیوه دوری (Doric) متعلق به سرزمین اصلی یونان، شیوه ایونی (Ionic) متعلق به آسیای میانه و جزایر دریای اژه، و شیوه کورنتی (Corinthian) ، که در اینجا به اختصار به توضیح آنها می پردازیم:
▪ شیوه دوری:
ساده ترین نوع ستون ها با این شیوه ساخته شده اند که شامل ستون هایی نیرومند، با سر ستونی ساده و تخت هستند. این شیوه در یونان و مناطق جنوب ایتالیا و سیسیل استفاده می شده است. این ستون ها دارای شیارهای ۱۶ تا ۲۵ تایی هستند . (بر خلاف شیارهای ۴۸ تایی ستون های دروازه ملل تخت جمشید.) در این شیوه ستون ها زیرستون ندارند. و مستقیما بر روی یک زمینه اصلی قرار داده می شوند. ستون دوری از کمر به بالا انحنایی خفیف دارد و در بالا به سرتونی مدور به نام بالشتکی ختم می شود. ”در نظر یونانیان سبک دوریک ظاهری مستحکم و مردانه دارد.“ نمونه این نوع ستون ها در پارتنون دیده می شود.
▪ شیوه ایونی:
در این شیوه ستون ها بلند تر، باریک تر و ظریف تر هستند. سر ستون آنها با طرحی طوماری تزئین می شد. ستون ها در وسط کمی کوژ داده می شدند تا با وجود مخروطی بودنشان، از دور صاف به نظر آیند. تعداد شیارهای ستون ها در این شیوه بیش از شیوه دوری است. بهترین نمونه این سبک معبد نیکه در آکروپولیس است.
▪ شیوه کورنتی:
در این شیوه که به ندرت در یونان استفاده شده است (بیشتر در معابد رومی ساخته شده است) سرستون ها با جزئیات و تزئینات بسیار زیاد با برگ های کانتالوس تزئین شده اند.
همانطور که می بینیم هر یک از این شیوه ها محصول خاصی دارند که اندکی با دیگری تفاوتدارد، اما آشکارترین تفاوت بین این سه شیوه در سرستون های آنهاست: سرستون دوریک ساده و بی تزئین است، و سرستون های دو شیوه دیگر به شدت تزئین یافته می باشند. گاهی هنرمندان معمار بویژه در شیوه دوری به جای ستون هایی که جنبه زیبایی داشتند، نه باربری، به جای ستون های معمول که پیشتر توضیح داده شد از مجسمه های زن استفاده می کردند. این مجسمه ها اصطلاحاً کاریاتید نامیده می شوند. معبد ارکتیوم، نزدیک دیوار شمالی آکروپلیس در یونان، نمونه ای از این ستون ها را دارد.
● مصر
در شمال آفریقا، مصریان باستان، وارث تمدنی بودند که بسی پیشتر از تمدن های یونان و هخامنشی پایه گذاری شده بود. همانطور که می دانیم، مصریان از جمله معمارانی بودند که در ساخت بناهای دوره هخامنشی شرکت داشتند، بنابراین، برای درک بهتر تأثیر آنها بر معماری این دوره، باید نگاهی به معماری این کشور بپردازیم.
مردم مصر بر این باور بودند که پس از مرگ زندگی همچنان ادامه دارد. پس، برای اطمینان از ادامه زندگی، می بایست جسد را در مکانی امن قرار دهند. بنابراین، آن را مومیایی کرده و در مقبره ای قرار می دادند. بدین ترتیب معابد باشکوه در دوران پادشاهی جدید در مصر جایگاهی همچون هرم های دوران پیش از آنها می یابند. از جمله مهم ترین معابد مصر می توان به موار زیر اشاره کرد:
▪ معبد رامسس دوم (ابوسمبل):
این بنای باشکوه محل این معبد در جریان احداث سد و دریاچه اسوان زیر آب رفت، اما دانشمندان توانستند تمام مجموعه را از جا کنده و در جایی دیگر نصب کنند. ستون های این بنا به شکل مجسمه های انسانی و همچون خود آن غول پیکر هستند. این ستون نماها هیچ نقشی در باربری ندارند و گویی برای نمایش اقتدار و عظمت فرمانروایی فرعون ساخته شده اند. در ساخت این قطعات عظیم زیبایی فدای نمایش جلال و قدرت پادشاهی شده است.
▪ معبد کارناک:
بخش اصلی این بنا ساختمانی است که ۱۳۴ ستون در ۹ ردیف دارد. ارتفاع این ستون ها ۲۱ متر است. این بنا بزرگترین بنای مذهبی است که تاکنون ساخته شده است. این ستون ها قطور و عظیم از قرار گرفتن استوانه های کوتاه روی هم ساخته شده اند. بر روی بدنه استوانه ها نقوش فراوانی حکاکی شده است. سر ستون آنها که ۵/۶ متر قطر دارند، نیز گل پاپیروس باز است. پایه ستون ها نیز به شکل یک دایره تخت به قطر تقریبی دو برابر قطر نازک ترین بخش ستون هستند.
ستون ها در این معبد ”با آن که از ارکان ساختمانی [هستند]... برخلاف «ستونهای»... مقابر پادشاهی میانه در بنی حسن و ستونهای پیکره ای در ابوسمبل، نقش شان به عنوان نگه دارندۂ فشار عمودی [نیست]... و بیننده گمان می کند که معماران این ساختمان بیش از آنکه خواسته باشند بر نقش کارکردی ستونها تأکید کنند می خواسته اند از آنها به عنوان زمینه یا سطحی برای تزئین استفاده کنند. این در مقابل روش یونانیان در سده های بعد است که با خالی گذاشتن سطح تنه ستون از هر گونه تزئین بر خطوط عمودی تأکید می کنند و نقش آن را آشکار می سازند.“
▪ معبد لاکسور:
دارای هفت جفت ستون های با سرستون گل پاپیروس باز به ارتفاع ۱۶ متر. ستون های این بنا از قطعات استوانه ای شکل کوتاه بدون هر گونه تزئینی ساخته شده اند. پایه ستون های آنها به شکل یک دایره ساده می باشد.
دو شکل ستون مصری بسیار مهم عبارتند از ستون هایی که بر اساس شکل گل لوتوس و پاپیروس درست شده اند و سرستون آنها نیز علاوه بر شکل این دو گل بر اساس گیاه نخل شکل یافته است. به بیان دیگر گیاهان دره نیل، مایه های اصلی تزئین در سراسر هنر مصر بوده اند. ”اگر کسی بخواهد به دنبال احتمال تأثیر معماری بین النهرین در اینجا بگردد، لازم به تذکر است که معماران بین النهرین تا پیش از استیلای ایران بر این سرزمین به ندرت از روش تیر عمودی و افقی استفاده کرده اند؛ و ستون کمتر در ساختمانهایشان دیده می شد.“ اینها اصول ساخت ستون ها تا قرن سوم پیش از میلاد هستند. از آن زمان به بعد شکل گیاهان دیگری که در کنار رودخانه رشد می کردند مورد استفاده قرار گرفت و شکل گیاه لوتوس نیز تغییراتی یافت. مصریان به دلیل این که از سیمان استفاده نمی کردند، برای بر پا نگه داشتن ستون ها آنها را بزرگ می گرفتند تا وزنشان بیشتر شود.
● تخت جمشید
کوروش پس از پیروزی بر مادها پادشاهی هخامنشی را بنیان نهاد. پایتخت آنها در ابتدا پاسارگاد بود و بعد به هگمتانه منتقل گردید. کوروش، حکومت خود را تا بابل، یونان و مصر گسترش داد و توانست اقوام ساکن در مناطق دیگر را تحت حکومت خود درآورد و امرایی را که ساتراپ نامیده می شدند، بر آنها گمارد.
بر اساس ترتیب تاریخی تخت جمشید بعد از بناهای پاسارگاد و شوش ساخته شده اند، اما تخت جمشید مهم ترین منبع اطلاعاتی ما درباره معماری ایران است. بنای تخت جمشید در پای کوه رحمت در شمال شرقی شیراز بر روی یک صفه به تقریبی ۱۳۵۰۰۰ متر مربع احداث گردیده است. این مجموعه ترکیبی است از چند کاخ عظیم که ستون های مرتفعی سقف آنها را بلند کرده اند. با وجود خرابی های زیاد این بناها هنوز می توان نشانه هایی از شکوه آن روزگار را دید. ستون های کاخ ها نیز به مرور زمان تخریب شده اند و فقط معدودی از آنها ایستاده بر جا مانده اند.
نخستین بخش از مجموعه تخت جمشید تالار ملل است که در انتهای گذرگاهی طولانی قرار دارد. ستون های این تالار حدود ۵/۱۶ متر ارتفاع دارند. این ستون ها اندکی باریک تر از ستون های سایر کاخ ها هستند. بدنه ستون بر روی زیرستونی زنگوله ای با شیارهای عمودی به نام قاشقی قرار دارد. بر روی زیرستون، یک تخته سنگ گرد قرار دارد که آن را شالی می گویند. در روی آن قلمه یا بدنه شیاردار قرار دارد. تعداد این شیارها ۴۸ عدد است. تعدد این شیارها موجب افزایش ظرافت و کشیده تر دیده شدن بنا شده است. در بالاترین قسمت ستون، پیش از سرتون، گل ستون قرار دارد. این قسمت شامل چند قسمت است و تزئینات آن عبارتند از: برگ، غنچه گل دوازده پر نیلوفر آبی، برگ های طوماری و پیچکی نخل. آخرین بخش ستون، سر ستون است که در ستون های تالار ملل به شکل گاو زانو زده با تزئینات گل و برگ ساخته شده است. بر فراز سرستون، میان سر و گردن گاوهای پشت به هم داده، یک تیر بزرگ چوبی قرار می گرفته. این تیرها نیز به نوبه خود تیرچه های دیگر را حمل می کردند و سقف را نگه می داشتند.
▪ کاخ آپادانا:
این کاخ دارای یک تالار با ۳۶ ستون و سه ایوان است که هر یک ۱۲ ستون دارند. مجموع ستون های این کاخ ۷۲ عدد بوده است. ستون های ایوان غربی کاخ آپادانا از سه قسمت شکل گرفته اند. زیرستون به شکل زنگوله و مزین به گلبرگ های موازی به ارتفاع ۵/۱ متر؛ ساقه استوانه ای با شیارهای استوانه ای به ارتفاع ۶۳/۱۵ متر؛ سر ستون به شکل گاو دو سر که تیر چوبی در میان آنها قرار می گیرد. ارتفاع کل ستون ۱۹ متر است. ترکیب ستون های ایوان شمالی درست مانند ستون های دروازه ملل هستند. یعنی زیرستون آنها به شکل زنگوله ای شیاردار است؛ ساقه آن ها استوانه قاشقی دار به طول ۶۶/۹ متر)؛ و گل ستون نیز به شکل تزئین شده با برگ های طوماری و پیچکی نخل. سرستون ها نیز گاو دو سر هستند. ستون های ایوان شرقی مانند ستون های ایوان غربی هستند، با این تفاوت که سرستون به شکل شیر دو سر می باشند. در تالار مرکزی آپادانا به ستون هایی مشابه آنچه در ایوان شمالی ساخته شده برمی خوریم. تنها تفاوت آنها در شکل زیرستون هاست: زیرستون ها در این تالار به جای شکل زنگوله ای، از دو قطعه سنگ مکعبی شکل ساخته شده اند؛ به احتمال زیاد این کار تحت تأثیر ستون های شیوه ایونی یونانی است، اما ظرافت این شیوه در این ستون ها چندان مشهود نیست.
تالار شورا (کاخ سه دروازه): ستون های این کاخ دارای زیرستون های زنگوله ای و مزین به گلبرگ هستند. تنه مرکب از قلمه شیاردار، گل و بوته و دو عضو گل دار دیگر است. بر بالای این ستون ها گاوی با دو سر انسان به پایین نگاه می کند.
▪ تالار خزانه:
ستون ها در این بنا از جنس چوب با پوششی از گل و گچ رنگین به رنگ های سفید و آبی و قرمز ساخته شده اند. باز همچون شیوه ایونی معماری یونان زیرستون ها همگی از سنگ چهار گوش و یا گرد هستند. با این تفاوت که در سبک ایونی بر روی زیرستون ها حجاری هایی با موضوعات اساطیر یونان وجود دارد که در زیرستون های ایرانی نیست.
▪ تالار صد ستون:
زیرستون ها همه به شکل زنگوله بوته دار هستند. قلمه ستون ها به شکل استوانه شیاردار بودند و در بالای آنها گل و بوته هایی به شکل درخت نخل وجود داشت. بر بالای آنها نیز سرستون گاو دو سر قرار داشت. بر اساس تحقیقات خانم و آقای تیلیا معلوم شده است که ارتفاع هر یک از ستون ها در این بنا ۱۴ متر بوده است. درگاه شمالی به ایوان بزرگی باز می شد که دارای ستون های مشابه تالار بودند. تفاوت آن در نوع سرستون ها بود. سر ستون های این بنا مانند سر ستون های کاخ سه دروازه به شکل گاو های با سر انسان بودند.
همان طور که پیشتر گفته شد، در کنار تخت جمشید و پیش از آغاز بنای آن، دو مجموعه کاخ های دیگر مربوط به دوره هخامنشی وجود دارند، که هر یک بنا بر وضعیت محیطی و شرایط زمانی و نوع کاربرد ساخته شده، و به همین دلیل تفاوت هایی زیادی با مجموعه تخت جمشید دارند. در اینجا معرفی آنها می پردازیم:
▪ پاسارگاد
مجموعه کاخ های پاسارگاد اقامتگاه کوروش کبیر، در ۴۸ کیلومتری شمال تخت جمشید واقع است. این مجموعه شامل دروازه اصلی، تالار بار عام و کاخ مسکونی است. دروازه اصلی تالار ستون داری بوده که دو ردیف چهارتایی از ستون های سنگی ساخته شده بوده است. کاخ ها و دروازه دارای تالار مستطیل شکلی بودند که با سقف های مسطح متکی بر ستون های سنگی پوشیده شده بودند. ستون ها را از سنگ سفید و ساده و بدون شیار و ته ستون ها را به شکل مربع و از سنگ سیاه ساخته بودند. سرستون ها نیز از جنس سنگ سیاه به شکل نیم تنه گاو نر با سر انسان یا اسب پرداخته شده بودند.
ستون های کاخ نیز بدون شیار و از رنگ سفید بودند. پایه آنها بلند و به رنگ سیاه، با زینتی از نوار مدور شیاردار سفید رنگ بر روی آن. سرستون ها که نسبت به ساقه ستون پیچیده تر هستند، از سنگ سیاه و به شکل گاو نر، شیر یا اسب ساخته شده بودند. طول و عرض پایه ستون های کاخ اختصاصی کوروش ۲۳/۱ x ۲۳/۱ متر است. روی قطعه سنگ مذکور تکه سنگ دیگری شبیه مرمر به همان ابعاد نصب شده است. بر روی این مجموعه سنگ سفید دیگری به ارتفاع ۲۳ سانتی متر قرار داده شده. اندازه پایه سفید مرمر پاسارگاد ۸۸ سانتی متر است.
ستون های در دروازه اصلی از سنگ سفید، ساده، و بدون شیار بودند. پایه ستون ها از سنگ سیاه به شکل مربع ساخته شده بودند و سرستون ها از سنگ سیاه به شکل نیم تنه گاو نر با سر انسان یا اسب. بناهای مجلل پاسارگاد بر خلاف سبک معماری تخت جمشید که تحت تأثیر معماری مصر بر روی سکو ساخته شده است، بر روی زمین مسطح استوار گردیده اند.
به طور کلی به نظر می رسد که مجموعه کاخ های پاسارگاد به دلیل نقش اقامتگاهی، و نه مرکز آیینی و میهمان پذیری، به شکلی کاملاً متفاوت و البته ساده تر از بنای تخت جمشید برپا شده است. عناصر موجود در مجموعه اخیر آن چنان مجلل و با شکوه هستند که گویی باید نظر خارجیان و خراج گذاران را جلب کرده و عظمت شاهی را به آنها بنمایانند، حال آن که در بنای پاسارگاد، فضا از آرامشی خاص برخوردار است.
▪ شوش
کاخ های شوش نیز به دست داریوش ساخته شدند. این مجموعه هم مانند دیگر کاخ های هخامنشی از چهار جزء تالار پذیرایی، تالار بار عام، اتاق های مسکونی و دروازه اصلی تشکیل شده است. در ساخت این کاخ ها هنرمندان و صنعت گرانی از مصر، یونان، و بین النهرین نقش داشته اند. اصول معماری این بناها مشابه بنای پاسارگاد است، با این تفاوت که ستون های شوش به صورت شیاردار ساخته شده اند و با سرستو ن هایی به شکل نیم تنه گاو مزین گشته اند. همچنین ارتفاع این ستون ها از کف زمین به ۲۰ متر می رسد.
هر ایوان کاخ شوش شامل دو ردیف شش ستونی بوده است و هر پایه از حیث شکل و زینت با پایه ستون دیگر فرق داشته و به شکل گلدان وارونه ساخته می شده. ستون ها به رنگ زرد روشن بوده است. این رنگ آمیزی آنها را مرمر گونه نشان می دهد و در ضمن ایرادات سنگ آهکی را نیز پنهان می کرد.
پیشتر دانستیم که بنای تخت جمشید بر روی صفه ای قرار دارد. این مسئله شاهدی است بر این که طراحان این منطقه اصولاً ایرانی نبوده اند. چرا که ایرانیان در این منطقه خشک نیازی به ساختن بناها بر روی یک سکو ندارند. از آنجا که هخامنشیان کوچ نشین بودند و گله دار، طبیعی می نماید که تبحری در احداث ساختمان های چنین باشکوه نداشته باشند. اما همانطور که تاریخ عصر این سلسله نشان داده است، آنچنان توانایی و اقتداری داشته اند که توانسته اند ملل مختلف را زیر نفوذ خود آورده و از توانایی های آنها در جهت اهداف خود استفاده کنند. مصری ها در این زمان تحت سلطه هخامنشی ها بودند و همچون سایر ملل در خدمت ایشان. پس ساختن این بنا را می توان به آنها نسبت داد. چرا که مصریان باستان که در کنار رود نیل زندگی می کردند، مجبور بودند خانه هایشان را روی سکوهایی مرتفع بسازند تا از گزند طغیان رود در امان باشند. آنها همین نگرش را بدون آن که نیازی به آن باشد، در ساختن مجموعه تخت جمشید نیز بکار بردند.
ستون هایی که عنصر اصلی و مهم ابنیه دوران هخامنشی را تشکیل می دهند، به خاطر سرستون هایش که از قسمت قدامی حیوانات واقعی و موجودات اسطوره ای تشکیل یافته اند، از مجموعه ترکیبی عناصر دیگر ساختمان های تخت جمشید دور نیست. نمای کلی این ستون ها روی هم رفته شبیه نمای ستون های شوش بوده و پایه آنها مربع و یا به شکل گلدان وارونه است. برخی مواقع، روی زیرستون مربع شکل ته ستونی با شیارهای افقی دایره شکل (شالی) قرار می گیرد، که به احتمال زیاد اقتباس از الگوی ایونی یونانی است. با این اختلاف که ظرافت و زیبایی پایه ستون های شیوه ایونی یونانی که هنرمندان و حجاران یونانی از مخترعین آن بودند در نمونه های هخامنشی چندان مشاهده نمی شود. علاوه بر این در قسمت زیرین زیرستون های ایونی پایه های مربع شکل سنگی به کار می رود که در بیشتر مواقع بر خلاف نمونه های هخامنشی در پاسارگاد و تخت جمشید است، که چهار طرفشان ساده رها می شود. اما در نمونه های ایونیک این پایه های مربع شکل پر هستند از نقش برجسته هایی که پیرامون اساطیر یونان حجاری شده اند.
اطراف بعضی از زیرستون های هخامنشی در تخت جمشید که به شکل زنگوله هستند، با الهام و تأثیرپذیری از ستون های مصری، با برگ های درخت خرما و گل نیلوفر آبی، به صورت نقش برجسته هایی بسیار ظریف به شیوه ای تزئین یافته است که با تناسب و جلوه خاصر به عنوان یک شاهکار، جلال و جمال ویژه ای به معماری هخامنشی بخشیده است و چنان شیوه هنری با آن سرستون های ترکیبی خلق کرده است که هرگز در معماری یونانی دیده نشده است.
در عصر هخامنشیان به احتمال زیاد ستون هایی که سرستون کامل داشتند در بخش داخلی به کار برده می شدند. ولی در ایوان های ستون دار که در سه طرف تالارها قرار داشتند عموماً نیم تنه گاو و سایر موجودات افسانه ای، مستقیماً در روی ستون سوار می شدند. گفتنی است که ستون های تخت جمشید بر خلاف پاسارگاد، ولی مشابه شوش، به صورت شیاردار هستند. البته تعداد شیارها در تخت جمشید بیشتر است.
اهمیت ستون در معماری هخامنشی عنصر متمایز کننده آن از معماری آشوری محسوب می شود. ولی همین عنصر در معماری کاخ ها و معابد یونان و مصر از اهمیتی مشابه برخوردار می باشد. بنا بر این، برخی معتقدند که اصولاً معماری تالار بزرگ معبد تب (Tebe) در مصر منبع الهام سازندگان بناهای دوره هخامنشی است. همچنین تزئینات کاخ های شاهی نیز به تقلید از معابد مصر بوده است. البته آنچه اینها را از هم جدا می کند، تأثیر ذوق و اندیشه ایرانی در کار سازندگان بناها است. اما نکته بسیار مهم و شاخص در معماری هخامنشی شکل سرستون های منحصر بفرد آن است. به طور کلی سرستون های ایرانی به چهار دسته تقسیم می شوند:
۱) سرستون هایی به شکل دو نیم تنه گاو نر که پشت به هم قرار دارند.
۲) سرستون هایی به شکل حیوان افسانه ای عقاب با تنه شیر که اصطلاحاً گریفون خوانده می شوند.
۳) سرستون هایی به شکل دو نیم تنه شیر.
۴) سرستون هایی به شکل انسان با تنه گاو بالدار موسوم به لاماسو.
همه این سرستون ها به شکلی جفتی و پشت به هم بر بالای ستون ها جای داده می شدند و بر روی کمر آنها تیرهای چوبی سقف قرار داشتند.
با شباهت هایی که بین ساختمان های شوش و تخت جمشید بویژه از نظر ستون و سرستون وجود دارد، می توان چنین تصور کرد که بعد از این که کار معماران و هنرمندان در شوش به پایان رسید برای ادامه کار به تخت جمشید رفته اند با آن که در کتیبه داریوش تصریح شده است که ستون ها، کار سنگ تراشان یونانی و ”لیدی“ بوده است، ولی ستون ها و سرستون های هخامنشی همان طوری که ظاهر آنها نشان می دهد یونانی نبوده و پایه ای گلدانی شکل آنها در هیچ از زیرستون های شناخته شده وجود ندارند. علاوه بر این اکثر زیرستون های گلدانی شکل هخامنشی دارای شیارهای عمودی بوده، در حالیکه زیرستون های یونانی بخصوص در شیوه معماری ایونیک، عمدتاً دارای برجستگی های افقی دایره شکل و تورفتگی های قاشقی هستند. علیرغم شباهت های اندکی در اصول معماری هر دو کشور ایران و مصر باستان، هیچ یک از ستون های یونانی به ارتفاع ستون های هخامنشی نمی رسد. (بلند ترین ستون های مصر مربوط به معبد لاکسور است که ارتفاع آنها ۱۶ متر است.) ”در معماری سنگی مصر عموماً ستونهای کوتاه و کلفت و نسبتاً نزدیک به هم به کار می رفت.“ این ستون ها آنچنان قطور و زمخت هستند که گویی فضای اطراف برای حفظ آنها در نظر گرفته شده. به عبارت دیگر، عملکرد باربری آنها تحت الشعاع ماهیت نمایشی شان قرار گرفته است. این در حالی است تناسب ستونها در بناهای هخامنشی ”مخصوص معماری ایرانی است. این ستونها که کشیده ترین نوع ستون در معماری دنیای باستان است غالباً دارای ارتفاع معادل چهارده برابر قطر ستون هستند، در حالی که در دیگر نقاط جهان باستان، بلندی ستون به بیش از هشت برابر قطر آن نمی رسد.“
در پاسارگاد، شکل زیرستون های دارای شیارهای افقی همانند زیرستون های شیوه ایونی است. ”با این اختلاف که در شال ستونها، تزئینات شیاردار افقی در نمونه های یونانی از عمق بیشتری برخوردار بوده است. در صورتیکه در پاسارگاد این بخش با شیارهای کم عمق و با ظرافت بیشتر تظاهر می کند.“ نکته مهم دیگر این است که در بنای ستون های پاسارگاد از دو نوع سنگ سیاه و سفید استفاده شده است. این ویژگی که در معماری سایر ملل به ندرت دیده می شود، موجب افزایش زیبایی بنا بوده است.
● نتیجه گیری
هنر هخامنشی همواره تحت تأثیر هنر سایر اقوام بوده است. این تأثیر پذیری از اخلاف آنها یعنی مادها آغاز شده و دامنه آن به بین النهرین، یونان و مصر کشیده شد. اما این تأثیر پذیری منفعلانه نبود و آنها با مدیریت توانمند خود توانستند تجربه و توان هنری اقوام تحت فرمان خود را در اختیار گرفته و آنها را به بهترین شکلی تکامل بخشند. بهترین نمونه این رفتار در معماری آنها و بویژه ستون ها و سرستون ها به بهترین شکل خودنمایی می کند.
ترکیب گوناگونی که در مورد نقشه و طرح کاخ های باشکوه و سایر بناهای مربوط به آنها به مورد اجرا گذاشته شده است، در ستون های این دوره از پاسارگاد گرفته تا شوش و تخت جمشید مشهود است. ترکیب و تلفیق شیوه های هنری مختلف، از یونان، مصر، آسیای صغیر، بین النهرین با ذوق و سلیقه خود منجر به خلق ستون های منحصر بفردی شد که تا آن زمان بی نظیر بودند. ستون های قول پیکر مصری با آن نقش و نگارهای شلوغ که هر نوع زیبایی را فدای بیان عظمت و شکوه فرعون کرده است، و فضاهای خفه و بسته بین آنها، هرگز یارای مقابله با زیبایی وصف ناشدنی ستون های رعنای هخامنشی را ندارند. همچنین ستون های پیشرفته تر و متنوع یونانی که خود منشأ الهام سازندگان ستون های ایرانی بودند، باز همچون طرحی خام در برابر یک اندیشه پخته و بلوغ یافته به نظر می رسند. اندیشه ای این چنین که توانست با چنان جسارت ستون هایی به ارتفاع ۲۰ متر خلق کند که نظیر آن هرگز دیده نشده بود.
http://www.aftabir.com/images/article/break.gif









ارایه کننده: رضا محمودی فقیهی