دفاعیه دکتری در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت

این رساله که به آسیب شناسی مداخلات طرح های هادی در محیط کالبدی سکونتگاه های روستایی کشور می پردازد.
با گذشت چند دهه از مداخلات گسترده ی طرح های کالبدی در محیط روستاها، به ویژه طرح های هادی روستایی به عنوان فراگیرترین مداخله ی سازمان یافته در محیط کالبدی روستاهای کشور، تاکنون این طرح ها، با رویکردی علمی، هدفمند و جامع، مورد ارزیابی تأثیر، قرار نگرفته اند. بنابراین، از تغییر و تحولات محیط کالبدی روستاها بر اثر این مداخلات، تصویر روشنی در دست نیست. این امر، مستلزم ارزیابی تأثیر این طرح ها و همچنین، آسیب شناسی مداخلات آنها در محیط کالبدی روستاهای کشور، به منظور کاستن از اثرات زیان بار آنها و تسهیل در تسری منافع آنها به روستاها است. بدین ترتیب، ضرورت مداخله در محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی، در کنار پرسش هایی که مداخله در روستاها را به چالش هایی جدی می کشانند؛ زمینه های این تحقیق را فراهم آورده است:
۱) مداخلات کنونی طرح های هادی در سکونتگاههای روستایی کشور، چه مخاطراتی برای محیط کالبدی آنها در پی داشته است؟
۲) چگونه می توان اثرات نامطلوب مداخلات طرح ها را، تا حد ممکن کاهش داده و بهره مندی روستاها از آثار مطلوب طرح ها را افزایش داد؟
پاسخ گویی به این پرسش ها، در چارچوب یک تحقیق موردی اکتشافی صورت گرفته است که مشتمل بر سه مرحله ی اصلی است:
۱) تبیین میانی نظری پژوهش و رویکردهای تحقیق،
۲) ارزیابی طرح های هادی از طریق، بررسی مبانی نظری طرح ها، نحوه ی اجرای طرح ها و اثرات آنها بر محیط کالبدی روستاها،
۳) تبیین راهکارها
بدین ترتیب ابتدا، ضمن تبیین مفاهیم پایه، رویکرد این پژوهش در خصوص مداخله در محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی، ترسیم شده است. این رویکرد، دارای دو مؤلفه ی اصلی است: فرآوری محیط و غایت یابی آن. پس از آن، در سه مرحله به ارزیابی طرح های هادی، پرداخته شده است. در مرحله ی نخست، الگوی نظری طرح های هادی، از طریق مطالعه ی اسنادی مورد بررسی قرار گرفته است. بر این اساس، مهمترین وجوه الگوی نظری طرح های هادی، رویکرد کالبدگرایانه ی آنها، نگاه گسسته به مسایل روستاها، تلاش برای همگون سازی شهر و روستا در این طرح ها و در نهایت، فقدان نظریه ی پایه ی توسعه در آنها است. در مرحله ی دوم، کوشش شده است تا با انجام پیمایش های میدانی، اثرات اجرای طرح های هادی بر محیط کالبدی روستاها، در قالب یک مطالعه ی چند موردی کیفی، مبتنی بر پیمایش های میدانی در روستاهای نمونه، بازخوانی شود. با توجه به آن که مطالعه ی محیط کالبدی، از طریق مظاهر رؤیت پذیر آن، یعنی شکل سکونتگاه، میسر است؛ از این رو، روش مطالعه ی محیط کالبدی روستاها، با رویکرد ریخت شناسی شهری و بر مبنای بررسی ساخت اصلی سکونتگاه، پایه ریزی شده است.
بدین ترتیب، عناصر و اجزای کالبدی ساخت اصلی سکونتگاههای روستایی، یعنی عناصر انسان ساخت و عناصر طبیعی، معیارهای اصلی مطالعه ی محیط کالبدی روستاها را تشکیل داده اند. روستاهای نمونه، با تکنیک موردهای الگو و بر اساس ضوابط و مقررات اولویت بندی طرح ها و برخی شاخص های دیگر، انتخاب شده است. پیمایش روستاها، با تکنیک مشاهده ی غیرمشارکتی غیرمداخله گر، از طریق مشاهده ی مستقیم، شامل تکمیل سیاهه، تهیه ی نقشه و تصویر و همچنین، گفتگوی گروهی متمرکز، با هدف ثبت تمامی مظاهر طرح ها و اثرات اجرای آن ها، انجام شده است. یافته های حاصل از مشاهدات میدانی، از یک سو حاکی از تحقق اندک اغلب پیشنهادات طرح های هادی بوده و از سوی دیگر، بیان گر اثرات گسترده ی آنها بر ساخت اصلی محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی است. تحلیل یافته های حاصل از مشاهدات میدانی، که با روش تحلیل مقایسه ایِ زمانی رخدادها، با هدف کشف و فهم روابط علّی میان پدیده های مشاهده شده، صورت گرفته است؛ بیان گر وقوع چند رخداد عمده در روستاها، همچون مسکن نوساز روستایی، معابر جدیدالاحداث و حریم مسکونی، به عنوان مهمترین مظاهر رؤیت پذیر اجرای طرح های هادی بوده است. این موارد، حلقه ی نخست زنجیره ای از رخدادهای پیاپی، در محیط کالبدی روستاها بوده اند که تحولات و پیامدهای بسیاری را در روستاها ، از جمله حذف تدریجی توان مندی های بومی، همسانی در سیمای روستاها، گسستگی در بافت روستاها، وابستگی، توسعه ی نامتقارن روستاها و برخی موارد دیگر، به دنبال داشته است . مرحله ی سوم، ارزیابی یافته های حاصل از مشاهدات میدانی، با هدف آشکار ساختن فرصت ها و تهدید های ناشی از اجرای طر ح های هادی و همچنین، عوامل بازدارنده و پیش برنده ی آنها است. در نهایت، نتایج حاصل از ارزیابی طرح ها بر اساس تکنیک سوات، زمینه های کافی جهت تبیین راهکارهای بهسازی رویکرد طرح ها در خصوص مداخله در روستاها را فراهم آورده است.
این تحقیق، در شش فصل تنظیم شده است. در فصل اول، با عنوان مسأله، ابتدا مسأله ی تحقیق، مطرح شده و ضرورت های پرداختن به آن، با توجه به وضعیت کنونی سکونتگاههای روستایی در کشور، بازشمرده شده است. در مرحله بعد، برای آشنایی با مبادی ورود به مسأله، ادبیات تحقیق، شامل متون مرتبط و نیز تحقیقات مشابه، مرور شده است. بدین ترتیب، ضمن تدقیق سؤالهای تحقیق، فرضیه ی اصلی و فرعی، طرح شده است. در فصل دوم، ابتدا مفاهیم پایه ای مورد استفاده در تحقیق، تبیین شده است. پس از آن، شرح مبسوط ادبیات تحقیق، شامل نظریه های مداخله در محیط کالبدی، تجربیات مداخله و همچنین، تحقیقات مشابه، ذکر شده است. در پایان، روش مطالعه ی محیط کالبدی روستاها، معیار های ارزشیابی میزان تحقق و همچنین تعیین اثرات طرح های هادی روستایی، طرح شده و روش ارزیابی طرح ها، تبیین شده است. در فصل سوم، شرح دقیق روش انجام تحقیق، شامل مطالعات اسنادی و مطالعات میدانی، مشتمل بر روش انتخاب نمونه ها، روش گردآوری اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل یافته ها، ذکر شده است. به علاوه، نمونه های موردی تحقیق، گزینش شده و روش مطالعه ی آنها ذکر شده است. در فصل چهارم، با عنوان مطالعات، با بحث پیرامون تحولات نظام توسعه و عمران روستایی در کشور، الگوی نظری توسعه ی کالبدی روستایی کشور، تبیین شده و نقش طرح های هادی در این الگو، مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم، بخشی از یافته ها و دستآوردهای حاصل از مطالعات میدانی در قالب میزان تحقق طرح ها، نحوه ی تحقق آنها و مسایل مرتبط با این دو مقوله، ذکر شده و اثرات اجرای طرح ها، بر محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی، مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل ششم، ضمن تحلیل یافته ها، نتایج تحقیق جمع بندی شده و توصیه هایی برای سامان دهی به مداخلات طرح های هادی در محیط کالبدی روستاها، ارائه شده است.