معماری و تزیینات اسلامی

● معابر
در شهرهای اسلامی همان طور که قبلاً ذکرشد معابر اهمیت زیادی داشتند البته معابر بسته به وضع جغرافیائی شهرهای مختلف از لحاظ مسطح بودن یا در زمینه کوهها قرارگرفتن متفاوت است.
معابر شهرهای بزرگ اغلب سنگفرش و گاهی بشکل گرده ماهی، کف بندی شده بود که آب باران به جویهای دو طرف داخل شده و به فاضل آب شهر می ریخت.
کوی و برزنها که مرکز خانه های مسکونی بشمار می رفت با کوچه های باریک پیچ در پیچ به خیابانها اتصال می یافت.
کوچه های هر محله بهم متصل بوده و در انتها و ابتدایش طاقی هائی که به دروازه شبیه بود قرار داشت. اغلب آنها با آجر یا سنگ ساخته می شد و در بزرگی از چوب که گل میخهای بزرگی به آن کوبیده شده بود و از پشت کلون و بست های آهنین محکمی آنرا حفاظت می کرد جلو آن قرارداشت. در هنگام حمله به شهر این درها بسته می شد و در محوطه بالای دروازه محل هائی برای قراولها و نگهبانان موجود بود که روزنه های کوچکی در دیوارها برای تیراندازی احداث کرده بودند. با این نوع معابر هر محله ای می توانست مدتها در برابر جمله دشمن ایستادگی کند و در مواقعی که دشمن از این دروازه ها داخل معابر می گشت پیچ و خم کوچه ها آنها را سرگردان می کرد و در زیر طاقی ها از بالای خانه ها که درهای کوتاهی داشت مورد تعرض قرار می گرفتند.
برای هر پنجاه خانوار بازارچه ای سقف دار احداث شده بود که کلیه لوازم زندگی از قبیل دارو و خواروبار و تره بار و شیرینی در دکانها بفروش می رسید. قهوه خانه هایی محل جمع شدن جوانها و مردان و صنوف مختلف در آن بازارچه ها بود. این قهوه خانه ها محوطه های وسیع و مخصوصی داشتند و سکوهایی در اطراف دیوارهای آن به ارتفاع در حدود یک متر ساخته بودند که روی آنها زیلو (فرشی که نخها ی پنبه ای با نقشهای بسیار زیبا می بافتند و در آینده مفصلاً راجع به آن گفتگو خواهیم کرد ) یا قالی می انداختند.
در محوطه وسط قهوه خانه در قسمت پایین حوضهای کوچکی از آجرهای لعابدار آبیرنگ که با فواره های سنگی ظریف آب را به بالا می افشاند و به فضا طراوت می بخشید و از طرفی آبها را از لبة کاشیکاری یا سنگی حوض در پاشویه ها ریخته و از راه باریکی آب به خارج می رفت . در قسمت بالای حوض محوطه ای کمی از سطح قهوه خانه مرتفعتر بشکل دایره با کثیرالاضلاع های منظم وجود داشت که میتوان آنرا صحنه نمایش قهوه خانه ها نامید.
در این سکو سخنوران و مرشدها به شاعری و زنده کردن داستانهای حماسی ملی و احادیث مذهبی میپرداختند. به دیوارها تابلوهای بزرگ نقاشی و نقاشیهای دیواری که از روی همین داستانها کشیده شده بود نصب و سخنان نقالها را روح می بخشید و چشمها را تا مدتی بخود معطوف می داشت. از طرفی این نوع قهوه خانه ها که تجمع مردم بود مرکز قرارهای تجاری و کار یابی محسوب می شد گاهی در مواقع بحرانی و محاصره شهر این مکانها به انجمن محل و ستاد فرماندهی مبدل می شد و یا می توانستند از آنجا تمام کوچه ها و خانه های اطراف را محافظت کنند.
● بازارها
غیر از بازارچه ها بازارهای بزرگی برای هر شهر ساخته می شد. این بازارها برای هر صنف جداگانه و بنا به احتیاجات و نوع شغل آنها شکل ساختمان تغییر پیدا می کرد مثلاً رنگرزها غیر از دکان کوچکی که محل فروش کلافهای قالی برای رنگرزی از روی نقشه قالیها بود کارگاه وسیعی داشتند.
در این کارگاه چندین دیگ بزرگ که روی کوره ها قرار داشت و حوضهای کوچک و بزرگ برای شستشوی کلاف و پارچه ها و همچنین محوطه مخصوصی برای خشک کردن پارچه های رنگ شده بود. نور این کارگاهها از سقف می رسید. طاق کارگاه عبارت بود از گنبدهای ضربی آجری که وسط آن سوراخ بوده و اطراف آن روی ستونهای سنگی قرار داشت. این گنبدها از زمان پیش از اسلام (در ایران از زمان ساسانی در اروپا از دوران بیزانس)معمول بود.
چهار راههائیکه در بازارها بود بنام چهار سوق نامیده می شد و در آنجا معمولاً تکایا و مساجدی برای نماز تجار ساخته شده بود.
این تکایا محوطه های وسیعی بشکل مربع و دایره و مستطیل بود که در وسط سکویی ساخته بودند در روی این سکو نمایشهای مذهبی (تعزیه) در روزهای عزاداری برگزار میشد. اطراف سکوی تعزیه غرفه هایی برای نشستن مردم وجود داشت و اطاقهای کوچکی در پشت ایوانها ساخته بودند که در پرده های مشبکی از آن می آویختند و زنان در پشت آن به تماشای تعزیه میپرداختند. این غرفه ها دو طبقه و گاهی سه طبقه ساخته می شد. از سقف تکایا نیز مانند بازارها نور به داخل می تابید. در روزهای عزاداری روی حوضها را با چوب می پوشانیدند و از اطاقها و ایوانها بعنوان جایگاه تماشاچیان و عزاداران استفاده می کردند [۴۹] اطراف غرفه ها را با پارچه های مخمل سیاه که روی آن اشعار مذهبی و آیه های قرآن و گاهی تصاویری از حوادث مذهبی قلاب دوزی شده بود زینت می دادند.
در جلو بازارها معمولاً میدان بسیار وسیعی ساخته بودند که در یک طرف ارک حکومتی و ادارات دولتی و طرف دیگر مسجد بزرگ شهر (مسجد جامع) ساخته شده بود. این میدان نیز از دکانها و صفه ها احاطه شده بود و در وسط آن در اعیاد ملی و باستانی آتش بازی می کردند و گاه مسابقه های اسب دوانی و چوگان بازی تشکیل می دادند و از غرفه مجلل ارک حکومتی که مشرف بر میدان بود حاکم و داروغه و بزرگان می توانستند مراسم را تماشا کنند.
میدانها در روز عید قربان با پرچم های رنگارنگ و کتیبه ها و چراغ ها و آیینه ها تزیین می شد. شتر قربانی را با مراسم خاصی از گوشه ای وارد می کردند. در دنبال شتر دسته زنبور کچی ها در حرکت بودند که دهل و سرنا می زدند و لباسهایی از ماهوت قرمز ملیله دوزی به تن داشتند. پس از کسب اجازه از حاکم نیزه بزرگی به حلقوم شتر می زدند و او را قربانی می کردند.
در اطراف میدان چادرهای الوان برپا شده و در این چادرها مأمورین دولتی به کار اشتغال داشتند و همچنین اشیاء زینتی و اسباب بازی کودکان را در چادر های دیگر می فروختند و گاه چادرهائی برای طبابت وجود داشت که بیماران سرپائی را که در اثر عبور و مرور آسیب میدیدند معالجه می کردند. دارو فروشان و عطاران نیز گاهی محل کسب خود را موقتاً به زیر چادرهای میدان انتقال می دادند در وسط میدانهای بزرگ حوضها و استخرهای فواره دار که اطراف آن را درختکاری می کردند وجود داشت و فضای شهر بوسیله آب فواره ها مطبوع می شد در گوشه دیگر میدان جایگاهی برای اسب کالسکه های فرمانروایان و اشراف و قراولها ترتیب داده بودند آخورها را خارج از میدان بنا می کردند که به منظره داخلی آن لطمه ای وارد نیاورد.
● خانه های مسکونی
خانه سازی در شهر های اسلامی بسته به وضع جغرافیائی شهر تغییر شکل می یافت در مناطق کوهستانی که دسترسی به سنگ داشتند و زمین آن پست و بلند بود خانه های چند طبقه می ساختند ولی در زمین های هموار خانه های مسکونی عموماً یک طبقه بنا می شد طرح این خانه ها عبارت بود از یک حیاط بشکل مستطیل یا مربع یا کثیرالاضلاعهای ۶ گوش و یا ۸ گوش در وسط حیاط گلکاری و باغچه بندی شده و درختهایی برای طراوت هوا می کاشتند. از این حیاط دالانی به قسمت بیرونی منتهی می شد. دالانهای دیگری نیز از اتاقها به محوطة کوچکتر سر پوشیده ای منتهی می گشت. این محوطه که در مقابل در خروجی خانه قرار داشت عبارت از جرزهای اجری بود که سقف گنبدی شکلی آنرا می پوشانید. در وسط آن حوضی ۶ گوش با فواره و در اطراف دیوارها سکوهایی ساخته بودند. دیوار هشتی ها از کاشیهایی با نقش هندسی گلها و گیاهها و با رنگهای آبی لاجوردی و فیروزه ای با نقوش زرد و سبز و سرمه ای ساخته می شد. در هر ساختمان یک اطاق بزرگ بنام شاه نشین که دارای دو در معمولی و یک در بزرگ کشویی با شیشه های رنگی بود تشکیل می شد.
این اطاق را که به آن پنج دری هم می گفتند معمولاً رو به جنوب می ساختند اطاقهای رو به قبله برای مردم مسلمان اهمیت فوق العاده ای داشت زیرا در زمستانها آفتاب می گرفت و در تابستانها مخصوصاً به واسطه ایوانی که در جلوی آن بود و پرده های سایبانی هم داشت از نفوذ نور خورشید به داخل آن جلوگیری می شد.
اطاقهای شاه نشین برای پذیرایی از مهمان و جلوس رئیس خانواده بود. معمولاُ اشخاص با نفوذ در قسمت بالای سالن که سطح آن از کف اطاق قدری بلندتر بود روی دشکچه های ترمه می نشستند در مواقع روضه خوانی خانوادگی صندلی واعظ را در همین محوطه می گذاشتند. در جلو شاه نشین معمولاً ایوانی یا طارمی های کاشی یا آجری می ساختند که از دو طرف به صحن حیاط پله می خورد. اطاق شاه نشین که زیباترین و مجلل ترین و بزرگترین اطاق هر خانه محسوب می شد بر طاقها و طاقچه و رفها گچ بری و آئینه کاریهای بسیار زیبایی کار می کردند. درباره گچ بری طاقها و طاقچه بندی ها در آینده بحث خواهد شد.
اطاقهای شاه نشین گاهی ساده بنا می شد و گاهی در گوشه های شمالی آن ایوانهای باریکی که به آن غلام گردش می گفتند و اطاقهای کوچکی در دو طرف شرقی و غربی که جلو آن طارمی و پنجره های چوبی بسیار زیبایی کشیده بودند قرار دشت.
این اطاقها را گوشواره می گفتند. البته استفاده از این اطاقها برای مواقعی بود که مجلس اصلی شاه نشین مردانه بود و زنها در پشت گوشواره ها که از شاه نشین داخل آن دیده نمی شد به تماشا می نشستند.
غیر از این اطاق چندین اطاق کوچک در اطراف حیاط ساخته بودند. گاه ایوان جلو اطاقها به دور تا دور حیاط ادامه داشت و گاه منحصر به قسمت شمالی عمارت بود. هر دو اطاق بوسیله دری به دالانهای کوچکی راه داشت که در این دالانچه ها با پله کانهای سنگی و یا آجری به صحن حیاط منتهی میشد. برای هر اطاق مسکونی صندوقخانه ها کوچکی در گوشه آن ساخته بودند که نوری از جایی آنرا روشن نمی کرد. ولی هر خانه دارای انبار بزرگی بوده و برای نگهداری آرد دولابچه هایی در دیوار که از داخل تا زمین ادامه داشت وجود داشت و همچنین تخت گاهی برای نگهداری ترشیها و مرباها و غرابه های سرکه و اشیاء دیگر در داخل آن ساخته شده بود. انبارها نیز برای محفوظ بودن از دستبرد در انتهای دالانها قرار داشت. انبار دیگری نیز برای سوخت از قبیل ذغال و ذغال سنگ و هیزم در هر خانه وجود داشت.
آشپزخانه نیز از محلهای لازم برای هر خانواده بوده است. ساختن اجاقهایی که با هیزم یا ذغال می سوخت و می توانستند روی آن دیگهای غذا را بگذارند احتیاج به دودکشهای بزرگ داشت تا دود و بوی غذا را ببام کشیده و از پراکندن دود به داخل آشپزخانه جلوگیری کند دودکش آشپزخانه را بسیار پهن می ساختند و دوده های داخل آنرا هر شش ماه یا سالیانه پاک می کردند. بر پشت بام کلاهکی روی دودکش آشپزخانه می ساختند که از نفوذ باران و گرد و خاک به داخل دیگهای غذا جلوگیری می کرد.
تخت گاهی برای خشکاندن ظروف و قفسه ها و دولابهایی برای ادویه های مختلف در آشپزخانه ساخته شده بود.
در خانه های شهرهای اسلامی معمولاً یک فامیل که عبارت از پدربزرگ و همچنین فرزندانشان و عروسها و دامادها و نوه های آنها عموماً و عمه ها و خاله ها و دایی ها بودند دور هم زندگی می کردند به این عده می بایست مهمانهای فصلی که هر دو سه ماه یکبار به مهمانی می آمدند و همچنین کنیزها و نوکرها افزوده شود. هر کدام از اطاقها به یک عده از آنها اختصاص داشت.
البته غذا را همه فامیل دور هم در شاه نشین صرف می کردند و از یک آشپزخانه غذای یک فامیل تهیه میشد. وسعت انبار بزرگ و آشپزخانه میبایست به حدی باشد که احتیاجات اغذیه یک فامیل را بدهد در هر خانه بسته به مقام و شخصیت سرپرست آن آبدارخانه و کالسکه خانه و طویله برای اسبها و قاطرها و همچنین اطاقهایی برای نوکرها و تفنگچی ها وجود داشت.
http://www.aftabir.com/images/article/break.gif









منوچهر شیبانی