این خانه های امروزی

● دیروز:
در چوبی با قپه های فلزی، کوبه هایی جداگانه برای مردان و زنان، دیوارهای آجری، حیاطی نقلی و آب و جارو شده که شما را به یاد قصه میهمان های ناخوانده می اندازد، حوضی کوچک در وسط و باغچه هایی پر از گل های رنگارنگ و معطر در اطراف آن، تختی در زیر درخت بید مجنون که قسمتی از روی حوض را پوشانده است، صدای ریزش آب بر آب از فواره وسط حوض و اتاق هایی در دور تا دور با پنجره های مشبک چوبی آذین شده با شیشه های رنگی.
● امروز:
کوچه ای محصور با دیوارهای بلند از سنگ های مات و براق سیاه و سفید و گاهی رنگی. سیمان و بتون، در و قاب پنجره های فلزی با شیشه های بلند یک دست و یک شکل، راه پله های باریک و روشن شده با نورهای مصنوعی. هال و پذیرایی، آشپزخانه ای اپن، اتاق هایی با درهای بسته.
آپارتمان نشینی به شکل امروزی خود در دهه سوم یا چهارم قرن بیستم و به دنبال جنگ اول و دوم جهانی که ویرانی های زیادی را در پی داشت، در اروپا ابداع شد. به این دلیل که لازم بود در کشورهایی با مساحت محدود و تراکم جمعیت زیاد، برای خیل عظیمی از مردم بی سر پناه خانه های ارزان قیمت و سریع ساخته شود بنابراین اروپاییان خانه های خود را به این شکل طراحی کردند.
ما نیز در دانشکده های معماری خود بدون توجه به شرایط اقلیمی و فرهنگی این گونه معماری را آموزش دادیم و کارهایی را که آنها انجام می دادند به عنوان سنت پذیرفتیم و همان را به مردم خود انتقال دادیم. ما هم آپارتمان ساختیم و آپارتمان نشین شدیم. آپارتمان نشینی برای ما کلاس و زندگی به سبک اروپایی برایمان مایه افتخار شد.
ما هویت، فرهنگ و آداب و رسوم خود را فراموش کردیم، فراموش کردیم شکل زندگی ای که پدران ما در طول چندین هزار سال طراحی کرده بودند برای این بود که ایرانی بتواند ایرانی باقی بماند. معماری مدرن با آوردن معیارهای خاص خود ابزاری شد برای این که انسان ایرانی از ارزش های خود فاصله بگیرد.
دیگر در خانه اش به روی همه باز نباشد، دیگر همسایه ها روزها و هفته ها چشم در چشم یکدیگر نشوند و حالی از یکدیگر نپرسند. از راه پله ها آهسته بروید و بیایید، مبادا کسی شما را ببیند. نتیجه این شد که ما انسان ایرانی را از ایرانی بودن خود دور کردیم.
امروز، بویژه در شهر های بزرگ، چاره ای نداریم جز این که زندگی در قوطی کبریت هایی به نام آپارتمان را که دیگر به جای نقش مسکن (بخوانید محل آرامش و سکونت) نقش مسکن (بخوانید دارویی برای فرونشاندن موقتی درد) و هتل و خوابگاه را برای خانواده ها بازی می کنند بپذیریم. اما تغییر شکل خانه های نقلی و حیاط دار قدیمی به آپارتمان های امروزی تنها به شکل و شمایل خلاصه نمی شود، بلکه نوعی تغییر در جهان بینی نیز در ورای آن نهفته است: تبدیل جهان بینی سنتی به مدرن.
● بی خانمان های مدرن
«سنت مسیر مطلوب را برای انسان مشخص می کند. سنت یک امر زنده است، نه صرفا یک قالب خشک که مخصوص گذشته باشد. سنت مبتنی بر قوانین تکوینی جهان است و معماری سنتی چون با اصول تکوینی زندگی انسان در پیوند است، همواره زندگی روزمره انسان را تقویت می کند و به سمت امر مطلوب پیش می رود.»
اینها را مهندس محمدرضا رحیم زاده در تعریف خود از سنت می گوید و ادامه می دهد: «معماری سنتی اگر چه در صورت ظاهر و در شکل متجلی است، اما تنها در ظاهر خلاصه نمی شود. باید به معماری سنتی از دیدگاهی عمیق تر و در سطح جهان بینی و اعتقاد نگاه کرد.»
سنت نوعی معرفت است که درون انسان رخ می دهد و در سرزمین های مختلف به شکل های مختلف بروز می کند. لذا می بینیم انسان ها در گوشه و کنار جهان آداب و رسوم مخصوص و متفاوتی دارند. حقیقت تمام این سنت ها یکی است، اما بروز آن در انسان ها متفاوت است.
اما تفکر مدرن معرفت را علم، یعنی مجموعه ای منظم از آگاهی ها می داند. این آگاهی ها ماهیتا خود را از قیود زمانی و مکانی خارج می کنند. بنابراین فرق نمی کند شما شرقی باشید یا غربی. هر جا باشید، اصول علمی برای شما یکسان است و شیوه زندگی و اصول معماری که بر اساس آنها تنظیم شده باشد، همه جا یک شکل خواهد بود.
در تفکر مدرن و علمی، دیگر پیشینه تاریخی و موقعیت جغرافیایی اهمیت چندانی ندارد و لذا استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی معماری مدرن را ابزاری می داند برای این که انسان امروز با وجود مجهزترین، پیشرفته ترین و کارآمدترین شکل سرپناهی که دارد، بی خانمان باشد، به این دلیل که از جایگاه وجودی خود به علت مبانی تفکر مدرن اخراج شده و جایگاهی پیدا نکرده است زیرا در معماری مدرن عملا یکی از وابستگی های انسان یعنی وابستگی به تاریخ و جغرافیا از او گرفته می شود و لذا مردم کم کم پیوند خود را با سرزمین و گذشته خود از دست می دهند. نتیجه گسسته شدن این پیوندها چیزی است که این روزها زیاد می شنویم: بی هویتی نسل ها.
وقتی انسان از سنتی بودن خود فاصله گرفت و تفکر مدرن را پذیرفت، خود را محور جهان تصور و سعی کرد جهان و هر آنچه در آن است را به شکلی که امروز می خواهد تغییر دهد. برای این کار ابزارهای لازم را ساخت و تلاش کرد آنقدر قدرتمند شود تا بتواند تفاوت های ناشی از تغییرات محیطی را از میان ببرد.
در نتیجه آموزش های قطعی تفکر مدرن، انسان اصول و آموزش هایی را فرا گرفت که با ماهیت او سازگاری نداشت. در دوره پست مدرن انسان متوجه شد مسیری که در حدود ۳۰۰ سال طی کرده شکست های بنیادی در جنبه های مختلف زندگی او و از جمله معماری و شهرسازی ایجاد کرده است.
نتیجه تفکر مدرن این بود که پیوندهای انسان با جهان و با طبیعت درون و بیرون از بین رفته و به موجودی تبدیل شد که نه خود را می شناسد و نه جایگاه خود و نه طبیعت را. ارمغان جدایی انسان از تاریخ و طبیعت چیزی نبود جز سرگشتگی و نابسامانی انسان امروز؛ لذا یک بار دیگر هویت، تاریخ و فرهنگ های مختلف انسانی مورد توجه قرار گرفت.
● بازگشت به خویشتن
اگر کسی یکی از غزلیات حافظ و سعدی، یا یکی از مثنوی های بلند مولانا را برای شما بخواند، چه حس و حالی به شما دست خواهد داد؟ البته بگذرید از اجرای بعضی مجریان که حتی شعر معمولی را هم بسختی روخوانی می کنند و تن شاعر بیچاره را در قبر به لرزه می اندازند. وقتی کسی شعری را بدرستی برای شما بازخوانی می کند، گویا تمام حس و حال شاعر گرانمایه به شما منتقل می شود.
در این حالت فرق نمی کند چقدر مدرن و متجدد باشید یا در کجای این عالم زندگی کنید، مهم این است که یک بار دیگر ایرانی می شوید. با شنیدن شاهنامه تمام غرور ملی خود را باز می یابید و هر کجای این عالم که باشید هوای میهن به سرتان خواهد زد.
مهندس رحیم زاده امیدوار است مسیر تازه ای در روند آموزش های دانشکده های معماری ایجاد شده و به دنبال آن وارد زندگی مردم شود و مردم این آشنایی و تشنگی را برای سنت هایی که در قالب معماری آشکار می شود پیدا کنند که برای آنها ارزش قائل شوند و در مواجهه با هر یک از آثار معماری سنتی همانند شنیدن شعر حافظ و سعدی دلشان بلرزد و ایرانی شوند.
اما چاره این کار آنچنان که این روزها زیاد می شنویم، در فرهنگ سازی و هویت سازی نیست، بلکه کاری که باید انجام داد هویت یابی است. رحیم زاده می گوید: ما باید به بنیادهای زندگی انسان رجوع و در آنجا به کند و کاو بپردازیم تا هویت انسان ایرانی را درون زندگی انسان ایرانی دوباره بیابیم، نه این که برای او هویت بسازیم و به شکل آیین نامه و دستورالعمل به او ابلاغ کنیم، چون به این ترتیب فقط اجازه خواهیم داد این را برای خود یک محدودیت تازه تصور کند و از آن گریزان باشد.
در عالم سنتی هویت و فرهنگ معنای حقیقی دارند. وقتی انسان به ریشه های خود برگشت، هویت خود به خود متجلی می شود. بنابراین ما باید به جای هویت سازی به دنبال هویت یابی باشیم و هویت خود را با رجوع دوباره به ارزش ها و تعمق در ریشه های خود پیدا کنیم.
اگر سنت را به درستی عرضه کنیم و معنای عمیق آن را بشناسیم و با آن روبه رو شویم می بینیم ما را در زندگی هدایت می کند؛ چون با طبیعت ما در پیوند است و سازگاری دارد و می تواند زندگی آینده ما را بهتر، زیباتر و خوشایندتر کند. انسان ایرانی اگر این ارزش ها را پیدا کند، به این دلیل که شکل زندگی سنتی در معماری سنتی تجلی پیدا می کند، خود به خود به این سبک از معماری رو می آورد.
● هواپیما و اینترنت یا اسب و چاپار
دنیای امروز دنیای سرعت و فناوری است. به هر طرف که نگاه می کنیم ردپایی از فناوری را می بینیم. از طرف دیگر، امروز ما بخوبی با عوارض تفکر مدرن آشناییم. سوراخ شدن لایه ازن، گرم شدن کره زمین، پریشانی، ناامیدی، ترس و اضطراب دائمی بشر و بیماری هایی که هیچ گاه سابقه نداشته اند، همه رهاورد این نوع تفکر است.
تفکر مدرن حدود ۳۰۰ سال پیش خود را به عنوان یک مطلوب برای انسان عرضه کرد و امروز در کنار تمام مواهب خود این نگرانی را نیز به ارمغان آورده است که آیا کره زمین باز هم قابل سکونت خواهد بود؟ با همه اینها در عصر هواپیماهای غول پیکر و اینترنت و ماهواره انتظار نداریم بشر یک بار دیگر با اسب و درشکه راه بپیماید و یا برای رساندن پیغام ها و نامه های خود از چاپارخانه ها مدد بجوید؛ لذا فکر می کنیم اگر سنت بخواهد دوباره بازگردد دچار مشکل می شویم.
اما رحیم زاده معتقد است: ما باید این پرسش را دوباره مطرح کنیم که مطلوب انسان چیست و چگونه باید به سمت این مطلوب حرکت کند و می گوید: اگر سنت را به معنی قالب خشک و متحجر مربوط به گذشته نگیریم و اگر در چارچوب تفکر سنتی به این پرسش و سایر مسائل زندگی انسان عملا پاسخ دهیم، یک زندگی مدرن به معنی تازه خواهد شد که همین امروز هم می تواند وجود داشته باشد و دیگر متعجب نمی شویم.
کما این که می بینیم در روستاهای دوردست و در کویر خراسان بعضی از روستاییان شعرهایی در ردیف شعر قدما می گویند و در عین حال از بسیاری از امکانات مدرن امروزی استفاده می کنند. تا زمانی که امکانات نوین امروزی وارد خطوط قرمز سنت نشوند، مشکلی پیش نمی آید. سنت به شیوه های جدید زندگی بسیار منعطف و حتی خیلی متنوع تر از چیزی است که ما در تفکر مدرن تصور می کنیم.
به این دلیل که برخلاف تفکر مدرن، سنت ذاتا ذهنی نیست و با جهان در پیوند است و چون در جهان هیچ دو ذره ای کاملا شبیه هم نیستند بنابراین سنت بسیار متنوع تر است و شیوه های زندگی سنتی متنوع تر از شیوه های زندگی مدرن خواهد بود.
علت این است که مبتنی بر واقعیت ملموس است اما تفکر مدرن مبتنی بر واقعیت ذهنی است اما مشکل اینجاست کسانی که پیام آور سنت هستند سطح عامیانه ای از آن را عرضه می کنند.
● برگردیم به خانه های قدیمی
یکی از بارزترین ارزش های زندگی ایرانی مهمان نوازی است. ما ایرانی ها از همان ابتدا به گونه ای تربیت می شویم که میهمان را دوست داشته باشیم و به او احترام بگذاریم. بسیاری از ما وسایلی را تهیه و نگهداری می کنیم که شاید در طول سال جز برای میهمانی که معلوم نیست کی بیاید، به آن نیاز نداشته باشیم.
یکی از معیارهای ما برای این که از کسی بخوبی یاد کنیم این است که می گوییم در خانه اش باز است. این ویژگی در گذشته های نه چندان دور، آن زمان که هنوز آپارتمان نشین نشده بودیم، پر رنگ تر بود. ورودی های متنوع، حیاط و حوض و هشتی و اتاق ها، چه بزرگ و غنی و چه کوچک و فقیرانه به روی میهمان باز بود اما شیوه ای که ما امروز زندگی می کنیم، درها را به روی مردم بسته است.
رحیم زاده معتقد است اگر بخواهیم این ارزشی را که در زندگی ایرانی حاکم و در خانه اش همیشه باز بوده است را به بنیادی ترین شکل از بین ببریم نه باید دستور صادر کنیم و نه لازم است شعر و داستان بگوییم و تلاش کنیم، بلکه باید به او امکان تحقق پیدا کردن ندهیم و ما همین کار را داریم با معماری مان می کنیم.
دوست داریم بیشترین سطح زیربنا را داشته باشیم ، اگرچه کیفیت زندگی در آن به حداقل برسد و اگرچه نتوانیم از فضای باز و نیمه باز استفاده کنیم. حداکثر منفعت و بهره کشی را از سطح زیربنا می کنیم حتی به قیمت از بین رفتن ارزش ها.
احساسی که در این خانه های دور ساز قدیمی به شما دست می دهد را نمی توانید حتی در شیک ترین و مجلل ترین آپارتمان های امروزی تجربه کنید. ما خلقیات ایرانی را با این طراحی نامناسب برای انسان ایرانی کشتیم.
انسانی که کمابیش با سنت های ایرانی آشنایی دارد و هنوز خلق و خوی آن چندان تغییر نکرده است، در این آپارتمان ها احساس دلتنگی می کند و احساس می کند مشکلی دارد که نمی داند چیست اما مشکل این است که نمی تواند کسی را با آزادی به خانه اش راه دهد. در خانه اش باز نیست.
دیگر نمی تواند ایرانی باشد و باید با پیام کوتاه و تلفن و غیره با دوستان و خویشاوندانش ارتباط برقرار کند. مکان زندگی به ما اجازه نمی دهد ایرانی باشیم.
http://www.aftabir.com/images/article/break.gif









سعیده کافی