شهر پیدا نیست

نقاشی ایرانی آنجا که از نمایش دنیای مثالی فاصله بیشتری گرفت و به تبع آن، آنچه پیش از این به عنوان تزیینات صرف، در زمینه یا پس زمینه نقاشی ها به اشکال مختلفی مثل طبیعت، ساختمان ها و... حل می شد، صورت های مجزاتری به خود گرفت، فضایی را تصویر کرد که با نیم نگاهی به انسان و نشان دادن خصلت ها و رفتارش، سعی در بازنمایی چیزی داشت که شاید بعدها با کمی اغماض عنوان نقاشی واقع گرای ایرانی به خود گرفت. بخشی از این واقع گرایی را می شد در نقاشی هایی از معماری و فضاهای شهری یافت که تنها به قصد نمایش همین فضاها کار می شدند. به این شکل قدیمی ترین نقاشی ها از فضای شهری را می توان در آثاری از دوران کمال الملک جست وجو کرد که در آنها ساختمان ها، مکان های مهم و حتی باغ های عمومی و معروف تهران به تصویر کشیده شده است. روشی کاملاً سنتی در نقاشی از فضاهای شهری که بعدها با تداومش در آثاری رئالیستی و ناتورالیستی که با تکنیک آبرنگ طرح زده می شد، حالتی عکس گونه و پر از جزییات به خود گرفت. آثاری که با فاصله گرفتن از اعمال نظرهای شخصی نقاشان شان و با وجود پرداخت های ماهرانه هیچ گاه نتوانستند در دسته نقاشی های قابل بحث آن دوران قرار بگیرند.
بخش عمده ای از این جریان در ادامه فعالیتش با دور شدن از فضای شهرها و با کارهایی از جنس نقاشی های حومه شهر یا فضاهای روستایی در بازگشت فرهنگی اش به شهر، نماینده نگاهی بعضاً انتقادی شد که با قیاس های اجتماعی و فرهنگی، به همراه گوشه چشمی به خلق آثاری کاملاً ایرانی، زندگی شهری و ساختارهایش را نفی هم می کرد. انتظار اینکه چنین نگاه انتقادی به وضوح در آثار نقاشان این جریان دیده شود شاید به واسطه خصلت های ناتورالیستی آثارشان ممکن نباشد، اما به هر حال نمی توان بخش عمده ای از آثار خلق شده را به منزله دوره ای گذار و البته ماندگارتر در نقاشی های شهری ولو با نگاهی متفاوت نادیده گرفت.
آشنایی و مواجهه نقاش ایرانی با تاریخ هنر غربی شاید بیشترین امکانات اولیه را برای او و نقاشی اش از فضاهای شهری به همراه داشت. بر این اساس، نقاشی از فضاهای شهری دیگر به معنای نشان دادن مکان های خاصی از شهرها، به عنوان موضوع اصلی و مهم تر از آن به کارگیری مکتبی خاص در این شیوه از نقاشی نبود. در عوض نقاشی شهری قابل بررسی ترین موضوع در تاریخ هنر قلمداد می شد.
قدرت نمایی نقاشان غربی در زمان آشنایی با پرسپکتیو و کار روی مناظر شهری، رئالیسم کوربه یا دومیه که به صحنه هایی از زندگی روزمره می پرداخت، نشان دادن زندگی مدرن و صنعتی در آثار نقاشان امپرسیونیست، نقاشی های کوبیستی که در نهایت با آثار فرنان لژه چهره ای کاملاً شهری و صنعتی به خود گرفت، چهره جنگ زده اروپا در آثار اکسپرسیونیست های آلمانی، نقاشی فیگوراتیو امریکایی با نمایندگانی مثل ادوارد هاپر، جورجیا اوکیف و نمونه کامل شده این نوع نقاشی در آثار دیوید هاکنی تا آغاز به کار هنرمندان پاپ آرت مثل اندی وارهول، جیم داین و کلاوس اولدنبرگ و در نهایت اشکال جدید هنری از چیدمان گرفته تا هنرهای مفهومی و ویدئو و... که با به کار بردن امکانات موجود در بطن زندگی شهری، در نهایت دغدغه های انسان حاضر در آن را نشان می دهند، همه و همه، نمونه های موفقی از بازتاب هایی نقاشانه از شهرها یا بر مبنای فرهنگ شهری، با رویکردهای گوناگون و در سبک های متنوع به شمار می روند. از طرفی دیگر با توسعه سریع فضاهای شهری در ایران، افزایش جامعه شهری و رشد ارتباطات اجتماعی، مهاجرت به شهرها، افزوده شدن امکانات فضایی در محدوده شهرها و مواردی از این دست، هنرمند ایرانی خود را در مقابل مواد خام اولیه ای می بیند که در سایه آموزش های تئوریک، امکان پرداختن به آنها در قالب موضوعی با عنوان نقاشی شهری فراهم شده است.
هر چند چنین اتفاقی پیش از آنکه به وضوح در نقاشی قابل پیگیری باشد در عکاسی رخ می دهد و شاید در ادامه به مدد ثبت همین رویدادها و مناظر شهری با امکاناتی از جنس عکس است که پای خود را به نقاشی هم باز می کند. نقطه آغاز چنین نقاشی هایی را می توان در آثاری یافت که در آنها منظره ای از شهر جدید با یک کنش انسانی یا بدون حضور انسان تصویر شده است. مناظری در سایه نگاهی انتقادی از ساخت و سازهای جدید در شهرها یا سازه های شهری در شب که دخالت های انسانی را در خود ندارند، نمایش حضور انسان در فضاهای شهری و تقابل میان رفتارهای انسانی و نگاه به زندگی روستایی که در قالب آثاری با سبک های امروزی تر خلق می شد، از نمونه های اولیه ای بودند که از دهه ۱۳۶۰ به بعد، به مرور در نقاشی های ایرانی حضور پیدا کردند. این آثار در سال های بعد، با رویکردی کامل تر به نقاشی واقع گرا و فراواقع گرا ختم شدند که به وضوح تبعات زندگی شهرنشینی را در دنیای امروز و البته ایرانی تصویر می کرد.
این جریان که شروع موفقی را تجربه کرده بود، در طول یک دهه گرایش به تکرار نشان داد از تجربه های متفاوت و آزموده نشده استقبال نمی کند. انبوه نقاشی هایی که در این سال ها به بهانه موضوعات شهری خلق شدند، نشان داد جهان نقاش ایرانی حتی اگر کوچک هم نباشد، آنقدر شخصی است که مقوله ای به وسعت یک شهر را با همه آنچه در آن متصور است، به خود راه نمی دهد و از این بابت چنین موضوعی به اشکال مختلفش در آثار خلق شده جای چندانی ندارد. بعد از گذشت این سال ها، آنچه از شهر و شهرنشینی در قالب موضوع یا بازتاب آن در آثار نقاشان ایرانی باقی مانده، فیگورهایی در حالت های مختلف اند که محصور در فضایی تخت، زمان و مکان شان حذف شده است. مدل هایی خیره به روبه رو که انگار خطاب به نقاش یا مخاطب شان حرفی برای گفتن دارند. جنس این حرف یا نگاه را باید تعمیم داد به شهری که هیچ وقت خودش را به وضوح در کار نشان نمی دهد و نقشش را در قالب انسانی به رخ می کشد که به عنوان نماینده اش، این شهر را حتی در شخصی ترین فضاهایش بی آنکه نشانه ای از آن وجود داشته باشد با خود به همراه آورده است.
اگر قرار بر این است تا نقطه ای بالاتر و رشدیافته تر را برای بیان موضوع شهری در این سال ها فرض بگیریم، این نقاشی های ساده، در نهایت به تلفیقی از دو فضای بیرونی و داخلی خواهد انجامید که فضاهایش بیشتر از آنکه به واقعیت مرتبط باشند و برگرفته از آن، در فضاهای ذهنی نقاش شان، ساخته و پرداخته شده اند. با آثاری از این دست، این جهان اگر قرار باشد به سراغ موضوعات وابسته به بیرون از ذهن نقاش رسوخ کند یا به آن متصل شود، هیچ وقت از محدوده دیوارهایی که یک اتاق یا آتلیه هنرمند را می سازند فراتر نخواهد رفت، اما به هر حال، شهر با همه وسعتش دوباره در آن گم خواهد شد.
http://www.aftabir.com/images/article/break.gif









علی مطلب زاده



-------------------------------------------------------