پیشانی معماری معاصر

هریک از ایستگاههای مترو را باید حاصل هنر معماری و همکاری کارشناسان رشتههای مختلف با یکدیگر دانست. آنچه همواره در معرض دید استفاده کنندگان از این ایستگاهها و تاثیرگذار برآنها است، ورودیها، خروجیها و فضاهای داخلی ایستگاه است که جلوه گر طراحی معماری آن است. با مشاهده ایستگاه های مختلف، ملاحظه میشود که شاید آنها از نظر نوع فضاهای داخلی و در برخی موارد حداقلِ ابعاد یکسان باشند، اما در اغلب موارد ایستگاهها به لحاظ ظاهر با یکدیگر متفاوت هستند. این مساله نشان دهنده ذهنیت و سلیقه طراحان در هرچه زیباتر نشان دادن ایستگاه هاست.
طراحی معماری ایستگاههای مترو مانند طراحی هر فضای با مقیاس بزرگ، بیان گر چالش طراح با محدودیت ها است. محدودیت هایی از قبیل:
طول کلی ایستگاه که خود عاملی است تابع طول قطار.
ارتفاع طبقه سکو که وابسته به ارتفاع قطارها است.
تراز سکو که وابسته به فاصله چرخ قطار تا کف ورودی آن است.
ابعاد و اندازه اتاقها (LPS، RS) و درهای آنها که وابسته به ابعاد تجهیزات مستقر در آن ها است.
ابعاد و ارتفاع طبقه فروش بلیط و محل استقرار تجهیزات که وابسته به ابعاد و ارتفاع هواسازها است.
طول سازههای جانبی که وابسته به ابعاد و شیب پله های برقی است.
ابعاد مسیرهای هوارسانی که وابسته به سطح مقطع مورد نیاز برای هوادهی است.
محدودیت نوع مصالح به لحاظ آتشزا نبودن آنها.
درمورد ایستگاه هدف از طراحی، برقراری تعادلی میان عملکرد ایستگاه و ایجاد فضای زیرزمینی ایمن، در هماهنگی با مسائلی چون روش احداث، شهرسازی، اقتصاد طرح و درعین حال بوجود آوردن شخصیت خاص معماری متناسب با شهر محل احداث آن است. تناسب با شخصیت شهر، همانا توجه به بافت شهری، خصوصیات تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و... محل است، بطوری که ساخت ایستگاه با کاربری خاص آن، کمترین ناهنجاری را بوجود آورده و حتی الامکان با محیط اطراف خود همخوانی کامل داشته باشد. در یک ایستگاه مترو، هدف اصلی از طراحی فضاهای مختلف این است که مسافر در محیطی آرام، راحت و سهل الاستفاده، همواره بداند از کجا می آید و چگونه می تواند به مقصد خود برسد. این مساله هرچند به نظر ساده می آید، اما با توجه به محدودیتهای سازههای زیرزمینی و دامنه گسترده مسائلی که باید درنظر گرفته شود چون، تامین نور مناسب، تهویه سالم، مصالح مناسب و بادوام و... ، کاری است که درصورت انجام، در کنار ایجاد سازهای عملکردی و در ظاهر خشن، منجر به خلق اثری هنری میگردد. البته دستیابی به این هدف، بی تردید هماهنگی طراحی معماری را با طراحیهای فنی، سازهای و تاسیسات، و بهمنظور ازبین بردن هرچه بیشتر محدودیتها، میطلبد.
در فرایند طراحی معماری یک ایستگاه مترو، در کنار خلاقیت، تفکر و هنر، مجموعه ای از مطالعات و بررسیهای اولیه انجام میپذیرد تا طراح را در ارائه طرحی بهینه و متناسب با شرایط کمک کند. در حقیقت طراح در میان مجموعهای از ضوابط، استانداردها، محدودیتها و همچنین ایدههای خلاقانه میبایست فضایی مناسب برای زندگی میلیونها شهروند در طول سالیان سال را طراحی کند.
از جمله عوامل مهم تأثیرگذار در طراحی معماری ایستگاههای مترو میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ عمق ایستگاه
▪ وضعیت و مشخصات بناها و تاسیسات روی ایستگاه در سطح زمین شامل: عرض خیابان، وجود ساختمانهای با ارتفاع زیاد و...
▪ وجود تاسیسات شهری خاص در محدوده ایستگاه شامل: لولههای آب، کانال های فاضلاب و جمعآوری آبهای سطحی و...
▪ وجود خطوط دیگر مترو و لزوم ایجاد ارتباط با مسافران بین دو با چند خط
▪ موقعیت قرارگیری ایستگاه در خط(ابتدا، انتها، تقاطعی و...)
▪ وجود پروژههای دیگر شهری در مجاورت ایستگاه، نظیر زیرگذرها، پلها، تونل و...
▪ وجود بافتهای تاریخی با ارزش در مجاورت ایستگاه
▪ امکان ترکیب ایستگاه با مجتمعهای شهری مورد نیاز
لیکن کلیه عوامل ذکر شده فوق در مقابل عامل روش اجرا، عاملی فرعی تلقی میشوند. در شهرهای کنونی عمده وظیفه خطوط مترو رساندن مردم از حومه شهرها به مرکز آنها و یا جابجایی آنها در نقاط پرتردد و شلوغ است. در نتیجه ایستگاههای مترو در پرترددترین و شلوغترین مکانهای شهرها جانمایی میشوند. مکانهایی که به خودی خود دارای ترافیک و تردد بسیار زیاد هستند در چنین مکانهایی عمدتاً امکان اجرای ایستگاههای به صورت ترانشه باز یا کندو پوش وجود ندارد و الزاماً میبایست ایستگاهها را به روش زیرزمینی طراحی و احداث نمود.
روشهای زیرزمینی احداث ایستگاهها محدودیتهای فراوانی را جهت ایجاد فضاهای وسیع، رفیع و با کیفیت به طراحان تحمیل می کند. به نحوی که طراح میبایست در قالب طرح سازه و روش اجرا و چارچوب از قبل دیکته شده نسبت به طراحی داخلی فضاها اقدام نماید.
در ایستگاههایی که امکان ساخت آنها به روش ترانشه باز فراهم باشد دست طراح جهت ایجاد فضای مناسب بازتر است. با توجه به اینکه خطوط و ایستگاههای مترو به عنوان تأسیسات زیر ساخت هر شهر محسوب میشوند، تأثیر آنها بر شهر و سطح آن بهصورت عمیق و درازمدت خواهد بود.
مترو از طریق دو عنصر اصلی آن یعنی «خطوط و ایستگاهها» بر سایر عناصر شهر تأثیر می گذارد.
۱) تاثیر خطوط قطار بر حیات شهر: این نقش به هنگام عبور از مسیرهای زیرزمینی مترو ممکن است در وهله اول چندان محسوس نباشد. در این مقیاس تأثیرات مترو عمدتاً جنبه عملکردی دارند. اما در مکانهایی که مترو در سطح زمین عبور میکند و بافت شهری توسط این مسیر قطع و ارتباط آن از هم گسسته میشود مسئله صورت دیگری به خود میگیرد. یکی از نظریه ها در چگونگی طراحی ایستگاه مترو، این است که چون سامانه حمل و نقل مترو، پدیده ای جدید در سطح شهر است، بنابراین ساختمان ایستگاه آن نیز باید نمودی مدرن و تکنولوژیک داشته باشد. همچنین در مکانهایی که ایستگاهها با خطوط قطار درسطح زمین ظاهر می شوند، طراح همواره باید به این نکته توجه داشته باشد که هماهنگی با بافتهای اطراف باید به گونهای صورت گیرد که ساختمان ایستگاه با خطوط عبور قطار، تکمیل کننده مجموعه شهریای باشد که در آن قرار میگیرد.
۲) نقش ایستگاه مترو بر کالبد شهر: استقرار ایستگاههای مترو در سطح شهر با استقرار عناصر کالبدی جدید مورد نیاز آن مانند ورودیها، هواکشها، پارکینگ ها و پایانههای اتوبوسرانی و... که در عملکرد ایستگاه الزامیاند، همراه خواهد بود. همچنین پس از احداث ایستگاه مترو، بعضی از عملکردهای شهری برای دسترسی بهتر و بهرهگیری از آن، گرایش به انتقال به حوزة اطراف ایستگاه پیدا میکنند. از جمله می توان به مراکز اشتغال، به ویژه به ادارات و مراکز خصوصی کسب و کار اشاره کرد. این گونه عملکردها لزوماً باید با ماهیت مترو همخوانی داشته و شامل خدماتی باشند که سرعت بخشی در سرویس دهی به شهروندان در آنها نقش اصلی را ایفا میکند.
گوشه ای از این کاربریهای جدید میتواند در فضاهای داخلی ایستگاه به وجود آید و از جاذبههای رفت و آمد عمومی ایستگاه باشد. در طراحی ایستگاههای مترو میبایست امکان ارتباط ایستگاه و مراکز موجود در مجاورت آن را از زیر زمین تأمین نمود به نحوی که از تردد غیرضروری در سطح زمین جلوگیری شود. همچنین عناصری از ایستگاه که الزاماً میبایست در سطح زمین قرار گیرند میبایست به نحوی طراحی شوند که ضمن رعایت عملکرد آنها کمترین تداخل و مزاحمت را با کاربریهای سطح زمین ایجاد کند. جانمایی عناصر فوق میبایست با بررسی عملکرد آنها و همجواریهای ایستگاه صورت پذیرد.


● معرفی فضاهای تشکیل دهنده ایستگاه
کارکردهای مربوط به ایستگاههای مترو را میتوان در سه قالب کلی دسته بندی کرد: کارکردهایی که ارتباط مستقیم با حرکت مسافران از سطح زمین تا پائینترین سطح دارند؛ کارکردهای خدماتی و اداری و کارکردهای مربوط به بخشهای تاسیسات و تجهیزات. دسته اول، کارکردهای مربوط به حرکت مسافران، فضاهایی مانند ورودیها، فضاهای ارتباطی، سالن فروش بلیت و سکوها را شامل میشود. دسته دوم، دربرگیرنده فضاهایی مانند بخشهای اداری، فضاهای خدماتی برای کارکنان و رانندگان، انبارها و اتاقهای جمع آوری زباله و... هستند. این فضاها، غیر عمومی بوده ولی به نحوی خدمات رسانی به بخشهای عمومی را بر عهده دارند؛ دسته سوم کارکردها، مربوط به فضاهای تاسیسات و تجهیزات مانند هواسازها و دستگاههای تهویه،اتاق فنی، رکتیفایر، LPS، اتاقهای برق و... میشود. این دست از کارکردها به دلیل نیازهای عملکردی آنها شامل ابعاد و موقعیت از تأثیرگذارترین عوامل در طراحی ایستگاهها میباشند به نحوی که با رعایت این ضوابط، چارچوب اصلی طرح ایستگاه نیز ترسیم میشود.


● دسته اول فضاهای عمومی
▪ ورودی
ساختار ورودی به عنوان یک نشانه در فضای شهری، معرف ایستگاه مترو است. از سوی دیگر این ساختار معرف فضا و موقعیت شهر برای مسافران است. طراحی ساختار ورودی با توجه به موقعیت شهری آن، همجواریها، نام و شخصیت ایستگاه صورت خواهد پذیرفت.
▪ فضاهای ارتباطی ایستگاه
فضاهای ارتباطی در ایستگاههای مترو شامل فضاهای عبور و مرور و اتصال دو فضا به یکدیگر است. ازآنجایی که بسیاری از مسافران ایستگاهها، مطابق رفتار روزمره خود تنها با عبور از این فضاها خود را به قطار میرسانند، این فضاها از با اهمیتترین بخشهای ایستگاه میباشند. توجه به ابعاد و اندازه این فضاها و تناسب این ابعاد با ترافیک عبور مسافران در حالت عادی و اضطراری و نیز دقت در هماهنگی و همخوانی این فضا با فضاهای اطراف از جمله مسائل مهم در طراحی معماری آنها است.
فضاهای ارتباطی شامل بخشهای زیر میشود:
راهرو
پیاده رو متحرک
رمپ
پله
پله برقی
آسانسور
▪ سالن فروش بلیت (فضاهای کنترل شده و کنترل نشده)
در جریان دسترسی مسافران از ورودیهای ایستگاه به تراز سکو و قطار، سالن فروش بلیت مرز بین فضاهای کنترل شده و کنترل نشده را تشکیل میدهد. مسافران با ارائه بلیط (پرداخت هزینه سفر) از دروازههای کنترل بلیت عبور می کنند و با ورود به فضای کنترل شده میتوانند به قطار دسترسی پیدا میکنند. مهم ترین عنصر در سالن فروش بلیت، دروازههای کنترل بلیت (Control Gates) هستند.
▪ سکو سکوی ایستگاه قطار به دو صورت دو طرفه و جزیرهای طراحی می شود. سکوهای دو طرفه در دو سمت قرار میگیرند و هریک دسترسی ورود و خروج مسافران به قطار را در یک جهت حرکت آن تامین میکنند. سکوهای جزیرهای در بخش میانی ایستگاه قرار میگیرند و از هر دو طرف میتوانند به قطار سرویس دهی کنند. در این سکوها مسافران ورودی و خروجی در دو جهت حرکت قطار، رفت و آمد میکنند. انتخاب نوع سکوی ایستگاه تابع دو عامل فاصله بین ریلهای قطار در تونل و تعداد پیشبینی شده مسافران ورودی و خروجی در هر جهت حرکتی است.


● دسته دوم فضاهای اداری و تجاری
قسمت اداری ایستگاه مسئولیت کنترل و نظارت بر عملکردهای مختلف ایستگاه را برعهده دارد.
همچنین این فضاها میبایست دارای مشخصات یک فضای اداری مناسب جهت حضور کارکنان در ساعات کاری باشد. با توجه به اینکه کارکنان ایستگاههای مترو در فضای زیر سطح زمین حضور دارند و از نور طبیعی بیبهرهاند وجود فضای با کیفیت مناسب بسیار ضروری است.
▪ فضاهای تجاری
ازآنجاکه ایستگاههای مترو روزانه پذیرای دهها هزار نفر مسافر هستند، ایجاد فضاهای تجاری درداخل ایستگاه از پتانسیل بالای اقتصادی برخوردار است. لیکن به دلیل ممنوعیت استفاده از هرگونه مواد آتش زا در داخل ایستگاهها و کاهش احتمال وقوع حریق، این فضاها با محدودیت های کاربری روبرو هستند که باید با دقت و کنترلهای لازم اعمال شود. فضاهای تجاری در دو قالب فضاهای کوچک و منفرد در تراز سالن فروش بلیت و مجتمعهای تجاری اداری در مجاورت ایستگاهها و در هماهنگی با طرح ایستگاه و ورودیهای آن قابل بررسی است.


● دسته سوم فضاهای تاسیساتی و فنی
فضاهای تاسیساتی و فنی در ارتباط مستقیم با نوع، اندازه و تعداد تجهیزات مورد نیاز در هر ایستگاه تعیین و طراحی می شوند. این فضاها عبارتند از:
کیوسک هواکش ها در سطح معابر
اتاقک تجهیزات آسانسورهای معلولین
اتاق فنی (Technical Room)
اتاق باتری مربوط به اتاق فنی (Battery Room)
هواسازها ( Air Supply Premise)
اتاقهای توزیع روشنایی و برق (L.P.S Light & Power Substaion)
پست یکسوکننده برق (R.S Rectifier Station)
زیرسکو (Under Platform)
حوضچه تخلیه آب باران و فاضلاب (Dewatering Post)
▪ مصالح و پوشش نهایی:
ایستگاههای مترو فضاهایی هستند که بسیار زیاد در جریان انتقال مسافران قرار میگیرند. از این رو مصالحی که به عنوان پوشش نهایی ایستگاه ها در نظر گرفته میشوند، لازم است مقاومت کافی را دارا بوده، در ارتباط با معماری فضا، زیبایی لازم را در آن ایجاد کنند.
ایستگاههای مترو برای رفع نیاز مقطعی مسافران مورد بهره برداری قرار نمیگیرند، از این رو لازم است همانند ایستگاههای راه آهن بین شهری، ترمینالها، فرودگاهها و... برای استفاده دراز مدت طراحی شوند. با توجه به این موضوع، کلیه مصالحی که وظیفه پوشش نهایی ایستگاه را به عهده دارند، لازم است در مقابل فرسایش، ضربه، تماس اسیدها و بازها، آتش و یخ زدگی مقاوم بوده و در ضمن قابلیت شستشو و تعویض را داشته باشند. البته لازم به ذکر است که آتش زا نبودن مصالح مهمترین عامل در انتخاب نوع مصالح است و رعایت آن الزامی است.
به همین منظور لازم است دقت کافی در انتخاب نوع و جنس مصالح پوشش نهایی و بهمنظور طولانی شدن عمر ایستگاه به عمل آورد. چنانچه گفته شد ایستگاه های مترو مکانهایی هستند که در برخورد اول مورد قضاوت مسافران قرار میگیرند. انتخاب مصالح مناسب از نظر زیبایی نه تنها محیط زیر زمینی ایستگاه را زنده و فعال میسازد، بلکه در جهت دادن به حرکت مسافران نیز نقشی مهم دارد.