تو زمین خشک را تر کن...

قاعدتاً در بحث مدیریت و اجرای زیبایی و هماهنگی ظاهر شهری از مهندسین معمار و شهرسازان بهره گرفته می شود در صورتی که حضور یک هنرمند آشنا به فضاهای عمومی و قابلیت های هنرهای تجسمی در کنار مهندسان می تواند تأثیر بسزایی در زیباسازی شهر تهران داشته باشد.
ایرج اسکندری هنرمند متعهد و استاد دانشگاه با آنکه خود عضو شورای سازمان زیباسازی شهرداری تهران است،به آنچه امروز این شهر را نابهنجار کرده، انتقادهایی دارد.
▪ می خواهیم بدانیم نظر یک هنرمند، نقاش، مجسمه ساز و استاد دانشگاه درباره شهری که در آن زندگی می کند از دید زیبایی شناسانه چیست؟
ـ شهرداری همیشه یک شعار خوبی را مد نظر دارد و آن را با این عنوان تبلیغ می کند: «شهر ما، خانه ما». ما اگر فکر کنیم شهر محیطی است که بیشترین وقت خود را در آن می گذرانیم و خانه ای بزرگ برای زندگی محسوب می شود و از طرفی همان طور که در مورد رنگ و تزئین و زیبایی خانه خودمان فکر می کنیم، چنین پیش بینی هایی هم از طرف صاحبی که نامش شهرداری است، برای شهر ضروری است. بنابراین شهر به مدیریتی نیاز دارد که تشخیص دهد این شهر چگونه تزئین شود و چطور به محلی برای زندگی تبدیل گردد. مهم ترین اصلی که ما برای زندگی در شهر مد نظر داریم، هماهنگی است. یعنی در یک محیط ناهماهنگ و ناسازگار هیچ شهروندی نمی تواند زندگی کند.
در کشورهای متمدن یا روبه پیشرفت همواره برای این بخش برنامه ریزی می کنند. به عبارتی به این فکر می کنند که یک شهر باید صورت زیبایی به خود بگیرد، ناهماهنگی در فضاهای شهری تأثیر مستقیم و یا غیرمستقیم بر روان افراد باقی می گذارد. یک رنگ نامناسب بر روی دیوار در واکنش های شهروندان مؤثر است. بنابراین هماهنگی، مهم ترین اصل برای سازماندهی و ساماندهی شهری و آرام سازی محیط زندگی است که زیبایی را با خود به همراه می آورد. همچنان که افلاطون گفته است؛ صورتی زیباست که همه اجزای آن با یکدیگر هماهنگ باشند.
▪ شاید زمان طرح این پرسش کمی زود باشد اما شما راهکار و پیشنهادی برای ساماندهی و زیبا شدن شهر تهران سراغ دارید؟
ـ تقریباً من از تمام شهرهای بزرگ دنیا دیدن کرده ام و همیشه فکر می کنم چطور می شود شهری زیبا داشته باشیم. به نظرم رسید در وهله اول باید در این شهر بزرگ یک ساماندهی به انجام رساند. برای نمونه، تابلوهای سردر مغازه ها و فروشگاه ها همیشه دچار اشکال بوده اند. یعنی مغازه ای که ۵ متر عرض دارد، یک تابلوی بزرگ تمام عرض آن را فرا گرفته و با هر ارتفاعی که جواب می دهد، آن هم با هر رنگی که دلخواه شان است، معضلی است که شدیداً کسانی را که به هماهنگی در شهر فکر می کنند، کلافه و عصبی می سازد. اینها نیاز به ساماندهی دارند. این در حالی است که در هیچ جای دنیا رسم نیست صاحب مغازه هرقدر بخواهد تابلو بر سردر مغازه اش نصب کند. یا هر بانکی به اندازه عرضی که دارد تابلو بر سردرش نصب کند.
▪ نقش شهرداری در هماهنگی و متناسب شدن وضع ظاهری تهران چیست؟
ـ برای ساماندهی این معضل راه های مختلفی وجود دارد. یکی اینکه شهرداری ها بیایند از هر سانتی متر اضافی این تابلوهای سردر اماکن مختلف مالیات بگیرند. دیگر اینکه شهرداری متناسب با معماری برای تابلوهای مغازه ها طرح بدهد. مثلاً در پاریس از تابلوی هر مغازه با توجه به رنگ و طرح آن متوجه می شوید چه فعالیتی را انجام می دهد. در پاریس یک سیگارفروشی علامت و نشانه مشخصی دارد. می خواهم بگویم مسئله هماهنگی در نقاط مختلف دنیا صورت گرفته است.
موضوع بعدی مربوط به نمای ساختمان است که متأسفانه امروز هر بساز و بفروش به هر شکل که دلش بخواهد نمای ساختمان را طراحی و اجرا می کند و درواقع به جلب توجه می پردازد. درصورتی که معنای این جلب توجه، حس دلزدگی و به اصطلاح، توذوق زدن ایجاد می کند. پس می بینیم این بخش نیز با ناهماهنگی روبه رو است.
در حال حاضر یکی از کارهای خوبی که شهرداری انجام داده است، بازسازی بازارچه «مروی» است که این بازسازی با استفاده از آجر صورت گرفته است. نماهای هر محله می تواند با یک طرح یا طرح های مشابه یکدیگر و با یک نوع مصالح ساخته شود. مثلاً در یک محله فقط از آجر و یا فقط از سنگ گرانیت و یا در محله ای دیگر ترکیبی از آجر و گرانیت استفاده شود. درنتیجه این هماهنگی در نماها، تشتت و آلودگی بصری در شهر را از بین می برد.
موضوع پل هایی که به یکباره از زمین سبز می شوند و بالا می آیند نیز در بحث مبلمان و معماری شهری مورد تأمل است. چرا که وجود اینها افق دید بیننده را از بین می برد. پل ها در شهر ما همانند آنچه در شهرهای بزرگ دنیا مثل رم و پاریس وجود دارند، می تواند به صورت زیرزمینی و زیرگذر باشند؛ مانند پلی که در خیابان آزادی ایجاد شده است که آلودگی تصویری به وجود نمی آورد.
گروهی معتقدند به علت وسعت و گستردگی عوامل ناهنجار و زشت در شهر تهران امیدی به تغییر یک شبه آنها نیست و برای تعدیل این نابسامانی می توان از آثار هنری و مجسمه های نفیس شهری در میادین بهره جست.
ببینید شما وقتی غذاهای خوشمزه ای را بر روی یک میز زیبا و متناسب بچینید، اشتهاآور می شود. اعتقاد ما بر این است که باید زمینه ارائه یک اثر هنری را در شهر فراهم کنیم و بعد اثر هنری را در شهر قرار دهیم. در محیطی که آلودگی بصری دارد، زیباترین مجسمه هم که در آنجا قرار گیرد، اثر خود را نخواهد داشت. برای مثال مجسمه ای که در موزه واتیکان یا لوور گذاشته شده است، قبل از آن محیط اطراف را به گونه ای آماده کرده اند تا مجسمه زیبا تأثیر خودش را بر ذهن مخاطب بگذارد. پس ابتدا باید فضایی مناسب برای نصب مجسمه فراهم شود و آماده سازی محیط برای ارائه یک اثر هنری انجام گیرد. به نظر من، سازمان زیباسازی شهر تهران اقدام بسیار ارزشمندی را در زمینه پیاده روسازی در شهر شروع کرده است. خیابان ولی عصر از راه آهن تا تجریش به یک فضای بسیار مناسب برای نصب مجسمه تبدیل شده است. یعنی اکنون زمان آن فرارسیده که شهرداری در این قسمت از شهر، برای نصب مجسمه اقدام کند. این مجسمه ها می تواند از مشاهیر و مفاخر کشورمان بر روی یک سکوی یک متری و از جنس برنز باشد. چنین اقدامی کمک بسیاری به ترویج فرهنگ کشورمان می رساند.
▪ آیا سوژه های شهری می تواند برای هنرمندان دستاویزی باشد به منظور ارتباط با مردم و مخاطب؟
ـ برای طراحی مبلمان شهری و ارائه آثار هنری در شهر، هنرمند وظیفه ای برعهده دارد. به عبارتی زمانی که به هنرمندی سفارش یک کار هنری با موضوع شهری داده می شود، او به دلیل تعلیمی که دیده است و به تناسب آن مکان خاص، فکر می کند و به طراحی می پردازد. مثلاً اگر قرار است در ایستگاه متروی فردوسی تهران اثری نصب شود، چقدر خوب است که در ارتباط با شاهنامه باشد. چنین تناسبی را هنرمند خودش درنظر دارد. برای نمونه مجسمه برنزی آدمی در کنار باغ موزه هنرهای معاصر که در حال روزنامه خواندن بود، وجود داشت و اکنون آن را به انبار موزه منتقل کرده اند. همچنین مجسمه «متفکر» که جلوی در ورودی پارک ساعی نصب شده، بسیار زیباست. بنابراین مناسبت موضوعی یک اثر هنری با محیط، جزء اصولی است که هنرمندان درنظر دارند.
▪ بنابراین همه آثاری که در شهر تهران وجود دارند، متناسب با وضعیت پیرامونی شان ساخته و نصب شده اند؟
ـ من معتقد نیستم که شهر ما از این نظر کاملاً بسامان رسیده باشد. به هرحال آثار هنری که در شهر تهران نصب شده بدون درنظر گرفتن چنین اصلی است. یعنی یک مجسمه درجایی نصب شده که هیچ تناسبی با محیط خود ندارد. انشاءالله در برنامه ریزی های آینده شهری این مسئله مورد توجه قرار گیرد. بنابراین ما در حال فکر کردن روی یک آرمان شهر یا اتوپیا هستیم. من در سال ۱۳۶۱ طرحی را برای یک دیوار پیشنهاد دادم. منتها مجری این طرح، آن را در وسط میدان انقلاب گذاشت که به نظر من تناسبی با آنجا نداشت. سپس این اثر به تدریج به نماد انقلاب تبدیل شد. اکنون هم آن را جابه جا کرده اند. من همیشه دلم می خواست این اثر مستقیم روی یک دیوار صاف قرار بگیرد؛ چون نقش برجسته ای بود که نصب آن در میدان به صورت دوار تناسبی نداشت. این ناهماهنگی در بسیاری از قسمت های شهر به نظر می رسید.
به نظر من مدیریت شهری باید شورایی را در این خصوص تشکیل دهد. البته خوشبختانه سازمان زیباسازی روی این قضیه درحال کارکردن است و در آنجا شوراهای تخصصی و هنری وجود دارند که مربوط به مجسمه، نقاشی و مبلمان شهری هستند.
▪ اما می دانیم متولی هماهنگی و زیبایی شهر یک ارگان مستقل نیست، حتی در خود شهرداری چند سازمان دراین خصوص تصمیم می گیرند.
ـ به نظر من مدیریت شهری باید توسط یک ارگان خاص اعمال شود. اگر قرار باشد ارگان های مختلف در این امر دخالت کنند، با هرج و مرج بصری روبه رو می شویم. مثلاً اکنون
بنیاد شهید یک دیواری را در شهر انتخاب می کند و تصویر نقاشی را روی آن اجرا می کند نظرات و یا ارگان های دیگری هستند که فکر می کنند باید مجسمه ای را ببرند و در جایی دیگرنصب کنند، وزارت ارشاد هم همین طور رفتار می کند. به نظر من بهتر است همه این ارگان ها پیشنهادهایشان را به یک شورای عالی مدیریت شهری ارائه بدهند تا در آن شورا تصویب و سپس اجرا شود. چرا که اگر قرار باشد هر نهادی جایی را برای برنامه های خاص خود در این مورد اختصاص دهد، باز هم با بحث ناهماهنگی در شهر مواجه خواهیم بود.
▪ در صحبت هایتان به اثر مجسمه ای که در میدان انقلاب نصب شده بود و به تجربه ای که خود در این زمینه داشتید، اشاره کردید. آیا آثار دیگری از شما و یا دیگر هنرمندان طی این سال ها بوده اند که چنین برخوردهایی با آنها صورت گرفته باشد و تبعات آن چه بوده است؟
ـ به طور کلی آثار نقاشی که در سطح شهر از ابتدای انقلاب اجرا شدند، به دلیل عدم تناسب با محیط آنها، عدم تناسب در زمینه مصالح به کار رفته و شاید عدم تناسب با فرهنگ شهری این گونه آثار از بین رفته و یا رو به از بین رفتن هستند. به دلیل اینکه از رنگ، متریال و مواد مناسب برای اجرا و نیز از مکان مناسب استفاده نشده است؛ همانند همان اثری که من طراحی کردم و در میدان انقلاب قرار گرفت و یا برخی نقاشی های دیواری در شهر. مثلاً تصویری که استاد هانیبال الخاص روی دیوار سفارت سابق آمریکا پس از تسخیر آن نقاشی کرد، با اینکه مربوط به یک برهه خاصی از انقلاب است، هیچ اثری از آن باقی نمانده است. پس اگر این کار در یک مکان مناسب انجام می شد و روی یک دیوار ماندگار صورت می گرفت، امروز اثری ماندگار نامیده می شد که مربوط به واقعه تسخیر سفارت آمریکا بود. از طرفی، از جنگ ۸ ساله ایران و عراق هیچ اثر ماندگاری در شهر نداریم. در صورتی که شهرداری می توانست و می تواند دیوارهایی مناسب با این موضوع ایجاد کند، سپس از هنرمند بخواهد که در زمینه جنگ، آثار ماندگار را خلق کند. اکنون در شهرهای بزرگ دنیا دیوارهایی دیده می شوند که برای منظور و موضوع مشخصی، اختصاص داده شده اند تا هنرمندان روی آنها دست به خلق اثر بزنند.
▪ آیا اکنون تمایلی در میان هنرمندان ما برای فعالیت در زمینه موضوعات شهری وجود دارد؟
ـ در ذات هر هنرمندی خلق این گونه آثار وجود دارد. هنرمند باید فضایی را احساس کند که در آن میل و رغبت برای کار وجود داشته باشد. این فضا بسیار مهم است و باید ایجاد شود. من به شما قول می دهم اگر از هر هنرمندی برای انجام کاری دعوت شود، جوابش مثبت خواهد بود. ابتدا شرایط باید آماده باشد. هنرمند زمانی که نیاز جامعه را احساس کند، با رضایت دست به فعالیت می زند. من خودم سال ها این آرزو را داشتم که دیواری سنگی فراهم شود تا روی آن کار نقش برجسته سنگی انجام دهم مثل نقش رستم. من فکر کردم مثلاً در ولنجک که یک مسیر کوهستانی است، یک دیواره بزرگ سنگی آماده شود و بتوانم اثری ماندگار در آنجا ارائه کنم. مگر در زمان هخامنشی و ساسانیان چگونه بوده است؟ محیط آماده می شده و مسئولان به هنرمند سفارش کار هنری می دادند. امروز هم که ما به تخت جمشید و طاق بستان افتخار می کنیم، توسط کارگزاران فرهنگی آماده شده و هنرمند روی آنها کار کرده است.
متأسفانه این نگرش در جامعه ما وجود ندارد. هنر و قابلیت هایش هنوز برای مسئولان ما ناشناخته مانده است. ۲۰۰ سال بعد مردم چه تصوری از تهرانی خواهند داشت که دوران اسلامی را گذرانده است. اکنون معماری میدان حسن آباد متعلق به ۱۵۰ سال پیش است و یا منطقه باغ ملی یا میدان مشق در تهران دارای یک معماری و شخصیتی است که به ۷۰ سال پیش تعلق دارد. متأسفانه تهران در فرهنگ و دوران اسلامی (۳۰ سال اخیر) فاقد نماد فرهنگی است. ۳۰۰ سال بعد خواهند پرسید از جنگ ۸ ساله ایران و عراق یعنی دوران دفاع مقدس چه نمادی باقی مانده است؛ فقط یک دسته آثار سطحی که ماندگار نشد و از بین رفت.
▪ مدیریت فرهنگی چطور می تواند استعدادها و قابلیت های هنرمندان را کشف کند و در زمینه ارتقای فرهنگ شهری از آنها بهره بگیرد؟
ـ مدیریت فرهنگی ابتدا باید دانش و آگاهی لازم را دراین خصوص داشته باشد. مدیران فرهنگی ما معمولاً پس از انتصاب به این فکر می افتند که چه باید انجام دهند. ما هیچ گاه از میان افرادی که صاحب آگاهی و مطالعات هستند برای مدیریت در امور فرهنگی انتخاب نکرده ایم. مثلاً مدیری برای موزه هنرهای معاصر انتخاب می شود. سپس می آید ببیند که نقاشی چیست و تازه شروع می کند به مطالعه دراین باره که هنر نقاشی چیست و چه قابلیت هایی دارد. پیش از این نیز هیچ تصوری راجع به هنر و نقاشی ندارد. بلکه براساس روابطی منصوب می شود و بعداز آن فکر می کند که چه کند! بنابراین چگونه می خواهد به درستی برای هنر و هنرمند خدمت کند؟
▪ به منظور ماندگاری آثار هنری در موضوع های شهری آیا هنرمند به نوع مصالح و متریال به کار گرفته شده و طرحی که برای خلق اثر درمی اندازد، فکر می کند تا مثلاً با انسپت های ۲۰۱۰ ساله و کوتاه مدت روبه رو نباشیم؟
ـ یکی از اصولی که در زمینه دکوراسیون شهری درنظر می گیریم، بحث ماندگاری آثار است؛ یعنی ابزار و مصالحی که هنرمند استفاده می کند باید سازگار با شرایط جغرافیایی محل باشد و در برابر عوامل جوی مقاوم باشد. اگر یک نقاشی دیواری با رنگ اجرا می شود، باید بدانیم که مثلاً رنگ قرمز در برابر نور آفتاب و نور ماه بسیار سریع تجزیه می شود. شما ببینید تمام آثاری که در سطح شهر با رنگ انجام شده پس از چند سال رنگ قرمز، نارنجی و بنفش آن از بین رفته است؛ اگر هم رنگ بنفشی وجود داشته، قرمز آن ناپدید شده و آبی اش باقی مانده است.
به عبارتی رنگ های گرم به تمامی ناپدید شده و فقط رنگ های سرد دیده می شوند. به هر حال ما در شورای زیباسازی شهر تهران که من یکی از اعضای آن هستم، به این نتیجه رسیدیم که باید با مصالح ماندگار کار کنیم. پیشنهادمان هم این بود که روی سفال و یا سرامیک این طرح ها انجام شود؛ یعنی نقش برجسته های سفالی و یا آثار رنگین با مصالح ماندگاری مثل سرامیک. اکنون شما برخی از آثاری را می بینید که اگر تعمیر و نگهداری شود، قابلیت ماندگاری تا ۱۰۰۰ سال را هم دارد. در مورد هنر مجسمه نیز برنز و سنگ به عنوان متریال برای ساخت آنها به کار می رود گرچه این مواد هم در طول زمان خاصیت فرسایشی دارند اما نسبتاً ماندگار هستند. البته تکنیک دیگری نیز در مجسمه سازی به نام بتن گلاسه وجود دارد که به دلیل مواد رزینی که در ساخت آن به کار می رود، قابلیت تجزیه را دارد ولی ماده ای مقاوم است.
▪ چگونه می توان دانشجویان را بیشتر به کار روی سوژه های شهری ترغیب کرد؟
ـ در رشته های مجسمه سازی، نقاشی و نقاشی دیواری در این خصوص برنامه ریزی شده است. در شرح دروس و واحدهای دانشگاهی در رشته هنر در زمینه فضاهای شهری دانشجو تعلیم می بیند تا برای این فضاها کار کند، یعنی این مسئله در کنار برنامه ریزی درسی برای فضاهای داخلی و فعالیت های شخصی درنظرگرفته شده است. پس در این مورد، نگرانی وجود ندارد، بلکه مشکل اساسی این است که یک ناهماهنگی در مدیریت شهری وجود دارد که هر مدیری فکر می کند براساس خواسته اوست که باید اثری در شهر نصب شود.
همان طور که گفتم باید تحت نظر یک شورا مدیریت شهری اعمال شود و درخصوص نصب مجسمه و نقاشی دیواری از اعمال سلیقه شخصی توسط مدیران باید پرهیز شود. مدیران باید بپذیرند که شرایطی را فراهم سازند تا درختی به بار بنشیند و میوه بدهد. به قول شاعر: تو زمین خشک را تر کن، دانه نیلوفر با باد.
http://www.aftabir.com/images/article/break.gif









سهیلا نیاکان