طرح بهشت درچارچوب دار

فرش ایرانی را می توان از نظر طرح و نقش به دو گروه کلی تقسیم کرد، فرش هایی با طرح هندسی و فرش هایی با نقوش منحنی که به نام فرش های گلدار هم شناخته می شوند.


● طرح های هندسی
تمام فرش های این گروه با خطوط افقی، عمودی و موربی که در اندازه های مختلف و نقش های تکرار شونده در سراسر فرش قرار می گیرند تزئین می شوند. این قالی ها توسط ایل های چادرنشین بافته می شود که هر یک نقوش و موتیف های خاص خود را دارند. یک روش مهم تشخیص این که فرش مورد نظر حاصل دست چه ایلی و در چه منطقه ای است، از طریق همین نقوش ویژه میسر می شود.


● طرح های منحنی
یک خصوصیت برجسته قالی ایرانی، نقش های پیچیده و نمادین آن است که همواره متخصصان و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسین واداشته است. عده بسیاری عقیده دارند که نقش قالی ایرانی بر خلاف آنچه تصور می شود نمادین یا سمبولیک نیست، بلکه بازتاب آن احساس قرابت و نزدیکی است که فرد ایرانی نسبت به محیط اطراف خود و نقش های موجود در طبیعت در خود داشته است.
طبیعت، بزرگ ترین منبع الهام طراحان فرش بوده است. گاهی نیز بعضی طراحان نقوشی از فرهنگ های دیگر چون چین و عربستان را در طرح های خود وارد کرده اند. طراحی فرش در ایران از سابقه ای چندین صد ساله برخوردار است که با نقوش نزدیک به طبیعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا می شده است و این اشکال با عبور از هر نسل به تدریج ساده و انتزاعی شده و در عین حال به پیچیدگی نقوش آن افزوده گشته است. یک شکل عمده در فرش ایرانی بخصوص در انواع بزرگ تر آن، طرح لچکی یا استفاده از یک قاب بیضی یا گاهی متمایل به لوزی در مرکز است که نقش ها در دور و میان آن قرار می گیرند و به آن ترنج می گویند.
طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصان قالیبافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه بندی طرح ها و نقوش قالی ایرانی به کوشش هایی دست زده اند و آنها را به ۱۷ گروه اصلی تقسیم کرده اند که البته هر یک دارای طرح فرعی است. این ۱۷ گروه از این قرارند:
▪ طرح ابنیه باستانی: در این طرح، نقوش با الهام از کاشیکاری، ساختار و اشکال هندسی بناها به وجود می آیند. از نقش های اصلی این سبک، چندین طرح فرعی حاصل شده که از بین آنها می توان به طرح های تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری (ایوان مدائن) و طرح جدیدتر زیر خاکی را نام برد.
▪ طرح شاه عباسی: شاه عباس صفوی ازجمله شخصیت های تاثیرگذار در هنر ایران به شمار می رود و طرح شاه عباسی نیز با گل زنبق درشت و معروفش که گل شاه عباسی نامیده می شود ازجمله طرح های محبوب زمان او به شمار می رود. در فرش هایی با این نقوش، گل شاه عباسی با برگ ها و گل ها جلوه می کند. ازجمله طرح های فرعی این طرح می توان به شیخ صفی، درخت، حیوان، شاه عباسی مزین و لچک ترنج اشاره کرد.
▪ طرح اسلیمی یا مارپیچ: عنصر اصلی این طرح، شاخه های مارپیچی هستند که با گل و برگ احاطه شده و انشعاب های آن به نقوش اسلیمی ختم می شوند. معروف ترین اسلیمی ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به ۲ بخش متقارن منشعب می گردد و به صورت دهان اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد، می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است.
این طرح به دلیل تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.
▪ طرح افشان: در طرح های افشان، نقوش معمولا از یک نوع (مثلا گل یا پرنده) بوده و به یکدیگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجرای طرح های افشان از ابتدا تا انتها روی کاغذ باقی می ماند و طرح در هیچ نقطه ای قطع نمی شود.تنها در جاهایی که شاخ و برگ ها در زمینه پخش و پراکنده می شوند، طرح از هم گشوده می شود. طرح های ختایی افشان، دسته گل افشان، طرح حیوانی افشان و ترنج افشان ازجمله طرح های فرعی این طرح هستند.
نکته: طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصان قالیبافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه بندی طرح ها و نقوش قالی ایرانی به کوشش هایی دست زده اند و آنها را به ۱۷ گروه اصلی تقسیم کرده اند
▪ طرح تزئینی: بعضی از این طرح ها شبیه نقش بافته های مناطق مرزی کشورهای همسایه با ایران است و گاهی به نام آنها شهرت یافته است. تحقیقات فراوان نشان می دهد که بعضی از آنها در واقع ایرانی هستند و توسط همسایگان ایران الگوبرداری شده اند. بعضی از این طرح های مشهور عبارتند از طرح افغانی، طرح قفقازی و گوبلن.
▪ طرح بندی (بندبندی): هنگامی که یک بخش کوچک از طرح تکرار شود و در طول و عرض قالی نقشی پیوسته ایجاد کند، نقش حاصل، طرح بندی نامیده می شود. در زیر مجموعه طرح بندی گروه های متعددی وجود دارند که ازجمله می توان به بندی مستوفی، بندی شکسته، بندی کتیبه، بندی ورامین، بندی درختی، بندی مجلسی، بندی بختیاری و بندی خشتی اشاره کرد.
▪ طرح بوته: اساس این طرح، موتیف سرو خمیده (بوته) است که از قدیمی ترین نقوش ایران و هند است. در قالی ایران، این طرح شکل ها و اندازه های متعددی می یابد. بعضی از طرح های فرعی مشهور بوته عبارتند از: بته (بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه ای، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجی و بوته افشاری.
▪ طرح درختی: هرچند استفاده از شاخه های ساده و انتزاعی در طراحی قالی ایرانی بسیار معمول است، اما نقوش درختی به خاطر شباهت مشخص خود به فرم های طبیعی از آن متمایز است. در میان شاخه های فرعی این طرح می توان به درخت و حیوان، درخت گلدانی و بید مجنون اشاره کرد.
▪ طرح شکارگاه: درست مانند طرح درختی، حیوانات موجود در این طرح هم بسیار نزدیک به طبیعت ترسیم می شوند. طرح های فرعی آن شامل شکارگاه خشتی، شکارگاه لچکی و شکارگاه افشان هستند.
▪ طرح قابی یا خشتی: اساس این طرح استفاده از قاب های متعددی است که در هر یک تصویر مستقلی وجود دارد که می تواند تکراری یا تک باشد. ازجمله طرح های فرعی آن می توان به خشتی مارپیچ و خشتی ستونی اشاره کرد.
▪ طرح گل فرنگ (گل اروپایی): این طرح در اصل ترکیب بندی هایی با نقوش اصیل ایرانی است که در آنها گل سرخ با رنگ های تیره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبیعت گرا بودن به طرح اروپایی یا فرنگی مشهور شد. ازجمله زیرگروه های این طرح می توان طرح گل بیجار، گل مستوفی، گل خشتی، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.
▪ ترکمن یا بخارا: طرح فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح های ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز (چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرح های فرعی این طرح را تشکیل می دهند.
▪ طرح گلدانی: در این طرح، گلدان در اندازه های مختلف به کار برده می شود. ممکن است یک گلدان بزرگ تمام قالی را بپوشاند یا نقش گلدان های کوچک در سراسر فرش تکرار شود. این طرح زیر مجموعه بزرگی دارد که گلدان ختایی، گلدان دو طرفه، گلدان محرابی، گلدان افشان، گلدان حاجی خانم و گلدان لچک ترنجی از آن جمله اند.
▪ طرح ماهی درهم: هرچند این طرح توسط طراحان امروزی بسیار متنوع و غنی شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقیت چادرنشینانی است که آن را حفظ کرده اند. این طرح برای اولین بار در بیرجند بافته شد و طرح آن به زودی از محبوبیت فراوانی برخوردار شده و تا شهرهای دوری چون همدان و آذربایجان نیز رواج یافت و در هر ناحیه خصوصیات خاصی پیدا کرد. از این رو طرح ماهی درهم تنوع زیادی دارد که ماهی کردستان، ماهی ریز، ماهی فراهان از آن جمله اند.
▪ طرح محرابی یا سجاده ای: این طرح با زمینه ساده، ستون ها و شمعدان هایی در دو طرف و نقوش گل و گیاه اجرا می شود. طرح های فرعی آن شامل محرابی گلدان و ستون دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.
▪ طرح محرمات: این نام به طرحی اطلاق می شود که به شکل نوارهایی در طول قالی اجرا می شود. هر نوار دارای نقش ها و رنگ های خاص خودش است.این طرح در بعضی از مناطق ایران طرح قلمدانی نامیده می شود. زیر مجموعه آن شامل قلمدانی افشان، گل ریز (با پس زمینه تک رنگ) و بوته (با رنگ های متعدد پس زمینه).
▪ طرح مرکب: علاوه بر طرح های اصیل و اورژینال، طرح ها در گذر زمان با یکدیگر ترکیب شده و طرح های ترکیبی از به هم پیوستن ۲ یا چند طرح اصلی به وجود آمده اند.
http://www.aftabir.com/images/article/break.gif

مجله اینترنتی فریا