کاشفان فروتن نور

از همان زمان که آن معماران گمنام با کشف شیوه های طاق ضربی و بال های حائل نخستین کلیساهای گوتیک را بنا نهادند تا پنجره های عظیم، به عنوان مهم ترین منبع نور اصلی به کلیساها راه بیابد، معماری مدرن شده بود.
نور حلقه گمشده معماری سنتی و مدرن بود. از زمان معماران گوتیک بود که راه حل نهایی برای فتح این حلقه گمشده به دست آمد. حالا هر کلیسایی منبعی از نور بود که به تمام معماران آینده امکان می داد که آزادانه پنجره های عظیم بسازند و هر ابنیه ای را با نور روز روشن کنند. بیهوده نبود که نور به مثابه منبعی معنوی در کلیسای عصر رنسانس و سپس عصر باروک به کار می رفت. همه چیز به کشف آن معماران گمنام برمی گشت؛ به لحظه ای که اینان را می یافتند تا درها را به روی منبع نور باز کنند. چقدر «روئو» در ابتدای قرن بیستم مدیون این معماران بود، که امکان طراحی و ویترای را برایش فراهم کردند.
سال های نخستین قرن بیستم، دوران پرشکوه شکل گیری گونه ای تازه از معماری بود که در پی یافتن منبع نور بود و باز کردن بنا به سوی نور، بیهوده نبود که هنرمندان «آرنوو» آنچنان فلز را تاب دادند و بیهوده نبود که «گوستا و کلیمت» این چنین در تابلویش از نوری عمیق و تخت غرق کرد. اصلا چقدر دستاوردهای نقاشان امپرسیونیست تحت تاثیر کشف دوباره نور بود که سال های قبل تر این چنین سخاوتمندانه به درون کلیساها ریخته بودند. هنرمندان «آرنوو» قاب هایی برای نور ساخته بودند. فلزات پیچ و تاب خورده اینان گیاهانی بودند که در پس زمینه نورانی ایستگاه هایی که تماما از شیشه ساخته شده بودند، رشد کرده بود. «آرنوو» نخستین گام در طراحی مبتنی بر شیشه و فولاد بود. حالا هر بنایی تنها دیواری شیشه ای بود و آنچنان که هلن گاردنر در کتاب معظم تاریخ هنرش اشاره می کند دیگر هیچ فرقی بین فضاهای عمومی و خصوصی نبود. حالا در بنایی صرفا ظرفی بلورین بود که جامی یک پارچه از نور می شد.
معماران جاه طلبِ ساختارگرا (کاستراکتیویست) روس چندان فرقی با همکاران اروپای غربی شان نداشتند. اینان منبع نور و فولاد و شیشه را برای ایدئولوژی به کار بردند. وقتی «الکساندر رودچنکو» بنای یاد بود بین الملل چهارم را طراحی کرد، قطعا به همین موضوع فکر می کرد. بنای او نیز برجی فولادی بود که مکعب هایی باید در آن می چرخید. بنای او حتی جاه طلبانه تر بود. رویای او ساختن برجی بود که فضاهای منفی اش پیشتر از فضاهای مثبت بود. همچنان که مهندس ایفل بنای یاد بود پاریس مدرن را بر همین اساس ساخت. ستون رویای معماران بابل برای رسیدن به آسمان و زیگورات سازان باستان بود ولی نه با خشت گلی. آنان رویاهایی بزرگ در سر داشتند، ولی فولاد نداشتند.شاید اگر پیت موندریان معمار می شد، مکتب «داستیل» زودتر از آنچه باید تئوری بنیادین معماری مدرن را بنا می کرد. قبل از «خیر وان دروایدن». اما معماری مدرن بسیار پیش از آنچه همه می دانیم مدیون آن تابلوهای خشک و سخت موندریان است. خطوط هندسی او و مربع هایی که انگار اندازه گیری شده بودند داشت نوید نوع تازه ای از زیستن می داد. اندکی بعد بود که معماران مدرن نخستین مکعب های شیشه ایشان را ساختند. برج های دوران جدید دیگر ستون هایی عظیم از شیشه و فولاد بودند. حالا سطوح وسیع شیشه ای معماران «آرنوو» به ستون هایی نورانی تبدیل شده بودند، که سر به آسمان می سائید. حتی نامشان تائیدکننده این حرف است. آنها آسمانخراش بودند؛ صاعقه هایی که از زمین به آسمان می رفتند.
اما «لازلو موهویی ناکی» و «والتر گروپیوس» در دو دهه جادویی پیش از قدرت گیری نازی ها رویایی دیگر در سر می پروراندند. مکتب معماری مدرسه باوهاوس به سادگی می خواست کاربردی باشد. اینان از دستاوردهای دیگران به همان مکعب های ساده رسیدند که می خواست زندگی را برایمان ساده کند و چه فرمی ساده تر از یک مکعب می تواند خانه باشد؛ همان مکعبی که نقاشان باستان و کودکان به عنوان تمثیل خانه می کشیدند و می کشند، تحقق عینی یافته بودند. مسیری که سال های بعد راه به «فرانک لوید رایت» برد. نخستین تلفیق بین نور و مکعب در باو هاوس بود که از تئوری به اجرا درآمد.
اما لحظه ای که «جارلز جنکس» با در مقاله اش از «باوهاوس تا خانه های ما» و «از لاس وگاس بیاموزیم» دل در گرو معماری جدید داد، عصر معماری هم عوض شد. دیگر معماری نه مکعب بود و نه راهی برای گشودن نور به داخل که حالا در بنایی تلفیقی بود از چندین موتیف پراکنده که هر تکه اش از جایی می آمد و در کنار هم نخستین نوید های معماری پست مدرن را برایمان آشکار کرد و جنکس این شیفته منبع نور بود. بیهوده نبود که جنکس این چنین شیشه کازینوها یا هتل های لاس وگاس شده بود.
معماری این بار می خواست که دیگر راهی برای گشودن خانه ما به سوی نور نباشد که حالا از خودش می خواست منبع نور باشد. حالا دیگر یک بنا صرفا مکعبی برای زیستن نبود. حالا هر بنا خود فرم پیچیده ای بود که آنچنان در هم می تنید که شبیه موجودی باستانی می شد که جلایی از فلز خورده باشد و نور را در چشم مان بازتاب دهد. فولاد پارادایم معماری پست مدرن بود و آلومینیوم رویه اش، و شیشه های تیره ای بازتاب دهنده دیگر نه راه ورود نور که خود منبع بازتاب دهنده نور به بیرون.
رویاهای ۷ هزار ساله ما به ثمر نشسته بود. ولی هنوز همه چیز به معماران گمنام بابلی بر می گشت که می خواستند آسمان را فتح کنند و به معماران گمنام گوتیک که می خواستند کاشفان فروتن نور باشند.